Ogólne wiadomości dla ucznia 5 klasy z języka polskiego

Gramatyka i literatura:

1. Podmiot liryczny - osoba mówiąca w wierszu, która wypowiada swe uczucia, emocje. Przeważnie bywa nim autor wiersza.
2. Budowa klamrowa - występuje wtedy, gdy utwór kończy się i zaczyna tym samym zwrotem/strofą.
3. Epitet - środek artystyczny, który w wierszu jest przymiotnikiem łączonym z rzeczownikiem (np. mądry Artur).
4. Porównanie - środek, poetycki, który polega na porównywaniu ze sobą dwóch zwrotów, za pomocą cząstek: jak, jakby, jakoby, na kształt.
5. Przypadki:
M. kto? co? (jest)
D. kogo? czego? (nie ma)
C. komu? czemu? (się przyglądam)
B. kogo? co? (widzę)
N. z kim? z czym? (idę)
Msc. o kim? o czym? (mówię)
W. o! Ty moje, Wy moi itp.
6. Temat rzeczownika - część wyrazu, która podczas odmiany nie ulega zmianie.
7. Końcówka rzeczownika - część wyrazu, która przy odmianie ulega zmianie.
8. Oboczność tematyczna - występuje wtedy, gdy podczas odmiany wyrazu spółgłoska, czy samogłoska zmienia się w inną (np. mąż - męża)
9. "e" ruchome - jest to E, które podczas odmiany zanika (np. bez - bzu).
10. Uosobienie (personifikacja) - nadanie ludzkich cech (zachowań) roślinom, rzeczom, zwierzętom (np. oczy róży patrzą).
11. Egoista - osoba myśląca wyłącznie o sobie (narcyz)
12. Altruista - [przeciwieństwo egoizmu]
13. Bajka - krótki lub dłuższy utwór wierszowany, którego bohaterami są zwierzęta. Bajka zawiera morał (pouczenie), a treść bajki jest zawsze aktualna. Bajka dzieli się na epigramatyczną (krótką) i narracyjną (dłuższą).
Cechy bajki:
- bohaterami są zwykle zwierzęta;
- występuje kontrast (dobro - zło);
- narrator wygłasza morał;
- występowanie dialogów;
- zło przegrywa.
14. Wątek epizodyczny - zdarzenie w tekście, które NIE jest najważniejsze.
15. Liczebnik - jest odmienną częścią mowy. Odmienia się przez przypadki i rodzaje. Liczebniki dzielą się na: GŁÓWNE i PORZĄDKOWE.
- Liczebniki główne (ile? Tyle?) Wskazują na liczbę, np. pięciu chłopców.
- Liczebniki porządkowe (który z kolei?) Wskazują na kolejność, np. piąty uczeń, szóste spotkanie.
16. Dźwiękonaśladownictwo (onomatopeja) - naśladowanie dźwięków z otoczenia: Kap-kap, puk-puk oraz spółgłosek: ć, dź, sz, rz, ż, dz itp.
17. Neologizm - wyraz, który powstał na potrzebę danego utworu, w języku mówionym i pisanym nie występuje (np. gdybarze)
18. Kolokwializm - wyraz potoczny, który istnieje w mowie potocznej, ale nie występuje w języku poetyckim, czy pisanym (np. fajny, spoko).
19. Ballada - utwór epicko liryczny, którego rozkwit datuje się na przełomie XVIII/XIX wieku. Występuje w niej narrator, morał. Ważnymi cechami są: tajemniczość, obecność sił nadprzyrodzonych, przyroda bywa uosobiona, czasami brak zakończenia. Utwór wierszowany.
20. Przyimek - nieodmienna część mowy, łączy się z rzeczownikiem w odpowiednim przypadku.
Przyimki dzielą się na PROSTE i ZŁOŻONE:
- Przyimki proste: w, o, od, z, nad, przez, między, koło, przed, pod, do, dla.
- Przyimki złożone: wokół, ponad, pośród, dokoła, dookoła, zza, pomiędzy.
21. Wyrażenie przyimkowe - połączenie przyimka z rzeczownikiem, np. w domu.
22. Spójniki: gdyż, gdy, że, bo, ponieważ, choć, dlatego, więc, dlatego, że, i, a, ale, lecz, zatem, lub, oraz, bądź, czy, albo itp. (nieodmienna część mowy)
23. Związek główny - podmiot i orzeczenie, np. Artur śpi.
24. Związek poboczny - określa związek główny, są to zazwyczaj przymiotniki lub przysłówki, np. Zaspany Artur śpi.
25. Zdanie (wyrazy) nadrzędne - zdanie najważniejsze (tworzące), np.: Wieczorem byłem w kinie, bo był ciekawy film.
26. Zdanie podrzędne - mniej ważne, mające nieistotny przekaz treści, np.: Uczę się, więc mam dobre oceny.
27. WYPOWIEDZENIE
To grupa wyrazów, która zawiera zrozumiałą informację.
Zdanie jest częścią wypowiedzenia.

ZDANIE RÓWNOWAŻNIK ZDANIA
Zdaniem jest każde wypowiedzenie, w którym występuje czasownik w formie osobowej. Pełni on w zdaniu funkcję orzeczenia. Zdanie dzieli się na pojedyncze i złożone. Jest to takie wypowiedzenie, w którym brak orzeczenia, ale łatwo można je wprowadzić, np.:
Równoważnik: Od kogo ten list?
Zdanie: Od kogo jest ten list?

W zdaniu przecinek stawiamy przed takimi spójnikami: a, ale, albo, gdy, gdyż, ponieważ, zatem, więc, lecz, dlaczego, że, iż, który, która, które, bo, jeżeli, żeby, oraz, jednak, natomiast, aby.

Nie oddzielamy przecinkiem: i, oraz, albo, lub, ani, bądź.

Legenda - Najczęściej fantastyczne opowiadanie o postaciach, wydarzeniach historycznych, oparta jest na wierzeniach ludowych. W każdej legendzie jest "ziarnko prawdy".

Podanie - opowieść, przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie; pierwotna postać legendy.

Wypowiedź SUBIEKTYWNA - własna opina, nie musi być zgodna z prawdą, np.: "Artur jest śmieszny".

Wypowiedź OBIEKTYWNA - opina zgodna z prawdą, np.: "Artur mieszka przy ulicy Ogrodowej 10".

Sprawozdanie - autentyczna relacja z wydarzeń, w których uczestniczyliśmy. Subiektywny opis. Piszemy go w 1 os. lp. lub lmn.

NIE z rzeczownikami, przysłówkami i przymiotnikami piszemy ŁĄCZNIE.

NIE z czasownikami piszemy ROZDZIELNIE.

WYJĄTKI: nie bardzo, nie zawsze, nie tylko, nie dziś, nie całkiem, nie tutaj, niebawem, nieraz, niezbyt.


ZAIMEK
Zaimek jest odmienną częścią mowy. Odpowiada na pytania tych części mowy, które zastępują.

TYPY ZAIMKÓW
rzeczowne: Ten, ta, to, ci, on, ona, ono, my, wy, oni, kto, co, ktoś
przymiotne: Mój, swój, twój, czyj, nasz, wasz, tak, który, tamten, inny, ta, ci, te, ten
liczebne: ile, tyle

PODZIAŁ ZAIMKÓW
osobowe wskazujące: Ten, ta, to, ci, on, ona, ono, my, wy, oni, kto, co, ktoś
pytające: Kto, co, który, jak, gdzie, kiedy
przeczące: Nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie
nieokreślone: Coś, ktoś, gdzieś
względne: Kto, co, jaki, gdzie, który
zwrotne: się

Zdanie pojedyncze nierozwinięte - zawiera podmiot i orzeczenie oraz nie występują w nim określenia, np.: "Pani piszę pracę"

Zdanie pojedyncze rozwinięte - Zawiera podmiot i orzeczenie oraz występują w nim określenia, np.: "Moja pani piszę pracę".

Zdanie złożone - zawiera dwa lub więcej orzeczeń, np.: "Moja mama gotuje i sprząta".

Zdanie wielokrotnie złożone - zawiera więcej niż dwa orzeczenia, np.: "Gdy wyjechaliśmy, okazało się, że Kasia zapomniała worka i wróciliśmy się".

Samogłoska - głoska samodzielna, wymawiana przy otwartej jamie ustnej.

Spółgłoska - głoska niesamodzielna, wymawiana przy pół otwartej lub zamkniętej jamie ustnej, może być dźwięczna i bezdźwięczna.


Strony czasownika:
1. Strona czynna - zawiera osobową formę czasownika, a podmiot jest wykonawcą czynności, np.: "Ania pisze list".
2. Strona bierna - osobowa forma czasownika "być" lub "zostać", podmiot określa przedmiot czynności, a nie jego wykonawcę. Rzecz staje się ważniejsza od osoby wykonywającej, np.: "List jest pisany przez Anię".
3. Strona zwrotna - to osobowa forma czasownika i zaimek zwrotny "się". Osoba została wykluczona, np.: "List napisał się".

MITY:
Mit - podanie lub opowieść ustna przekazywana z pokolenia na pokolenie, ukazująca dzieje bogów, bohaterów, herosów. Często ubarwiony.
Mitologia - zbiór mitów.
"bóg" w mitach pisze się małą literą.

Dobrotliwy - pan nieba
Groźny - pan ziemi
Zły - pan podziemi (piekła)

Podział mitów:
- Teogoniczne (theos - bóg) mówią o powstaniu bogów.
- Antropogeniczne (gr. Anthopos - człowiek) mówią o powstaniu ludzi.
- Kosmogeniczne (gr. Kosmos - Świat) mówią o powstaniu świata.
- Genealogiczne - mówią o powstaniu rodów.

Prometeizm - postawa mająca za cel pomóc innym (bezinteresownie).
Syzyfowa praca - praca bez rezultatów, na marne.
Między Scyllą, a Charybdą - znaleźć się w sytuacji bez wyjścia, zagrażającą z dwóch stron.