Charakterystyka ustroju gospodarczego w Polsce. Gospodarka centralnie planowana. Gospodarka wolnorynkowa (kapitalistyczna)

Gospodarka to wykorzystywanie czynników wytwórczych tak, aby dochód z nich był jak najwyższy. To także sposób rozdzielenia dochodu w społeczeństwie.
Gospodarka planowa w założeniach stanowiła podstawę funkcjonowania państwa budującego porządek swego działania w oparciu o plan centralny, umożliwiający realizację gospodarki nakazowo-rozdzielczej, czyli gospodarki, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo. Państwowe instytucje planistyczne decydują o rodzaju i ilości produkowanych dóbr i usług, cenach oraz sposobach wymiany i rozdzielnictwie.
Ustalały hierarchię potrzeb w gospodarce. Szczegółowe nakazy są kierowane do przedsiębiorstw, pracowników, a nawet gospodarstw domowych. W gospodarce tej wadą było między innymi nieracjonalne wykorzystanie czynników wytwórczych, które były własnością państwa. Brakowało motywacji przedsiębiorstw do osiągania zysku. Zanikała przedsiębiorczość. Zaopatrzenie sklepów było bardzo słabe.
Cechy gospodarki planowej:
1. centralizacja zarządzania gospodarką i planowania,
2. nakazowo-rozdzielczy charakter systemu,
3. ceny były kształtowane administracyjnie,
4. centralizacja uprawnień do tworzenia i reorganizacji jednostek gospodarczych,
5. niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami gospodarczymi,
6. brak działających na zasadach komercyjnych instytucji finansowych,
7. duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od procesów i zjawisk dominujących w gospodarce światowej.
Gospodarka rynkowa ? to mechanizm decydujący o tym co ma być produkowane, jak i dla kogo. Ceny na dane towary wyznaczane są przez ?grę? popytu i podaży. Jej podstawowymi cechami są: własność prywatna, wolność wyboru, w której konsumenci decydują w jaki sposób wydać swoje dochody a firmy w określeniu co i jak będą produkować. Jeszcze jedna bardzo ważna cechą gospodarki rynkowej jest konkurencja, która sprawia, że sprzedawca musi cały czas być konkurencyjny by pozostać na rynku. W ten sposób konsumenci mają okazje wybierać gdzie chcą robić zakupy. Dzięki konkurencji powstają nowe miejsca pracy co teoretycznie zmniejsza bezrobocie. Teoretycznie bo w praktyce jest zupełnie inaczej. Coraz więcej firm ogłasza swą upadłość co powoduje likwidacje miejsc pracy. Jednak powstawanie nowych miejsc pracy nie przewyższa tych likwidowanych. Podmioty gospodarcze mają swobodę działania. Państwo pełni rolę ograniczona do ochrony własności prywatnej i zapewnia bezpieczeństwo obywateli. Gospodarka rynkowa zawdzięcza swoją nazwę przede wszystkim temu że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek który jest samoczynnie działającym mechanizmem, wpływającym na zachowanie podmiotów gospodarczych, te zachowania przesądzają o alokacji zasobów gospodarczych. Własność prywatna skłania też do efektywnej konkurencji między przedsiębiorstwami; silne bodźce to: optymalizacja produkcji i racjonalne wykorzystanie czynników produkcji. Dążąc do jak największego zysku przedsiębiorcy starają się produkować więcej i lepiej niż ich konkurenci oraz możliwie najtaniej. Wymaga to poszukiwania najtańszych kombinacji czynników produkcji oraz wprowadzenia obniżających koszty innowacji technologicznych i organizacyjnych. Podstawowe podmioty gospodarcze: przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe działają w gospodarce rynkowej samodzielnie i kierują się zasadą samofinansowania, występują na rynku w roli sprzedawców jak i nabywców, dobrowolne umowy są zawierane między nimi przy użyciu pieniądza według cen kształtujących się na ogół swobodnie na rynku. Ceny dóbr konsumpcyjnych oraz ceny czynników produkcji ustala się zwykle na poziomie równoważącym popyt z podażą. Zalety gospodarki rynkowej:
? tendencje do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych,
? efektywny system motywacji,
? duża innowacyjność gospodarki,
? dyscyplina finansowa przedsiębiorstw,
? tendencja do samodzielnego ustalania się ceny rynkowej,
? duża elastyczność gospodarki,
? dobre zaopatrzenie sklepów

Porównując gospodarkę planową i rynkową przedstawię główne założenia tych dwóch systemów gospodarczych na przykładzie Polski. Gospodarka planowa, to model zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i perspektywicznych), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje gospodarcze. Eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze, dokonuje się na nim obrót tylko dobrami konsumpcyjnymi (produkcyjne podlegają centralnemu rozdzielnictwu), a i w tym zakresie jest sterowany przez państwo, które decyduje o podaży, cenach, a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja dochodów gospodarstw domowych). Kilkudziesięcioletnia historia istnienia gospodarki planowej w kilkunastu krajach na świecie wykazała jej nieefektywność w porównaniu z regulatorem, jakim jest rynek.
W Polsce do 1949, w okresie odbudowy, pozwolono na działanie sektora prywatnego w przemyśle, usługach i handlu, ograniczając jednocześnie rozmiary przedsiębiorstw prywatnych (do 50 zatrudnionych). Po 1949 podjęło działania mające na celu dalszą centralizację systemu gospodarki. Planowano całkowite wyeliminowanie sektora prywatnego. Zasadniczym narzędziem sprawowania kontroli nad procesami gospodarczymi przez państwo - był system planów gospodarczych. Tylko pierwszy z nich, plan trzyletni 1947?49, został w pełni wykonany; następne: plan sześcioletni 1950?55 i kolejne pięciolatki były wielokrotnie zmieniane i tylko częściowo realizowane. W miarę upływu czasu i kontynuacji gospodarki planowej, malała dyscyplina wykonywania planów, a ich system ulegał rozpadowi. Państwo zmniejszyło stopnia kontroli gospodarki. W pełni ujawniło się w latach 70., wraz z wprowadzeniem tzw. planów otwartych. Po 1989 zaprzestano konstruowania planów wieloletnich. Narzucony Polsce system gospodarczy spowodował dysproporcje w rozwoju poszczególnych działów gospodarki ? szczególnie wyraźny był niedorozwój sfery usług (zwłaszcza na wsi) i budownictwa mieszkaniowego, nadmiernie zaś rozbudowano przemysł ciężki. Powodowało to konieczność stosowania reglamentacji w różnych formach: od sklepów ?za żółtymi firankami? przez system przydziałów, np. mieszkań i talonów na samochody, ale również na telewizory, pralki, lodówki , po system kartkowy obejmujący mleko, masło, mydło, buty (1 para na rok) i inne podstawowe artykuły konsumpcyjne (lata 80.). Zjawiskom tym towarzyszył rozwinięty ?czarny rynek?. Ten brak równowagi w latach 70 i 80 pogłębiła nadmierna emisja pieniądza w stosunku do wartości dóbr i usług, powodująca tzw. nawis inflacyjny i przymusowe oszczędności. Celem gospodarki planowej było uzyskanie maksymalnego tempa wzrostu gospodarczego .Powodowało to zmniejszenie płac realnych, narastało niezadowolenie społeczne i wreszcie bunty. Wybuchy społeczne wymuszały korekty planów i krótkotrwałe zwiększenie udziału wydatków konsumpcyjnych w produkcie narodowym, a następnie - wskutek presji inwestycyjnej - udział wydatków konsumpcyjnych ponownie malał. W 1979 nastąpiło gwałtowne załamanie gospodarki kraju.
Gospodarka planowa Polski była ogromnie marnotrawna i nieefektywna. Na uzyskanie 1 dolara USA ponoszono w latach 80. trzykrotnie większe koszty niż w RFN. Marnotrawiono zasoby, prowadząc rabunkową gospodarkę nie liczono się z pracownikami, utrzymując produkcję w zakładach przemysłowych, w których stężenie trujących substancji setki razy przekraczało dopuszczalne normy; lokowano wyjątkowo trujące przedsiębiorstwa w dzielnicach mieszkaniowych ; stosowano trujące materiały w budownictwie mieszkaniowym, niszczono środowisko naturalne. Trudne do oszacowania są szkody poczynione przez gospodarkę planową w psychice ludzkiej. Zniszczono etykę pracy- brak motywacji do efektywnej pracy - poszanowanie dla prawa, dążenie do perfekcji, innowacyjność, przedsiębiorczość. Ostatecznym efektem tych działań była całkowita destrukcja gospodarki, która (obciążona ogromnym długiem i niezdolna do konkurowania na rynkach światowych), straciła zdolność do podtrzymywania systemu gospodarki planowej. Nastąpił wzrost niezadowolenia społecznego. Głównym motorem tego niezadowolenia było pogarszanie się sytuacji społecznej, ekonomicznej i warunków życia w porównaniu z krajami rozwiniętymi, w których dominowała gospodarka rynkowa. Bliskie sąsiedztwo państw o takim modelu gospodarki, możliwość bezpośrednich kontaktów były również czynnikiem przemian i wzrostu niezadowoleni. Rewolucyjne zmiany rozpoczęły się najpierw w Polsce i na Węgrzech ? pomimo, że te kraje miały stosunkowo wyższy standard życia i swobód obywatelskich niż inne kraje np. ZSSR, Chiny. Kraje te nie miały bliskiego związku i kontaktu z tzw. ?Zachodem? -jak kraje Europy Środkowo-Wschodniej ,co powodowało późniejsze przenikanie informacji i brak możliwości porównania warunków życia w obu gospodarkach.
Gospodarka rynkowa opiera się na prywatnej własności, a rządzi nią prawo popytu i podaży. Jest to ważne by w pełni zrozumieć wady i zalety wynikające z gospodarki wolnorynkowej .Rynki konkurencyjne jak sama nazwa wskazuje działają na zasadzie ciągłej rywalizacji. Powszechnie wiadomo, że sukces odniosą firmy tylko o określonych kryteriach. Najistotniejszą zaletą gospodarki rynkowej jest to, że do klientów docierają tylko najlepsze jakościowo, najbardziej dopieszczone we wszelkich szczegółach i najtańsze produkty, ponieważ to właśnie na nie jest popyt. Wchodząc do sklepu, bez względu na to, czy jesteśmy zamożni czy też nie, zależy nam by kupione przez nas towary były najlepszej i jak w najniższej cenie. By sprzedać możliwie najtaniej należy zmniejszyć koszty produkcji do minimum. Firmy stosujące rachunek ekonomiczny są w stanie znacznie zredukować koszty wytworzenia danego produktu, co przekłada się na jego ostateczną cenę. Mając do wyboru dwie pralki o jednakowej jakości a różnych cenach, logiczne jest, że kupimy tą tańszą. W końcu gospodarka konkurencyjna zaczęła także promować człowieka. W tej chwili ludzie inteligentni, kształcący się, kreatywni mają szanse na zrobienie kariery i dużych pieniędzy. Ta gospodarka w przeciwieństwie do gospodarki socjalistycznej pokazuje nam, że warto się rozwijać. Z kolei w ubiegłej, kiedy ochoczo powtarzano hasło ?Czy się stoi, czy się leży dwa tysiące się należy.?, nie było szans ani specjalnej motywacji do wybicia się.
Prace nad koncepcją zmiany systemu gospodarczego. zostały podjęte w II poł. 1989 przez rząd T. Mazowieckiego. Głównym problemem był proces transformacji - tj. przejścia od struktur gospodarki planowej- do systemu rynkowego. W XII 1989 sejm przyjął przedstawiony przez L. Balcerowicza (wicepremier i min. finansów w kolejnych rządach IX 1989?XII 1991) pakiet 10 ustaw, zwany planem Balcerowicza. Podstawą były dwa cele strategiczne: zwalczanie hiperinflacji i budowa rynkowego systemu gospodarczego. W odniesieniu do pierwszego celu zastosowano tzw. terapię szokową: zlikwidowano lub ograniczono dotacje budżetowe w efekcie nastąpił kilkakrotny wzrost cen, ograniczono przyrost podaży pieniądza, m.in. przez silną kontrolę płac w sektorze uspołecznionym. (podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń; zmiany w zasadach wzrostu płac, emerytur i rent, wpływające na ich mniejszy wzrost) oraz znaczne podwyższenie oprocentowania kredytów.
W procesie budowy gospodarki rynkowej wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego (utworzono fundusz stabilizacyjny ? 1 mld dol. USA), zniesiono koncesje i ograniczenia w handlu zagranicznym. W handlu wewnętrznym wprowadzono wolne ceny (objęły one ok. 90% ogółu wyrobów i usług) oraz zlikwidowano system priorytetów i reglamentacji w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami, zmniejszono ograniczenia w zakresie obrotu gruntami rolnymi i lokalami użytkowymi. Rozpoczęto również prace nad przekształceniami systemowymi, głównie w zakresie prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki oraz finansów (reforma bankowości, systemu podatkowego, tworzenie rynku kapitałowego). W efekcie przeprowadzonych reform inflacja spadła. Nastąpiło szybkie usunięcie niedoborów rynkowych, połączone z poprawą asortymentu i jakości towarów. Powstało wiele nowych rodzajów usług (np. firmy consultingowe, biura reklamowe, rachunkowe, turystyczne, maklerskie, prywatne kancelarie notarialne), wzrosła rola polskiego pieniądza. W 1995 przeprowadzono denominację złotego (10 000 starych zł = 1 nowy zł), uwolniono kurs złotego, zostały spełnione wymagania Międzynarodowego. Funduszu Walutowego dotyczące wymienialności waluty krajowej.
Rozwój sytuacji gospodarczej od 1989 roku potwierdził prawidłowość wyboru radykalnych reform gospodarczych: wybór strategii szybkich zmian, odrzucenie centralnego planowania, nie przyjmowanie koncepcji reform stopniowych poprzez zmniejszenie ich tempa. Pomimo wielu przeciwników wyboru tego typu drogi ? wydaje się ona najlepsza . Polska w porównaniu do innych państw zaczęła się najszybciej rozwijać i przezwyciężać kryzys.
Nowy system gospodarczy odkrył olbrzymie możliwości i siły rozwoju przedsiębiorczości i indywidualnej inicjatywy gospodarczej oraz chęć dążenia przez jednostki do samodzielnej poprawy sytuacji materialnej bez oglądania się na państwo.
Jednostki dotąd biernie przyjmujące to co dawała gospodarka planowa , stawały się samodzielne, podejmowały decyzje, same dokonywały wyboru tego co chciały robić i w jakiej dziedzinie gospodarki działać. Zniesienie barier w stosunku do swobody działalności gospodarczej sprzyjało takim postawom. Sądzę ,że przedstawiona przeze mnie analiza ? podstawowych zasad gospodarki rynkowej i planowej powinna skłonić wszystkich do przeanalizowania obecnej sytuacji gospodarczej.
Odrzucając gospodarkę planową, musimy się zastanowić czy pewne elementy końcowe szczególnie w zakresie ?państwa opiekuńczego? , nie powinniśmy włączyć do gospodarki rynkowej. Jest to istotny element potrzeb jednostki, który w gospodarce rynkowej został gdzieś na szarym końcu. Obecnie w Polsce powszechna jest gospodarka rynkowa i bardzo się z tego cieszę. Jestem klientem wymagającym i wybrednym, więc zależy mi na tym by produkty na które mam ochotę były najwyższej jakości oraz w przystępnej cenie, co zapewnia mi właśnie rynek konkurencyjny.

Literatura:
1. ?Ekonomia? D. Begg, Warszawa 2000
2. ?Podstawy ekonomii? E. Nojszewska, Warszawa 1995
3. ?Ekonomia. Zarys problematyki? G. Sroślak, Katowice 2003
4. ?Podstawy ekonomii? G.F.Stanlake, Warszawa 1992
5. Internet

Wykonała : Ola Szatarów