Biblioterapia

Ewelina Rychel
Biblioterapia - nowa szansa książki
Wielką sztuką jest odpowiednio wprowadzić dziecko w świat dorosłych, ale i niełatwo dorosłym funkcjonować w świecie dziecka. Książki mogą wiele pomóc i nauczyć. Mądrze wykorzystane dają dostęp do głębszej mądrości, przekazują ważne wskazówki, wzory myślenia, przeżywania i zachowania. Dorośli mają wiele możliwości aby się czegoś dowiedzieć i nauczyć, posiadają przecież umiejętności charakterystyczne dla dorosłych : zdolność czytania i analizowania materiału, werbalizacji myśli i pojęć, konceptualizacji i komunikacji. Dziecko - to wszystko musi dopiero zdobyć, nauczyć się wiele o świecie i, co bardzo istotne, nauczyć się w tym świecie funkcjonować, odnaleźć w nim swoje miejsce. Nie jest to łatwe, a w dzisiejszych czasach ogromnego przyspieszenia, zmian i dynamiki życia - coraz trudniejsze. Rodzą się lęki, zahamowania i nerwice. Pojawiają się nieumiejętność radzenia sobie w grupie, problemy w nauce, wreszcie "samotność w tłumie".
Jednym ze sposobów pomocy dziecku jest odkrywanie roli literatury, która może dać wsparcie, kompensuje niezaspokojone potrzeby, przedstawia inne wzory myślenia i działania, a tym samym buduje zasoby osobiste i stymuluje rozwój. Dobra książka pomaga zmniejszyć strach, uspokaja, redukuje lęki i smutki. Pomaga zaakceptować swoją "inność" i ułatwia poszukiwanie sposobu realizacji siebie. Niesie ulgę w cierpieniu, koryguje emocjonalnie zaburzone zachowania, pomaga nieśmiałym, samotnym i zakompleksionym, dodaje otuchy i siły do radzenia sobie w trudnych sytuacjach, do odnajdywania swojej drogi. Dzięki niej można dokonać zmian w sferze emocjonalnej, eliminować złe stany psychiczne i powstałe napięcia. Nie przynosi odpowiedzi na wszystkie problemy, ale obdarza magiczną siłą i oferuje drogowskazy na różnych ścieżkach życia. Dziecko naśladuje, wykorzystuje wyobraźnię i zabawę do naturalnego uczenia się, odkrywania, rozumienia oraz zdobywania kolejnych umiejętności.
Istototę biblioterapii doskonale obrazuje cytat Urszuli K.LeGuin:
"Czytamy książki, by odkryć kim jesteśmy. To, co inni ludzie robią, myślą i czują jest bezcennym przewodnikiem w zrozumieniu kim jesteśmy i kim możemy się stać..."
W Polsce pojęcie biblioterapii pojawiło się w ostatnim dwudziestoleciu ubiegłego wieku, zaczyna zataczać coraz szersze kręgi, zwłaszcza w pedagogice specjalnej. Korzenie tej metody psypoterapeutycznej sięgają czasów starożytnych. W bibliotece w Aleksandrii widniały słowa : "Lekarstwo na umysł". Słynne baśnie i opowiadanie Szeherezady powstały na zamówienie sułtana w celu , jak głosi legenda, wyleczenia go z depresji. Również "kultura chłopska wypracowała ogromny arsenał środków zaradczych na każdą sytuację, każdy niedostatek i każdą troskę" (W.Myśliwski , "Krótkowidz wybiera wygodę", "Magazyn Literacki", XII'2000). W wieku XIII w kairskim szpitalu w ramach terapii stosowano czytanie Koranu, a w Europie na przełomie wieków XVIII i XIX w programach leczenia pojawiły się teksty o charakterze zarówno religijnymj, jak i świeckim. Po raz pierwszy użyto terminu "biblioterapia" w roku 1916. Samo pojęcie wywodzi się od greckich wyrazów : biblion, co oznacza książkę, i therapeo - leczę. Podstawy biblioterapii stworzył N.A.Rubakin, który od 1919 r. w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników. Za oficjalną definicję biblioterapii przyjmuje się działanie terapeutyczne oparte o stosowanie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, środkiem do realizacji potrzeb. Biblioterapia jest częścią terapii pedagogicznej.
Wyróżniamy trzy rodzaje biblioterapii:
? instytucjonalną - stosowaną przez lekarzy w stosunku do pacjentów "zinstytucjonalizowanych", najczęściej chorych psychicznie
? kliniczną - praktykowaną w dobrowolnych grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi, jej głównym celem jest "wejrzenie w siebie" i doprowadzenie do zmiany sytuacji psychologicznej pacjenta
? wychowawczą (rozwojową) - w której stosuje się książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne dostosowane do osób zdrowych, ale borykających się z problemami wychowawczymi (rozwojowymi).Ten rodzaj biblioterapii może być prowadzony w szkołach (np. w bibliotece lub świetlicy) i ma za zadanie wspierać rozwój, samorealizację i zdrowie psychiczne uczniów.
Nadrzędnym celem biblioterapii wychowawczej jest redukcja lęków, które towarzyszą dziecku od najmłodszych lat.
Lęki występują u wszystkich dzieci, są charakterystyczne dla ich rozwoju. Pełnią rolę przystosowawczą, mają mobilizować do działań ochronnych przed realnym zagrożeniem, przewidywanym, prawdopodobnym lub zabezpieczać przed niezaspokojeniem potrzeb. Ale lęk staje się patologiczny, gdy stale dominuje w zachowaniu dziecka, a ponieważ jest permanentnie doznawany, prowadzi do szeregu zaburzeń. Zaburzeń w funkcjonowaniu dziecka na zewnątrz, w środowisku, jak i w nim samym - może prowadzić do chaosu w działaniach, agresji czy też bierności i apatii. Mogą pojawić się zaburzenia czynnościowe, a także choroby takie jak alergie, astma, zespół podrażnienia jelita grubego.
W procesie redukowania lęków istotnym jest uświadomienie sobie ich rodzajów oraz przyczyn ich powstawania.
Rodzaje lęków:
? odtwórcze, wyrastające z konkretnych przeżyć i zdarzeń
? wytwórcze, powstające w wyobraźni dziecka (np. przed ciemnością)
? związane z niezaspokojeniem podstawowych potrzeb (fizjologicznych, bezpieczeństwa, akceptacji, miłości i szacunku)
? dotyczące obrazu własnej osoby (związane z niską samooceną)
Główne przyczyny powstawania lęków:
? nieprawidłowe postawy rodziców (zbyt wysokie wymagania w stosunku do możliwości dziecka, nadopiekuńczość, brak czasu i zainteresowania wobec dziecka, "bezstresowość" wychowania, rodzina niepełna, chaosu, współuzależniona )
? telewizja ( zastępowanie kontaktów z rodzicami odbiornikiem telewizyjnym - samotność dziecka, lęki realne)
? uzależnienie od komputera - okrutne gry komputerowe
? "lękotwórcza" szkoła (wcześniej przedszkole)
Lęk objawia się w formie różnych nieprzyjemnych dolegliwości w sferze wegetatywnej (suchość jamy ustnej, zaczerwienienie lub bladość skóry, potliwość, napięcie mięśniowe, biegunka, bóle głowy, brzucha, bezsenność), w sferze poznawczej (luki w pamięci, zapominanie, chaos myśli, brak koncentracji), w sferze emocji (napięcie, drażliwość, złość, płaczliwość, przygnębienie), w sferze zachowań (trudności z mówieniem, wysoki i nerwowy śmiech, niepokój ruchowy, ssanie kciuka, obgryzanie paznokci).
Wobec powyższych rozważań, niezwykle cennym staje się możliwość redukowania lęków innymi metodami niż farmakologiczne, wspaniałe perspektywy otwierają się przed "leczeniem książką - biblioterapią".
Pracując z dziećmi w szkole można opierać się na trzech podstawowych typach biblioterapii, zależnych od rodzaju wykorzystanego tekstu : klasycznej, terapii przez baśń oraz bajce terapeutycznej.
Biblioterapia klasyczna - to zajęcia z książką, prowadzone w sposób systematyczny, których celem jest dążenie do estetycznego wychowania dziecka poprzez kontakt ze słowem pisanym i czytanym. W efekcie oddziaływania umiejętnie dobranej literatury pogłębieniu ulega samoobserwacja, co może prowadzić do bardziej świadomego kierowania sobą i w konsekwencji do zmian w postawie i zachowaniu. W tym celu wykorzystuje się wybrane pozycje z kanonu światowej literatury dziecięcej. Literatura ta wykorzystywana w terapii pedagogicznej ma fundamentalne znaczenie, buduje bowiem zasoby osobiste, tj. przysparza wiedzy, pomaga poznawać inne sposoby myślenia i działania, daje wzory zachowań (bohater literacki), wsparcie w sytuacjach emocjonalnie trudnych (poprzez akceptację i danie nadziei), kompensuje wszelkie niedostatki (zastępczo zaspokaja ważne potrzeby), relaksuje, wyzwala dobry nastrój, odciąża w sytuacji tymczasowej (gdy nie ma się wpływu na bieg wydarzeń).
Biblioterapię klasyczną można wykorzystywać do pracy z dziećmi w różnym wieku, a także z młodzieżą.
Przykłady lektur w oparciu, o które można budować zajęcia na określony temat:
M.Strzałkowska : "Wiersze, że aż strach" - lęk przed ciemnością
M.Musierowicz : "Bijacz" - agresja
T.Kubiak : "Nadąsany gołąb" - złość
M.Jaworczakowa : "Oto jest Kasia" - zazdrość
M.Orłoń : "Odmieniec" - odrzucenie dziecka przez klasę
J.Korczakowska : "Spotkanie nad morzem" - niepełnosprawność
L.M.Montgomery : "Ania z Zielonego Wzgórza" - uczucia, ich wyrażanie
C.Colodi : "Pinokio" - niepowodzenia w nauce szkolnej
F.H.Burnett : "Mała księżniczka" - radzenie sobie ze smutkiem
E.Meyer-Glitza : "Wiadomość od taty" - rozstania, utrata bliskiej osoby
K.Siesicka : "Zapach rumianku" - niechciana ciąża
Terapia przez baśń - stosowana najczęściej do pracy z dziećmi w wieku 4-9 lat. Dzięki niej wzbogacany jest świat wewnętrzny dziecka, gdyż baśń łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego. W każdej baśni eksponuje się wartości moralne., poprzez jednoznaczne pokazanie, kogo i za co spotyka nagroda lub kara. Wyraźny podział na dobro i zło oraz silna identyfikacja dziecka z bohaterem pozytywnym sprawia, że uczy się ono nie tylko pokonywać trudności, lecz zdobywa też cenną wiedzę na temat systemu wartości i właściwych wzorców postępowania. W przeciwieństwie do utworów literackich wykorzystywanych w biblioterapii klasycznej, baśnie mają zawsze szczęśliwe zakończenie, przez co dają radość, zadowolenie, nadzieję i optymizm. Z tego też względu baśnie nazwano umownie lekturą pocieszenia. Rzeczywistość kreowana w baśniach jest zgodna z myśleniem dziecka, dzięki czemu pomaga mu zrozumieć świat i siebie, wprowadza porządek i ład, pokazując jakie reguły rządzą światem, tym samym buduje w dziecku poczucie bezpieczeństwa.
Baśń rozwija wyobraźnię i fantazję, wyzwala emocje i wrażliwość, uczy współczucia i empatii oraz wyrażania uczuć i wreszcie rozszerza zasoby języka. Baśń w terapii może być wykorzystywana różnie: jako wzorzec określonych zachowań, do uświadomienia, poprzez identyfikację, własnych problemów, jako wewnętrzne wzmocnienie, jako kompensacja (zastępowanie) potrzeb.
Przykłady baśni poruszających określony problem:
"Brzydkie kaczątko" - brak akceptacji dla "inności"
"Kopciuszek"- rywalizacja rodzeństwa, brak miłości i uznania
"Szewczyk Dratewka" -pochwała odwagi i sprytu
"Jaś i Małgosia" - lęk przed porzuceniem
"O dwóch Dorotkach, Koguciku i Zajączku" -napiętnowanie lenistwa i nieposłuszeństwa
"Kot w butach" - złe relacje między rodzeństwem
baśń polska: "Szczęście" - odkrywanie własnych talentów i możliwości
baśń polska: "Jak mazurska baba przechytrzyła diabła" - wartość przyjaźni
baśń polska: "O dobrym przewoźniku i dwóch siostrach rusałkach" - bezinteresowność
baśń baszkirska: "Wdzięczny zając" - potrzeba wzajemnej pomocy
Bajka terapeutyczna - adresowana jest głównie do dzieci od 4 do 9 lat, ma na celu uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie rozwoju osobowego dziecka. Jej specyfiką jest to, że jest skierowana do konkretnego odbiorcy mającego konkretny problem. Bajka terapeutyczna pozwala dziecku bez lęku spojrzeć na swoje problemy i uczy jak sobie z nimi radzić, dziecko zaczyna pozytywnie myśleć o sytuacjach trudnych - lękotwórczych. Dzięki bajkom tajemnicze lęki dręczące dziecko tracą swoją moc, stają się zwykłymi sytuacjami, w których dziecko potrafi dobrze działać.
Bajka jest utworem, który rozwija i kształtuje osobowość dziecka. Przez pryzmat bajki dziecko poznaje świat, przenosi się w inne środowisko, poznaje normy moralne i zachowania, rozwija wyobraźnię.
Wyróżniamy trzy rodzaje bajek terapeutycznych:
? relaksacyjna - której głównym celem jest uspokojenie i wyciszenie dziecka; posługuje się wizualizacją, czyli obrazowaniem wewnętrznym. Wizualizacja opiera się na trzech strukturach : słuchowej (słyszysz szum drzew), wzrokowej (widzisz fale uderzające o brzeg), czuciowej (wchodzisz na szczyt góry)
? bajka psychoedukacyjna - ma na celu wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie repertuaru zachowań. Dziecko poznaje bohatera, który ma podobny problem i zdobywa wzory jego rozwiązania, uczy się postępowania w trudnej sytuacji, rozszerza swoją samoświadomość.
Przykłady:
"Bajka o pajączku" - odrzucenie ucznia przez grupę
"Bajka o mróweczce" - niepowodzenia w nauce szkolnej
"Bajka o dwóch ołówkach" - potrzeba przyjaźni
? bajka psychoterapeuytczna - jest dłuższa w przeciwieństwie do poprzednich bajek, ma rozbudowaną fabułę; jej zadaniem jest obniżanie lęku, czyli ma następujące cele :
- zastępczo zaspokoić potrzeby (kompensacja), dowartościować
- dać wsparcie przez zrozumienie i akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei i przyjaźni
- przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie
Realizacja tych zadań dokonuje się w dziecku, ono "przepracowuje" bajkę i albo ją przyjmuje albo odrzuca.
Przykłady:
- "Mrok i jego przyjaciele" - lęk przed nieznanym otoczeniem
- "Ufuś - lęk przed chorobą i cierpieniem
- "Księżycowy domek" - lęk przed przemocą w domu
- "Pewnego późnego popołudnia" - lęk przed niezaspokojeniem potrzeby akceptacji, osamotnienie w rodzinie
- "Wesoły Pufcio" - lęk przed kompromitacją
Oprócz tradycyjnych środków biblioterapeutycznych (książki i teksty drukowane) stosuje się również na zajęciach tzw. czytelnicze materiały alternatywne (książki "mówione", nagrane na kasetach magnetofonowych, kasety magnetofonowe z nagraniami odgłosów przyrody, efektów akustycznych, muzyki, rysunki do kolorowania, zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne, jak również filmy na kasetach wideo oraz edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe). Dodatkowymi materiałami biblioterapeutycznymi mogą też być przedmioty, które kojarzą się uczniowi z ważnymi dla niego wydarzeniami, np. maskotki, zdjęcia, widokówki.
Dokonuje się również rzeczowego podziału materiałów biblioterapeutycznych, wówczas wyróżniamy książki:
? uspokajające (sedativa) - tu zaliczamy książki przygodowe, powieści młodzieżowe, baśnie, literaturę fantastyczną i humorystyczną
? pobudzające (stimulativa) - są to książki o temetyce awanturniczo-przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe
? refleksyjne (problematica ) - to powieści obyczajowe, biograficzne, psychologiczne i socjologiczne, a także z wątkiem romansowym
Podobnie można sklasyfikować krótkie teksty terapeutyczne dobierane pod ich kątem przydatności dla indywidualnego odbiorcy :
? sedativa - teksty uspokajające, które pomagają przywołać przyjemne skojarzenia, wywołują odprężenie i poczucie odpoczynku; muszą być krótkie (3-4 min.) i zawierać powinny dużo tzw. słów "ciepłych"
? stimulativa - teksty pobudzające, które pomagają zaktywizować się, sugerują uczucie ruchu i przepływu; zawierają głównie słowa "zimne"
? problematica - to teksty, które mają za zadanie wywołać refleksję
? sacrum - teksty, które pozwalają przeżywać stan religijnej ekstazy
Podstawowe techniki biblioterapeutyczne, stosowane w zależności od założonych celów, poruszanego problemu, składu uczestniczącej grupy, przewidzianych efektów, miejsca i czasu zajęć, to:
? głośne, samodzielne czytanie tekstów przez dzieci
? czytanie wyselekcjonowanych tekstów przez prowadzącego
? słuchanie tekstów biblioterapeutycznych o charakterze relaksacyjnym lub aktywizującym
? dyskusja nad czytanym utworem (czasami zdarza się, że mówienie o książce jest pretekstem do innej rozmowy, jest wstępnym elementem terapii poprzedzającym poruszenie problemów bliższych uczestnikom niż te, o których traktuje utwór)
? pisanie listu do bohatera literackiego
? wymyślanie innego zakończenia utworu
? wchodzenie w rolę wybranego bohatera i przedstawienie scenek (drama) inspirowanych sytuacją literacką
? wykonywanie ilustracji do czytanego utworu obrazującej jego nastrój
? wykonywanie prac plastycznych ilustrujących emocje dzieci wywołane czytanym utworem
? mandala, czyli buddyjska technika uspokajająca, która ma wywołać refleksję oraz poprawić koncentrację, która doskonale spełnia również rolę integracyjną grupy i pobudza do pracy twórczej ( malowanie, rysowanie, usypywanie z piasku, kasztanów, patyczków, grochu itp., mandale można stosować nie tylko w klasie, ale również w terenie, np. podczas zajęć na boisku szkolnym lub na wycieczce).
Doskonałą formą zajęć kompensacyjnych z zastosowaniem elementów biblioterapii są również zabawy czytelnicze:
? malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych, niedokończonych fragmentów utworu
? tworzenie symbolicznego katalogu "ruchomych obrazków" (dzieci inscenizują sceny wymieniane przez nauczyciela)
? lepienie z plasteliny elementów brakujących w przeczytanym przez nauczyciela i znanym dzieciom wcześniej opisie rzeczy czy sceny
? wykonywanie wydzieranek i układanie podpisów adekwatnych do treści utworu
? projektowanie strojów dla ulubionych bohaterów literackich
? rozwiązywanie krzyżówek związanych z treścią utworu
? zabawy logopedyczne
? układanie i rozwiązywanie rebusów
? zgadywanki, quizy, konkursy
Prawidłowo przebiegający proces biblioterapeutyczny składa się z dwóch etapów:
1. Zajęcia integrujące grupę oparte o pedagogikę zabawy i metody psychoaktywne (wspólny element dla biblioterapii i dramy)
2. Postępowanie terapeutyczno-wychowawcze, które może przebiegać następująco :
? czytanie, słuchanie lub oglądanie dobranych środków terapeutycznych
? identyfikacja z bohaterem literackim lub sytuacją, a przez to nabranie dystansu do własnych problemów, wyciszenie lub uaktywnienie uczestnika zajęć
? refleksja nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją w jakiej się aktualnie znajduje
? katharsis - stan psychiczny charakteryzujący się odczuciem ulgi, wynikającej z uświadomienia sobie, że nie jest się w swoich zachowaniach osamotnionym, że można znaleźć radę na nurtujące problemy
? "wgląd w siebie"- przepracowanie, przemyślenie ważnych problemów osobistych (samodzielnie lub z pomocą biblioterapeuty)
? zmiana postaw lub zachowań uczestnika terapii.
Zajęcia biblioterapeutyczne zawsze poprzedza po pierwsze diagnoza, w której mieści się zarówno rozpoznanie problemów, jak i przewidywanie skutków planowanego działania biblioterapeutycznego oraz po drugie odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną.
Wprowadzona reforma oświaty kładzie nacisk nie tylko na wyposażenie ucznia w odpowiedni zasób wiedzy i umiejętności, szkoła ma również wspomagać rozwój młodego człowieka, ma przygotować go do radzenia sobie w trudnych sytuacjach życia. Znaczenia nabierają zajęcia psychologiczno-pedagogiczne wspierające podstawowy proces edukacji. Ich założeniem jest rozwijanie w uczniach podmiotowego stylu funkcjonowania, który charakteryzuje się wiarą w siebie, traktowaniem problemów jako wyzwań a nie zagrożeń, aktywną, twórczą postawą wobec otoczenia. Wspaniała perspektywa otwiera się przed biblioterapią w procesie dydaktyczno-wychowawczym w zferormowanej polskiej szkole.
Bibliografia:
1. Arkuszewska E., Kanas M., Krawiec B., W magicznym świecie baśni i bajek, "Biblioterapeuta", 2004, nr 1, s.7-11
2. Bąk J., Wiewióra-Pyka E., Bajkowe spotkania, Kraków 2003
3. Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, Warszawa 1996
4. Błaszyk-Smolec A., Edukacja czytelnicza a biblioterapia, "Biblioteka w szkole", 2002, nr 6, s.4-5
5. Borecka I., Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych, 2002
6. Borecka I., Biblioterapia formą terapii pedagogicznej, Wałbrzych,2001
7. Borecka I., Biblioterapia - warto spróbować, "Biblioteka w szkole", 1998, nr 9, s.11-14
8. Borecka I., Biblioterapia w szkole, czyli o doskonaleniu nauczycieli bibliotekarzy, "Biblioteka w szkole", 2000, nr 9, s.22-23
9. Brett D., Bajki, które leczą, Gdańsk 2004
10. Keyserlingk L., Opowiesci dla duszy dziecięcej, Kielce 2002
11. Molicka M., Bajki terapeutyczne, cz.1,2, Poznań 1999
12. Molicka M., Bajkoterapia, Poznań 2002