Humanizm renesansowy

Renesans nie oznacza ani odrodzenia starożytności, ani sztuki, ale odrodzenie człowieka.
Zygmunt Łempicki

Nazwą renesans (franc. renaissance), czyli Odrodzenie, określamy okres w dziejach idei, sztuki i literatury, którego początki przypadają na wiek XIV we Włoszech i na przełom wieków XV i XVI w krajach Europy Północnej, koniec zaś na przełom XVI i XVII w. Jest to epoka obejmująca sumę objawów nowożytnych przemian w najróżniejszych dziedzinach życia, ideologii i sztuki. Ogarnia swym zakresem wszystko to, co wyraża protest przeciwko średniowiecznym ograniczeniom myśli ludzkiej. Tworzy nowożytny, antyfeudalny program przekształcenia świata i świadomości człowieka. Dla postawionych przed sobą celów wyzyskuje dziedzictwo kultury antycznej.

Jednak w pojęciu renesansu kryje się coś więcej niż tylko odnowienie starożytności (renovatio antiquitatis). Obejmuje ono jakiś nowy styl sztuki, czy procesy wewnętrzne w życiu duchowym człowieka i zbiorowości, odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom. Spotykamy się tu z zasadniczo nową postawą człowieka wobec świata, z pewnym sposobem myślenia oraz odczuwania i ujmowania rzeczywistości, słowem z wydatnie zarysowanym poglądem na świat, odmiennym zgoła od tego, który panował w wiekach średnich. Ten nowy pogląd polegał na radości życia, umiłowaniu piękna, na ukształtowaniu nowego ideału człowieka, który musi żyć po ludzku, cierpieć i radować się po ludzku, musi ulegać musom natury ludzkiej, a kiedy ta natura już pozwoli, powinien szukać pomocy w świetle naturalnego rozumu.

W bogatej panoramie życia kulturalnego epoki na szczególne wyodrębnienie zasługuje humanizm. Nazwę przywykło się wywodzić od sławnego zdania komediopisarza rzymskiego, Terencjusza : Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce (Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto), zawarte w komedii Heautontimorumenos. Nie wolno jednak tego hasła uważać za definicję humanizmu .

Może się wydawać nieprawdopodobne, ale pojęcie humanizmu w odniesieniu do osiągnięć kultury renesansowej pojawiło się dopiero na początku XIX wieku użył go w swojej książce niemiecki uczony F.I. Niethammer. Samo pojęcie odnosiło się do różnych epok. Jeśli chodzi o renesans wyraz humanizm można kojarzyć nie tyle z przymiotnikiem humanus (ludzki), co z często wówczas używanym, włoskim wyrazem umanista, który oznaczał nauczyciela studia humanitatis czyli nauk humanistycznych, obejmujących przede wszystkim poetykę, gramatykę i retorykę. Ruch humanistyczny zrodził się bowiem we Włoszech przede wszystkim jako ruch filologiczny, a dopiero w konsekwencji jako ruch filozoficzny. Humanizm w swych poglądach antropologicznych był prądem dość eklektycznym, a co najmniej antydogmatycznym. We wczesnej fazie był epikurejski i hedonistyczny. Postulował pochwałę dóbr doczesnych (G .F. Poggio Bracciolini), widział w naturze wspaniałe dzieło Boga i chwalił życie doczesne, zgodne z jej nakazami (L.Valla); głosił postulat społecznej aktywności, cnoty jako bezinteresownej wartości i ładu jako kategorii estetycznej, odnoszącej się zarówno do jednostki, jak i społeczeństwa. Sława doczesna i pośmiertna była dla humanistów wartością pierwszej rangi. Sztuka dawała sławę nie tylko jej twórcom, ale i opisywanym zdarzeniom i ludziom, miała zapewniać pamięć potomnych. Dominującym kierunkiem w filozofii humanizmu był neoplatonizm, a węzłowym punktem jego estetyka, z koncepcją piękna, szału poetyckiego (furor poeticus) i poezji, która ukrywała i zarazem tłumaczyła boskie tajemnice.

Platonizm nie posiadał swojej poetyki, więc autorytetem nie przestał być Arystoteles, którego na przełomie XV i XVI w. zaczęto studiować w oryginale. Arystoteles inspirował humanistyczne poetyki normatywne, które od mistrza przejęły w miejsce szału poetyckiego- koncepcję naturalnych uzdolnień i w konsekwencji obowiązujących reguł. Węzłowym punktem poetyk humanistycznych była Arystotelesowska teoria mimesis, czyli naśladowanie natury, rozumianej jako natura naturata (natura stworzona) i natura naturans (natura tworząca). Naśladowanie natury tworzącej byłoby więc naśladowaniem sił twórczych, także i wybitnych ludzkich dokonań. Taka koncepcja uzasadniała i usprawiedliwiała traktowanie dorobku antyku jako nieprześcignionego wzoru.

W centrum zainteresowań filozofii humanistycznej znalazł się człowiek a dokładniej wszechstronna pełnia człowieczeństwa. Namiętna żądza piękna i wiedzy ożywiała najbardziej wzniosłe umysły humanistów. Kryzys średniowiecznych, religijnych wzorców osobowych i programów moralnych ujawnił konieczność formułowania nowych wzorców i nowych celów, do jakich człowiek powinien dążyć, zgodnych ze współczesną mu epoką. Humaniści po te wzory sięgnęli ponad średniowieczem, do antyku, do starożytnej literatury i kultury. Ich dziełem jest odrodzenie starożytności, zespolenie tradycji antycznej ze współczesnymi dążeniami i potrzebami. Za podstawę wykształcenia przyjęto znajomość autorów starożytnych i filozofii, studia nad językami i kulturą starożytną, głównie rzymską i grecką, w mniejszym stopniu hebrajską. Studia te nazywano prawdziwie ludzkimi (studia humaniora).Tylko tak nabyta wiedza mogła nauczyć korzystać właściwie ze wszystkich radości życia. Trzeba od razu dodać, że życie najsławniejszych uczonych odrodzenia nie daje przykładów tak szczęśliwego opanowania wiedzy. Pozostała ona teoretycznie sformułowanym ideałem. Badania historyków XIX i XX w. rozszerzyły jednak pojęcie humanizmu, gdyż zaczęto się w nim dopatrywać znacznie więcej niż tylko rozwijania studiów klasycznych. Humanizm według tych poglądów to głębokie zainteresowanie człowiekiem, jego życiem doczesnym, jego indywidualnością wyróżniającą się ze zbiorowości, także organizacją jego życia społecznego. Jest to rodzaj nowej filozofii renesansu, powstałej niejako w opozycji do scholastyki i filozofii średniowiecznej. Humanizm był zaprzeczeniem ideałów średniowiecza. Odrywał ludzi od myśli o życiu pozagrobowym, skupiał ich na zainteresowaniach ziemskich, a nawet kiedy wybiegał myślą w przeszłość, poza śmierć, dbał nie tyle o zbawienie wieczne, co o pamięć u potomnych. Stworzył się nowy, humanistyczny światopogląd oparty na przekonaniu o autonomii człowieka i jego rozumu, konieczności wszechstronnego rozwoju człowieka. To człowiek usytuowany w centrum świata jest wartością naczelną, liczy się jego talent i intelekt, w każdym odrębnym istnieniu. Stanowi to o potędze rodzaju ludzkiego. Uznanie człowieka i jego duchowych czy materialnych potrzeb za wartość najwyższą, oraz dążenie do osiągnięcia wszechstronnego rozwoju jednostki to zasada główna nowej epoki to antropocentryzm (z grec.antropos- człowiek). Elity humanistyczne były filozoficznie konsekwentnie antropocentryczne. W centrum świata umieszczały człowieka. Pozwalały mu przeniknąć tajemnicę wszechświata (Mikołaj Kopernik) i opisać go językiem geometrii (Gemma Frisius zastosował metodę triangulacji). Dopuszczały poznanie ciała ludzkiego przez jego sekcję (Andreas Vesalius). Odważyły się traktować ludzkie wnętrze jak równoważnik Kosmosu (Michał z Montaigne). Akceptowały poznawcze skłonności jednostki (Johannes Kepler, Paul Rubens). Były też nowoczesne: korzystały ze świeżo wynalezionych mnożników wiedzy, takich jak druk, tani papier, tańsza książka. Humaniści byli też otwarci na myśl innych, książki pisali ludzie, którzy mieli coś do powiedzenia, niezależnie od profesji, jak ziemianin Rej z Nagłowic, lub Jakub Bohme, szewc ze Zgorzelca, niemiecki antropozof i ezoteryk. Wraz z humanistami zrodził się nowoczesny intelektualista. Humanistami nazywano ogólnie wszystkich znawców literatury klasycznej oraz autorów współczesnych, opierających swą twórczość na wzorach antycznych. Do tego grona należeli uczeni, o których wcześniej wspominałam uprawiający studia humanitatis, dydaktycy, badacze - filolodzy, niezwiązani ze szkołą humanistyczną. Obserwuje się zarówno latynizm popularność literatury rzymskiej, połączoną z czynną znajomością klasycznej łaciny, jak i hellenizm, przy czym znajomość greki była znacznie niższa. Ideałem humanistów była trójjęzyczność (homo trilinguis), czyli znajomość łaciny, greki i języka hebrajskiego. Humanistów oraz przedmiot ich zainteresowań i twórczości określano też ogólnym mianem humanae litterae. To oni głosili hasła ad fontes do źródeł, które były wezwaniem do zwrotu ku antycznym źródłom. Starali się poznać właściwe znaczenia dawnych tekstów literackich poprzez dotarcie do rękopisów, których nie zepsuły średniowieczne komentarze i zniekształcenia, na nowo je opracowywali i interpretowali słowem odczytywali na nowo. Wiązało się z tym badawcze nastawienie, powszechność filologicznych pasji, narodziny krytyki tekstu i filologii, wydawanie starożytnych dzieł filozoficznych, teoretycznych i literackich. Znamienne dla humanistów było też dążenie do wypracowania jakby nowej koncepcji człowieka i społeczeństwa. Z ich studiami filozofii moralnej i nowych doktryn wychowawczych wiąże się właśnie wspomniane wcześniej hasło humanitas (odpowiednik greckiego ideału wychowawczego, określanego mianem paideia)związane z nowym pojmowaniem człowieka i z tym wszystkim, co jest głęboko i prawdziwie ludzkie.

Poznanie antyku prowadziło do zasadniczych zmian w sposobach myślenia kategoriami świeckimi a nie religijnymi, państwowymi a nie uniwersalistyczny - - mi w duchu kościelnym. W ten sposób humanizm proponujący uniwersalną kulturę, opartą na starożytności, intensywnie przyczynił się, nieraz wbrew kosmopolityzmowi niektórych humanistów, do budzenia świadomości narodowej, a w konsekwencji i do powstawania narodowej literatury, tworzonej w językach narodowych. Prawidłowości te odnoszą się także do dziejów piśmiennictwa polskiego.

Renesansowy humanizm, jako pojęcie niezwykle szerokie ilustrowany jest różnorodnymi tendencjami. Jednym z charakterystycznych jego przejawów jest kreacja wzorców osobowych, jako wypadkowa światopoglądu ludzi tamtej epoki. Tak więc zarówno ideał żyjącego w zgodzie z naturą szlachcica ziemianina, jak i wykształconego, podziwiającego dokonania kulturowe antyku dworzanina humanisty dowodzą tendencji do odkrywania i popularyzowania różnorodnych wizji życia człowieka. Dostrzegano też związek człowieka tej epoki z problemami konkretnej zbiorowości narodowej, uświadamiano ścisłą przynależność do danego kraju, stąd kształtuje się narodowy charakter kultury epoki.

W odrodzeniu nastąpił bujny rozkwit literatury, gdyż wierzono, że miłość do książek wiedzie do miłości do człowieka. Język objawiał najgłębszą prawdę o naturze ludzkiej . Filologia humanistów stawała się filozofią języka i to właśnie ona wiodła go do antropologii filozofii człowieka. Kreowana przez humanizm renesansowy filozofia ukazywała go jako osobę wolną, twórczą i obdarzoną godnością. Człowiek jest tu równy bogom (lub prawie Bogu chrześcijańskiemu). Jest odpowiedzialny za własne czyny, gdyż Bóg bywa często obojętny na sprawy doczesne.

Mówiąc o pełnym człowieku renesansu nie sposób pominąć zjawiska autobiografizmu. Po raz pierwszy w tej epoce tematem utworów literackich staje się życie człowieka (jakże różne od średniowiecznej hagiografii), często jest to życie samego twórcy. Powstają utwory prezentujące typową biografię człowieka tej epoki, jego wykształcenie, zagraniczne podróże, w tym koniecznie kontakty z kulturą Włoch, wreszcie typowe koleje życia dworskiego czy ziemiańskiego.

Humanistyczny przełom światopoglądowy, jaki miał miejsce w renesansie, odkrycie świata i człowieka, antropocentryzm, dążenie do harmonijnego współistnienia ze światem, a także renesansowe umiłowanie piękna, można w dużym stopniu zrozumieć za pomocą obserwacji powstałych w tym czasie dzieł sztuki w zakresie malarstwa, rzeźby i architektury. Jakże wyraźne jest w nich wykorzystanie antycznego dziedzictwa i połączenie go z tematyką biblijną. Dzięki nawiązaniu do wzorów antycznych odkryto piękno ludzkiego ciała, pojawił się obowiązek studiowania natury i anatomii.

Tak więc najogólniej pojęty humanizm oznacza afirmację człowieka, rozważa swoistość jego natury i jego duchową siłę, której wyrazem jest świat kultury jako rzeczywistość nowa, specyficznie ludzka. Humanizm pragnie człowieka uczynić bardziej ludzkim i odsłonić jego pierwotną wielkość, przez skupienie uwagi na wartościach świata wewnętrznego . Ponieważ literatura, a więc i książka stają się narzędziem informacji o aktualnych przejawach życia i sprawach współczesnych, utwory renesansowe doskonale oddają klimat tamtej epoki. Renesans ugruntował w Polsce umiłowanie i zrozumienie książki. Wprowadził swego rodzaju kult, tak żarliwy, ze nie załamały go klęski następnych wieków. Dzięki powszechnemu zastosowaniu druku zaczęto masowo wydawać książki, nastawiając się na doraźne oddziaływanie i masowe użytkowanie. Książka dzięki tym aspektom odniosła wielki sukces, przyczyniając się do rozwoju literatury pięknej i innych dziedzin piśmiennictwa paraliterackiego. Zarówno w upowszechnianiu słowa pisanego, jak i w widzeniu pełnego człowieka, ze wszystkimi jego potrzebami i pragnieniami dostrzegać możemy uniwersalizm renesansowego humanizmu, pojęcia kluczowego, obejmującego całokształt życia człowieka tamtej epoki.

Humanizm wpłynął więc zasadniczo na zmianę panującego światopoglądu, głosząc, że najwyższą wartością moralną i źródłem wszelkich innych wartości jest człowiek. Największą zaś wartością dla człowieka jest osiągnięcie szczęścia i pełni życia. Posługując się słowami średniowiecznej Bogurodzicy, powiedzieć można, że dla człowieka renesansu ważniejszy niż rajski przebyt stał się ziemski pobyt.

Humanizm jako prąd umysłowy zanikał w XVII w., ale jego dorobek pozostawał trwałym składnikiem nowożytnej kultury europejskiej.