Narodziny i rozwój budownictwa fortepianów na świecie

Benjamin Vogel
?Historia muzyki polskiej; t. X ? Fortepian polski?-
?Narodziny i rozwój budownictwa fortepianów na świecie?


Benjamin Vogel jest profesorem Uniwersytetu Szczecińskiego. Z wykształcenia jest muzykologiem, prowadzi badania z zakresu instrumentologii (m.in. historia polskiego budownictwa fortepianów i lutnictwa, wytwarzanie instrumentów muzycznych w dawnym Gdańsku i okolicach, historia budownictwa instrumentów w Szwecji), socjologii muzyki, historii muzyki. Urodzony 1945 (Biała Woda, Kazachstan). Po maturze w Świdnicy Śl. (1962) ukończył Państwową Szkołę Muzyczną II Stopnia w Wałbrzychu (1968) i rozpoczął studia w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego (1968). Tamże obronił pracę magisterską (1973), doktorską (1977, Instrumenty muzyczne w kulturze Królestwa Polskiego 1815-1914 - promotor A. Chodkowski) i habilitacyjną (1988, Budownictwo fortepianów na ziemiach polskich od połowy XVIII w. do II wojny światowej). Tam również był zatrudniony jako wykładowca (1978-94), a także 1981-89 kierownik Stacji Naukowo-Badawczej IMUW w Bydgoszczy. Od 1997 docent Instytutu Muzykologii i Historii Sztuki Uniwersytetu w Lund, od 2003 profesor US. Współpracuje z wieloma muzeami w kraju i za granicą, jako ekspert w zakresie zabytkowych instrumentów, m.in. był rzeczoznawcą Ministerstwa Kultury i Sztuki (1978-94). Kustosz Działu Fortepianów Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku k. Kalisza (1986-92, gdzie nadal jest członkiem Rady Naukowej). Autor kilku książek i wielu artykułów, nagrodzony m.in. przez Rektora UW za pracę doktorską, Ministra Edukacji za pracę habilitacyjną, Ministra Kultury i Sztuki za osiągnięcia badawcze (nagroda zespołowa 1987 r.) i w zakresie ochrony zabytków (nagroda zespołowa 1987 r.). Członek Związku Kompozytorów Polskich (Sekcja Muzykologów), American Musical Instrument Society i Svenska Samfundet fr Musikforskning. Aktualnie pracuje nad słownikiem lutników działających na historycznych i obecnych ziemiach polskich, oraz lutników polskich działających zagranicą do 1950 r.; instrumentarium gdańskim w XVII i XVIII wieku. Jego badania dotyczą także instrumentów muzycznych w zbiorach muzealnych Szczecina; instrumentów muzycznych w dekoracji dawnych macew i synagog na ziemiach polskich. Opracowuje również hasła o budownictwie instrumentów i budowniczych do Encyklopedii muzycznej PWM, Encyklopedii Szczecina, Encyklopedii Gdańska i in. W miarę postępu badań i rosnących dokumentacji konieczne stało się uporządkowanie wiedzy o budownictwie fortepianów na ziemiach polskich, ich roli w kulturze materialnej i duchowej społeczeństwa polskiego, a także miejscu w kulturze europejskiej. Książka omawia wytwarzanie wszelkich odmian fortepianów poziomych i pionowych przez rzemieślników w małych warsztatach, większych i dużych wytwórniach, z których tylko te ostatnie można nazwać fabrykami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Autor zawarł w książce historię fortepianu od momentu pojawienia się tego instrumentu na ziemiach polskich do wybuchu II wojny światowej, po której w polskim przemyśle fortepianowym nastąpiły ogromne zmiany. Książka powstała na podstawie badań porównawczych, które przeprowadzono na 250 krajowych i 300 zagranicznych instrumentach. Literatura przedmiotu jest bardzo skromna. W XIX w. ukazały się dwa artykuły o instrumentach klawiszowych. W 1934 r. w pracy magisterskiej T. Bieńkowski przedstawił polski przemysł fortepianowy po I wś. Głównie w aspekcie ekonomicznym. We współczesnej literaturze, niewiele z resztą bogatszej od XIX-wiecznej, znaleźć można kilka pozycji poświęconych przemysłowi fortepianowemu na ziemiach polskich. Są one autorstwa głównie B. Vogla i K. Rottermunda. Literatura obca, znacznie obszerniejsza, pomija milczeniem polskie instrumenty i ich budowniczych co jest wynikiem głównie braku polskich publikacji. Tom X Historii Muzyki Polskiej poświęcony fortepianowi zaczyna się od rozdziału poświęconego historii fortepianu na świecie. Rozdział powstał ze względu na brak podobnej publikacji w polskim piśmiennictwie muzykologicznym oraz z konieczności stworzenia punktu odniesienia dla rozważań nad historią rozwoju fortepianu w Polsce. Pierwszy rozdział zatytułowany ?Narodziny i rozwój budownictwa fortepianów na świecie? nie jest może najobszerniejszym rozdziałem książki ale uważam, że jest to najodpowiedniejszy wstęp do dalszych rozdziałów dotyczących już budownictwa fortepianów na ziemiach polskich. Podzielony jest na pięć podrozdziałów, pokazujących w sposób chronologiczny historię fortepianu na świecie od jego początków (początki XVIII wieku chociaż autor dopuszcza też możliwość powstania pierwszego instrumentu fortepianopodobnego już w XV wieku) do lat 30-tych XX wieku. Pierwszy podrozdział zatytułowany Gravicembalo col piano e forte autor rozpoczyna opisem poprzedników fortepianu. Opisuje zasadę działania mechanizmu klawikordu i klawesynu, ich wady i zalety, mechanizm Christoforiego, uznawany za pierwowzór dzisiejszego mechanizmu fortepianowego, mechanizm Mariusa, który ze względu na bardzo prymitywną zasadę działania nigdy nie został zastosowany w praktyce. Wspomina także o mechanice Schrtera. Opisuje różne europejskie szkoły uczące budowania fortepianów, różne formy budowanych w XVII wieku fortepianów. Historia budowy fortepianu w Gravicembalo col piano e forte kończy się na roku 1760. Kolejny podrozdział ? Fortepian ? instrument autonomiczny (do 1800 r.) ? opisuje ewolucję mechanizmu fortepianowego w szkołach J.A. Steina (Augsburg) i A. Walera (Wiedeń), których to konstrukcje zapoczątkowały dwa główne kierunki rozwoju mechaniki niemieckiej, później nazywanej wiedeńską. Opisuje także rozwój mechaniki angielskiej oraz francuskiej, pokazując dokładnie różnice między tymi trzema rodzajami mechanizmów. Bardzo dokładnie pokazuje zmiany jakie wprowadzali poszczególni fortepianmistrzowie dostosowując się do potrzeb muzyków i dostępnych materiałów. Trzeci podrozdział ? Fortepian pierwszej połowy XIX w. ? pokazuje dokładnie kolejne wprowadzane zmiany w instrumentach niemieckich, angielskich, francuskich a teraz także i amerykańskich. Vogel nie skupia się już głównie na mechanice. W tym czasie wprowadzano zmiany do mechanizmów, wciąż je unowocześniano, ale już nie w takim stopniu co we wcześniejszych okresach. Autor przedstawia także różne formy zewnętrzne fortepianów, opisując jego kształty (zależne od czasu i miejsca budowania). Zajmuje się także ewolucją całego wnętrza instrumentu jak płytą rezonansową, strojnicą, ramą wtedy jeszcze składającą się z kilku metalowych elementów itd. Bardzo wnikliwie zajmuje się szczegółami technicznymi i wpływem społeczeństwa na wprowadzanie zmian w konstrukcji instrumentów. Czytelnik poznaje tutaj także dokładniej sam proces powstawania instrumentu. Fortepian po 1850 r. skupia się głównie na amerykańskim przemyśle fortepianowym, który był w tym czasie najprężniej rozwijającym się przemysłem tego typu. Autor, tak jak w poprzednich podrozdziałach porównuje tutaj rozwój budownictwa fortepianowego w Europie (gdzie nadal stosuje podział na budownictwo niemieckie, angielskie i francuskie) i w Ameryce Północnej. W dalszym ciągu przedstawia zmiany jakie zachodzą w konstrukcji mechanizmów, obudów i wszystkich podzespołów instrumentu. Wskazuje na wpływ jaki na te zmiany miały przemiany społeczne, bogacenie się ludzi, zmiany poglądów, wynalazki w innych dziedzinach (różnego rodzaju nowe maszyny), zmiany sytuacji politycznej, dostępność materiałów, podzespołów w różnych fabrykach czy zakładach zajmujących się budową fortepianów i pianin. Przedstawia jaki wpływ na ludzi miały instrumenty. Ostatni podrozdział ? Fortepian ? dzieło sztuki zdobniczej ? opisuje wykończenie instrumentów, ich formę zewnętrzną. Autor opisuje zalety i wady różnych sposobów dekoracji poszczególnych elementów instrumentu, zwracając uwagę także na wpływ elementów dekoracyjnych na jakość dźwięku wydobywanego z instrumentu. Opisuje także techniki zdobienia głównie fortepianów, gdyż to właśnie one jako droższe instrumenty i przeznaczone zazwyczaj dla zamożniejszej części społeczeństwa, musiały spełniać oprócz roli czysto muzycznej również rolę zdobniczą mieszkania. Nie zapomina jednak autor także o roli mebla, jaką często musiał spełniać też fortepian czy pianino, opisując różne sposoby wykorzystania w tymże celu instrumentów. W tym podrozdziale czytelnik zapoznaje się oprócz sposobów także z całym procesem zdobienia instrumentów od odpowiedniego wyboru materiałów przez ich otrzymywanie, obróbkę do zastosowania w instrumentach, różnym w różnych szkołach budownictwa fortepianów. Rozdział, jak z resztą każdy w tej książce, zakończony jest przypisami. Benjamin Vogel napisał książkę a co za tym idzie również omawiany rozdział na podstawie, jak już wyżej wspomniano, badań porównawczych na kilkuset instrumentach w kraju i za granicą. Wiele informacji (m.in. karty ewidencyjne instrumentów, dokumentacje fotograficzne) znajduje się w Ośrodku Dokumentacji Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki w Warszawie. Wspomagał się Vogel przy pisaniu książki także licznymi sprawozdaniami z wystaw instrumentów, danymi biograficznymi budowniczych, wiadomościami o wytwórniach z, najczęściej, prasy codziennej, a także z wydawanych w drugiej połowie XIX w. fachowych pism muzycznych. Korzystał także z licznych kalendarzy, przewodników, ksiąg i roczników adresowych z danymi statystycznymi. Można więc przypuszczać, że dane zawarte w książce są raczej zgodne ze stanem faktycznym. Najmniej pewna może być z wymienionych źródeł prasa codzienna, do której pisali redaktorzy a nie fachowcy w dziedzinie muzyki, ale przemysł muzyczny nie jest raczej z rodzaju tych, o których społeczeństwo nie może znać prawdy, szczególnie w okresie kiedy dobrze się w nim dzieje. Dlatego można sądzić, że dane z których korzystał autor są prawdziwe. Książka jest wydana w 1995 roku więc nazwy w niej użyte są nazwami używanymi potocznie i zrozumiałymi dla czytelnika. Słowa których dzisiaj już się nie używa albo użyte przez autora skróty są wyjaśnione w tekście i/lub w wykazie skrótów umieszczonym na końcu książki. Książka jest napisana językiem zrozumiałym dla ogółu czytających. Zalicza się raczej do książek popularno-naukowych, nie jest przeznaczona jedynie dla znawców tematu, choć tematyka jest raczej specyficzna. O opisywanym rozdziale jak i jego podrozdziałach można powiedzieć, że już po spisie treści wiadomo co się w nich znajduje. Autor trafnie dobrał tytuły i trzymał się wyznaczonych w nich ram chronologicznych. Fortepian polski to książka bardzo potrzebna w polskiej literaturze muzycznej, ze względu na brak innych pozycji dotyczących wyłącznie historii budownictwa fortepianu w Polsce. Pierwszy rozdział wprowadza czytelnika w świat fortepianu na świecie, zaznajamia z tematyką i może być pomocą dla zajmującego się tym tematem. Z czystym sumieniem można polecić zainteresowanym tę pozycję ze względu na dobre przygotowanie ze strony merytorycznej jak i może z bardziej błahego, aczkolwiek już kilka razy podkreślanego przeze mnie powodu, braku innych, poza kilkoma XIX-wiecznymi, opracowań na ten temat.