Praca ta przedstawia bardzo ogólnie historię, życie, kulturę i religię Fenicjan. Postanowiłam opisać tą cywilizację ponieważ zafascynowała mnie, chciałam się dowiedzieć o niej dużo więcej, niż tyle ile daje nam poziom gimnazjum.
Zafascynowała mnie ich purpura, rzeźby, architektura i religia. Opisane historia Fenicjan sięga na tyle, ile nam pozwalają źródła, aż do upadku, poprzez ich twórczość i kopiowanie innych kultur; tworzenie własnej.
FENICJA
Historia i rozwój
Historia Fenicjan jest bardzo ciekawa. Możemy ją obeznać dopiero od połowy III tysiąclecia p.n.e., choć wiadomo, że istniała znacznie wcześniej. Wówczas Sargon Wielki zajął te ziemie kosztem ludów zamieszkujących te tereny przed Fenicjanami, które bogaciły się na handlu, tak jak później Fenicjanie. Najmniej informacji możemy odczytać w okresie historii Fenicji do roku 1600 p.n.e. Wiemy napewno, że wpływy starobabilońskie były bardzo silne.
W latach 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e. kraj ten znajdował się pod panowaniem Egiptu, który w ówczesnym czasie stał u szczytu władzy. Listy z Amarna świadczą o Fenicji, jako malutkich państewkach, ?walczących? między sobą. Nie pomagali sobie, więc żadna z nich nie miała szans obronić się przed ciągłymi napadami ze wschodu. W listach tych, dowiadujemy się także o kilkunastu miastach fenickich (patrz. rozdział 1, 1.3.). Przez długi czas największymi wrogami Fenicjan, był lud Hetytów, który gdy upadł, niektóre miasta fenickie uzyskały większą potęgę. Okresem niezależności Fenicji był czas upadku Egiptu, aż do podboju przez potężniejszą Asyrię. Czas ten przypadał na lata 1100 p.n.e. do 876 p.n.e. Najbardziej znanym władcą tamtego czasu był Hiram I, który żył w latach 970 p.n.e. do 936 p.n.e. (w Fenicji panowali królowie). Słynął z tego, iż rozbudował Tyr oraz utrzymywał przyjazne stosunki z Salomonem, królem Izraela. Drugim znanym fenickim władcą w tamtym okresie był Ethbaal I, który żył w latach 887 p.n.e. do 855 p.n.e. Był kapłanem Astarty, później królem Tyru.
Pierwsze napady asyryjskie (na Arwad) miały miejsce za czasów panowania Tiglatpilesara, czyli w roku ok. 1100 p.n.e. (Podczas władzy Asyrii Fenicjanie nauczyli się od nich, jak i też od Egipcjan, w tych samych okolicznościach, wyrabiać przedmioty ze szkła). Panowanie Assurnazirpal?a w 876 roku p.n.e. wyniosło haracz roczny od Tyru, Sydonu i Byblosu. Kolejny, Salmanasarow II, miał podległą całą Fenicję. Sennaherib w 701 r. p.n.e. poskromił powstanie w Fenicji i zburzył całkowicie Sydon, który i tak po bardzo krótkim czasie podniósł się z ruin. Możemy wnioskować z powyższego, iż Fenicja była silnym społeczeństwem.
Potęga morska Fenicji przypadała na złotą erę Asyrii (709-664 p.n.e.). Podczas gdy kończył się wiek VII p.n.e. asyryjskie imperium zawaliło się. Saiccy faraonowie znów panowali nad Fenicjanami, ale po upadku pod Karkemisz (605 r. p.n.e.) nadszedł czas panowania państwa nowobabilońskiego, które trwało aż do upadku Babilonu czyli do 538 r. p.n.e. W roku tym Fenicja została piątą satrapią perską. W tym czasie najpotężniejszym poleis był Sydon, szczególnie za czasów panowania Stratona I, który żył w latach (374 - 362). Utrzymywał on przyjazne stosunki z Atenami. Podczas panowania króla Tennesa wybuchło powstanie przeciwko Persom, lecz Tennes okazał się zdrajcą. Zdradził swe miasto - pomimo tego został ścięty przez Persów w 364 r. p.n.e. Ostatnim królem Sydonu był Straton II.
Fenicja była pod panowaniem macedońskim od roku 333 r. p.n.e., czyli po bitwie pod Issos. Trzy miasta: Arwad, Byblos i Sydon, witały zwycięskiego nad Persami Aleksandra jako wybawiciela (Persowie byli przecież wielkim zagrożeniem dla Fenicji). Jednak Tyr odmówił wstąpienia załogi macedońskiej na teren miasta, z nie wiadomych nam obecnie przyczyn. Oblężenie Tyru trwało siedem miesięcy. Gdy Aleksander podbił Tyr, zabitych było 8tys. obywateli, zaś 30 tys. sprzedano do niewoli. Fenicja przechodziła z rąk do rąk. Jak i wcześniej, tak i w tym czasie znany był Sydon. Czas upadku Fenicji zakończyło przybycie Rzymian (Pompejusz, 64 r. p.n.e.). ?Nowi władcy przynieśli Fenicji długotrwały pokój i dali jej jednocześnie szeroką autonomię?.
Gdy nastąpił podział cesarstwa Rzymskiego (395 r.p.n.e.) Fenicja znalazła się oczywiście po wschodniej części imperium. W VII wieku została podbita przez Arabów i uległa arabizacji.
POŁOŻENIE I WARUNKI NATURALNE
Fenicja jako kraina starożytna, znajdowała się na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, obejmowała tereny, na którym dziś znajduje się Liban, Syria oraz Izrael.
Fenicja na południu zakończona była górami Karmel, oddzielała Galileę w Palestynie od morza. Zaś na północy tereny Fenicji dochodziły w pewnych miejscach, aż do miasta Gabala (dzisiejsze Dżebele). Więc kraj ten ciągnął się z północy na południe na długości 200-320 km przy szerokości tylko 10-50 km. Teren Fenicji był górzysty. W starożytności góry Libanu były zalesione, czasem pojawiały się doliny. Czasem góry zbliżały się tak bardzo do morza, że trudno przez nie było przejść czy przeprowadzić drogę. Większość większych osad (np. Tyr, Sydon), położone były nad morzem. Osady położone dalej od morza, były mało zaludnione (prawdopodobnie dlatego też Fenicja nie miała wielu mieszkańców, choć może i też z powodu małej rozwartości terenu, na którym pozwalała by im natura żyć).
Fenicja była uboga w bogactwa naturalne, nie licząc oczywiście zalesianych terenów oraz ślimaka purpurowego, z którego wyrabiali purpurę. Pomimo tych braków, Fenicja była jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczych państw w starożytności. Najważniejszą cechą było dobrze rozwinięte rzemiosło i bardzo zaawansowane rolnictwo. Ich teren posiadał żyzną glebę, ich wielkim bogactwem było drzewo cedrowe, z którego budowali okręty, jakże byli wspaniałymi żeglarzami, znali się na tym bardzo dobrze.
Mieszkańcy Fenicji słynęli z eksportu towarów luksusowych, takich jak przedmioty wytapiane ze szkła czy różnych metali. Handlowali także kością słoniową, barwnymi tkaninami np. sławną purpurą tyryjską. W ówczesnych czasach (głównie z handlu), jako zapłatę, dostawali cenniejsze dla nich, szlachetne wyroby. Na stokach górskich stworzyli system uprawy owoców i winnic. Fenicjanie słynęli z handlowania szlachetnymi wyrobami (handel wymienny), takimi jak cynk, cyna, miedź czy ołów. Handlowano również niewolnikami. Fenicjanie podróżowali i zbierali zasoby naturalne, którymi potem handlowali. Były to np. metale takie jak srebro, złoto cyna i ołów sprowadzone z Hiszpanii, cyna z Wysp Brytyjskich, miedź z Cypru, złoto z dzisiejszej Afryki. Prawdopodobnie nazwa ?Fenicja? wzięła się od nazwy w jęz. gr. Phoinos, co znaczy krwistoczerwony, ze wzgląd na fenicki handel intensywną purpurą.
MIASTA, PAŃSTWA I KOLONIE FENICKIE
Pojęcie ?kolonia? w starożytności miało znaczenie osady, osiedla. Starożytni Grecy koloniami nazywali osady, które zamieszkiwali na terenach pozagreckich. Zaś metropolią nazywali ?właściwe? osady znajdujące się na terenach Grecji.
Kolonie te miały silne powiązania z metropoliami, jednak cechowały je niezależność polityczna na ziemiach przez nich zamieszkiwanych. To samo dotyczyło Fenicjan. W czasie Wielkiej Kolonizacji (VIII-VI w. p.n.e.) Grecy i Fenicjanie osiedlali się na wybrzeżach Morza Czarnego, południowej Italii i Sycylii, oraz północno-wschodnim wybrzeżu dzisiejszej Afryki.
Wyspa Cypr, leżąca najbliżej wybrzeży Fenicji, była najczęściej ?odwiedzanym? miejscem podczas kolonizacji, zarówno dla Fenicjan jak i Greków. Ci drudzy (jak wynika z zabytków archeologicznych), pojawili się na wyspie wcześniej niż Fenicjanie. Wysepka obfitująca w surowce naturalne, głównie drzewo i miedź, przyciągnęła także handlarzy i rzemieślników, Fenicjan. Założyli tutaj kilka miast np. Kition, Nora, Malta. Toczono bitwy z Grekami, lecz bez większego powodzenia. Fenicjanie kierowali swe osady na zachód, gdzie ciągnęło ich do większej ilości zasobów naturalnych. Bardzo ważnym ośrodkiem kolonizacji fenickiej był Półwysep Iberyjski. Zaopatrzony on był w rudy metali, zwłaszcza srebro. Dalszym terenem kolonii była północna Afryka. Początkowo górowała tu Utyka, później zaś zmieniło się to i z cienia wysunęła się Kartagina, założona w ok. 800 r. p.n.e. Silną pozycję zajęli Fenicjanie na obrzeżach Sycylii, zwłaszcza na zachodzie. Mniejsze kolonie powstały na Sardynii, Korsyce i na wyspach Balearach.
Dopiero później, na skutek trudnej sytuacji, w jakiej znajdowały się miasteczka Fenicji, zagrożone ze strony Asyrii i Babilonii, kolonie fenickie zaczęły się emancypować i prowadzić własną politykę. Wśród nich do VI w.p.n.e. do największego znaczenia doszła Kartagina, spychając w cień starszą od siebie Utykę.
Miasta fenickie to np.: Tyr, Akka, Arwad, Sydon, Byblos, Birut.
Kolonie fenickie dzielimy na:
Nadatlantyckie: Gades, Tingis, Lixus Thymiaterium.
Na wschód od Gibraltaru: Tamuda, Malaka, Abdera, Rusaddir.
Na północnych wybrzeżach Afryki: Tipasa, Kartagina, Leptis Magna, Acholla, Tapos, Parva, Hadrumetum, Utyka, Hippo regius, Chullu.
Na wyspach Balearach: Ebusos (więcej jest nam niewidoma).
Na Sycylii: Motja, Panormos, Soluntum.
Oraz kolonie na Malcie, gdzie znajdowała się tylko kolonia o nazwie Malta.
USTRÓJ PAŃSTWOWY FENICJI
O ile nam dzisiaj wiadomo, Fenicjanie nigdy nie tworzyli jednolitego państwa, dzielili się po prostu na oddzielne miatsa-państwa, zwane polis. Rządzili nimi królowie, jednak mieli oni ograniczoną władzę przez możne rody kupieckie.
W kilku miastach np. w Tyrze, o wojnie i pokoju (jak i o wielu innych sprawach), decydowano wbrew woli królów. Pomimo powyższego, szczególną uwagę zwracano na króli, jako na bóstwa, boskie pochodzenie, potrafili zachować do nich szacunek. Po królu, druga bardzo wysoko postawioną osobą był kapłan Melkarta Tynońskiego. Istniała również Rada Starszych (tj. w Sparcie), istniejąca w większości państw miast, na pewno w tych większych tj. np. Sydon. Niestety, nie znamy roli Rady Starszych w Fenicji, można jednak sądzić, iż pomysł ten, wzięli od nich Spartanie, gdyż Fenicja istniała III tys. lat p.n.e., a Sparta znacznie później. Uważa się, że za czasów nowobabilońskich górowała republikańska forma rządów z suffetami, czyli sędziami, na czele. Za panowań perskich, miasta Sydon, Tyr i Ardos tworzyły federację, jedyną w dziejach Fenicji.
FENICJANIE
LUDNOŚĆ FENICKA
O pochodzeniu Fenicjan nie wiadomo nic pewnego, oprócz tego, iż w III tysiącleciu ich kraj był już w pełni rozwinięty. Tak więc o najstarszej ludności nie wiemy zupełnie nic.
W swoich księgach, Herodot objaśnia nam, że ludność, o której mowa, przybyła znad Morza Czerwonego przez Syrię. Wiadomo także, iż w ok. roku 2750 p.n.e. Fenicjanie założyli w Tyrze świątynię Melkarta. Możemy więc twierdzić, że przybyli na początku trzeciego tysiąclecia ze strony południa. Herodot i inni pisarze antyczni umieszczali pierwotne siedziby Fenicjan w rejonie Zatoki Perskiej. Nazwa "Fenicjanie" pochodzi prawdopodobnie od greckiego "phoinix" 'purpura', 'szkarłat'. Sami zaś Fenicjanie nazywali siebie prawdopodobnie Chna lub Kena'ani (w języku akadyjskim Kinahana) - Kananejczycy. Za nazwą tą przemawia też określenie w języku hebrajskim 'kena'ani', które przyjęło wtórne znaczenie jako 'kupiec'.
Fenicjanom przypisywano m.in. wynalazek purpury, obróbki stopów metali i szkła. Większość tych wynalazków (metale i szkło) były jedynie udoskonaleniami osiągnięć innych ludów (Hetyci, Egipcjanie, Asyryjczycy). Fenicjanie pierwsi (ok. II tys. p.n.e.) stworzyli spółgłoskowe pismo alfabetyczne, rozpowszechniając następnie swój wynalazek w krajach śródziemnomorskich (patrz rozdział 2, 2.3.1.). Wielka sławę zdobyli architekci feniccy, którym przypisuje się m.in. słynna świątynię jerozolimską. Najważniejsza kolonia fenicka to Kartagina, przez długi czas walcząca z Rzymem o hegemonię na Morzu Śródziemnym.
JĘZYK FENICKI
Język ten należy do północno - zachodniej grupy języków semickich. Podobny i mylony on jest z językiem hebrajskim. Charakteryzują go liczne napisy, które są obecnie cały czas znajdowane na obrzeżach Morza Śródziemnego, gdzie dawniej znajdowały się osady fenickie. Najstarsze napisy jakie znaleziono pochodzą z IX w. p.n.e., ale jednak większość pochodzi z V w. p.n.e. lub później. Napisy te są najczęściej krótkie, samogłoski nie są oznaczane, a ich treść mało urozmaicona. Język fenicki jest nam mało znany. W wiekach IV a II język fenicki wyszedł z użycia, ale w piśmie wciąż go używano, aż do II wieku n.e. Potem nastąpił język punicki, używany w Kartaginie, który jako język neopunicki przetrwał na terenie Afryki do IV wieku n.e., wyparty całkowicie dopiero w VII wieku przez język arabski.
WYNALAZKI, TWÓRCZOŚĆ I OSIĄGNIĘCIA FENICJAN
PISMO
Druga połowa II tysiąclecia - w tym okresie dokonany został wynalazek, który miał doprowadzić do rewolucji kultury, dając człowiekowi proste, praktyczne pismo. Fenicjanie zamieszkując kraj, w którym zbiegały się drogi handlowe, gdzie też łatwiej niż gdzie indziej można było wymieniać zdobycze kulturalne, szczególnie nadawali się do wynalazców takiego właśnie pisma.
Źródła greckie (bo jedynie one zawierają informacje na ten temat), podają nam, iż Fenicjanie byli twórcami alfabetu fonetycznego, jak i systemu, w którym wyznaczone były znaki pisarskie, proste dla mowy ludzkiej. Taki alfabet, zgodnie z semicką zasadą wyrażania graficznie tylko znaków spółgłoskowych, liczył 22 znaki. Większy zapis tego pisma pochodził dopiero z IX w. p.n.e., była to stela króla Moabu, Meszy. Rozumowano dalej, że w tym wypadku powinniby Fenicjanie rozwinąć u siebie poważniejszą literaturę, której tym czasem nie odnaleziono (patrz. rozdział 2, 2.3.2.1. str. 11), a to świadczyłoby o pewnej jałowości kulturowej Fenicjan, nie mający jako kupcy, po prostu chęci na to. Mogli sobie po prostu nie zdawać sprawy, jaką ważna i utrzymaną do dziś, rzecz wymyślili. Rozważania te miały na celu podważenie informacji o wynalezieniu przez Fenicjan alfabetu, o możliwości ich twórczego wkładu w to dzieło.
Niesłuszność tych poglądów wykazały badania archeologiczne prowadzone w miejscach gdzie leżała Fenicja. W Ras Szamara (Ugarit) znaleziono bardzo obfitą literaturę głównie o treściach mitologicznych, spisanych w piśmie klinowym. Nie możemy jej jednak ściśle nazwać fenicką, jak już prędzej starofenicką, ale ma ona bardzo silne związki ze znaną nam z późniejszych przekazów mitologią fenicką. Najcenniejsze było odkrycie w Ugarit tekstów z XIV i XIII wieku, które spisane były wprawdzie za pomocą znaków klinowych, ale miały wartość fonetyczną, oddawały głoski w liczbie 30. Ostatnie odkrycia posunęły te badania jeszcze dalej. Znaleziono tekst, w którym występują znaki pisma starofenickiego i to w tym porządku jaki znany jest z późniejszych alfabetów fenickich. Ten dowód potwierdził dawną tradycję grecką na temat roli Fenicjan w wynalezieniu alfabetu, pozwolił stwierdzić, iż w miastach fenickich istniała silna tendencja do uproszczenia pisma, że podejmowano tu próby, których celem było odnalezienie najprostszego systemu. Początkowo związane one były z tradycyjnym materiałem pisarskim, jakim posługiwano się przy piśmie klinowym tj. np. glinianymi tabliczkami. Przyszłość jednak miała należeć do innego systemu alfabetycznego, który według wszelkiego prawdopodobieństwa wynaleziony został w Byblos. W Byblos posłużono się jako materiałem pisarskim papirusem, dostosowując kształt znaków Alfabetycznych do miękkiego materiału. Zdaje się, że wpływ Egiptu nie ograniczył się tylko do innego materiału, ale również sam pomysł wyodrębnienia znaków głoskowych został stamtąd zaczerpnięty. Odkrycie w Byblos sarkofagu króla tego miasta
Ahirama i najstarszego napisu alfabetycznego, umieszczonego na nim (z XI w.), definitywnie wpłynęło na zmianę poglądów.
Jednak przewagę ma dziś zdanie, że Fenicjanie zaczerpnęli z Egiptu ideę pisma alfabetycznego, to jednak nie można wykluczyć możliwości, że jakąś rolę odegrała tu również Kreta, z którą Fenicjanie utrzymywali kontakty. Dopóki jednak pismo kreteńskie, tzw. linearne A, nie zostanie odczytane, pogląd ten ma charakter hipotezy. W celu uwypuklenia osiągnięcia Fenicjan i znaczenia wynalezionego przez nich alfabetu warto przypomnieć, że systemy klinowe używane w Mezopotamii liczyły kilkaset znaków, sama zaś struktura pisma była niezwykle skomplikowana, podobnie wyglądały systemy egipskie.
SZTUKA FENICKA
Sztuka fenicka rozwijała się od początków kultury, aż do I tysiąclecia p.n.e., w miastach takich jak Gubal, Sydon, Tyr, Ugarit - największe miasta Fenicji. Fenicjanie nigdy nie stworzyli własnej sztuki, budowana ona była na podstawie kultur Egiptu, Mezopotamii, Anatolii czy Egei (jak i wiele innych). Kultura fenicka łączyła różne, obce wzory i pomysły twórcze w jedną całość i wychodziło coś zupełnie oryginalnego, choć praktycznie bez pomysłu Fenicjan.
RZEŹBY I ARCHITEKTURA
Jeżeli chodzi o architekturę i budownictwo, przypominała wzory egipskie (groby szybowe, świątynie w Gubalu), a w Ugarit znaleziono (całkiem niedawno) groby z obwarowaniami i protodromosem z II tysiąclecia p.n.e. oraz ruiny rezydencji podobnej do pałacu Marii, wskazujące na kulturę helladzką. Do budowania najczęściej używali kamienia cisowego. Mniejsze pomieszczenia kuto po prostu w skale, np. w Armit. Istnieje hipoteza, iż feniccy artyści zostali powołani do budowy świątyni Salomona w Jerozolimie.
Rzeźby z gliny i brązu robiono na podstawie tych w Anatolii. Zwykle są to małe figurki Baala oraz Astarte. Sarkofag Achirama powstał z kamienia, tj. nekropolie sydońskie, np. sarkofag króla Tabnit czy grobowce w Armit. Charakteryzuje też sztukę fenicką fakt, iż robiono drobne rzeźby np. z kości słoniowej, które wysadzali złotem lub innymi szlachetnymi kamieniami. Fenicjanie znali technikę zwaną gliptyką. Wytwarzano pieczęcie cylindryczne z motywami egipskimi i mezopotamskimi, np. gemmy czy skarabeusze, skorpiony czy tez wiele innych.
Największym zabytkiem Fenicji jest grobowiec króla Ahirama z Byblos. Jego postać spoczywa na wyjącym lwie, zaś wokół niego zaistniały postacie biegnące z darami i ofiarami. Wieko posiada napis z XIII w. p.n.e.
Niezwykle wysokim poziomem techniki odznaczało się rzemiosło artystyczne, a zwłaszcza bogato zdobione wyroby z brązu i metali szlachetnych, np. płaskie misy o egiptyzującej dekoracji ujętej w koncentryczne pasy. Wykazują wpływy irańskie, anatolilejskie, egipskie, kaukaskie - ceramika (m.in. glazurowane wyroby fajansowe). Przetwarzali formy i motywy ornamentalne zapożyczone z Bliskiego Wschodu i Egei, np. szkło czy różne tkaniny.
Następnie kultura i sztuka Fenicjan ulegała zmianie i wyniszczeniom, poprzez utratę niepodległości np. przez Egipt czy Arabię. Najdłużej jednak wytrwały kolonie fenickie.
OSIĄGNIĘCIA FENICJAN
Najlepszym wynalazkiem Fenicjan jest oczywiście pismo, alfabet fonetyczny, powstały w drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e. na obszarach Syrii i Fenicji (patrz. rozdział 2, 2.3.1.)
Oprócz tego Fenicjanie zaczęli przejmować wiele wynalazków innych cywilizacji i kultur, np. od Egipcjan nauczyli się wytapiać szkło, kruszce czy przeróżne metale. Jednak Fenicja utworzyła piękny barwnik, purpurę. Wyrabiali go ze ślimaka purpurowego, który żył tylko na ich terenach. Fenicjanie także jako pierwsi opłynęli Afrykę, poprzez Morze Czerwone aż do Gibraltaru, w ok. 600 r. p.n.e.
RELIGIA I LITERATURA
(patrz. ZAŁĄCZNIK)
Wiemy na pewno, iż religia Fenicjan miała charakter politeistyczny. Podobnie jak w dziedzinie pisma, również od niedawna panowały mylne wyobrażenia na temat wierzeń religijnych Fenicjan i ich literatury. Poza imionami bogów, czczonych w miastach fenickich pod nazwą Melek - stąd wywodzi się Moloch, czyli władca, król miasta - oraz jego żeńskiego odpowiednika Astoret, nic więcej nie wiedziano o wierzeniach Fenicjan, co w połączeniu z literaturą, wytworzyło błędny pogląd na kulturę fenicką. Zachował się wprawdzie i Filona z Byblos, pisarza z II w.p.n.e., wyciąg pism religijnych kapłana fenickiego Sanchuniatona, ale na ogół dzieło to uważano za późną kompilację, a wiadomościom w nim zawartym nie przypisywano żadnej wartości.
Jednakże odkrycie w Ras Szamara bogatej literatury starofenickiej, obaliło ten pogląd. Składały się na nią przede wszystkim epopeje o treściach mitologicznych, w których występowały liczne bóstwa (politeizm), świadczące o bogactwie panteonu starofenickiego. Wartość ich polegała na tym, że zawierały one pojęcia i obyczaje, które występują później w literaturze starotestamentowej, mają więc wielkie znaczenie dla porównawczej historii literatury. Rozwój nauki pozwolił i w tym wypadku na obalenie nieuzasadnionych poglądów, potwierdzając w wielu wypadkach słuszność relacji Sanchuniatona, opartej na dobrych źródłach rodzimych.
Na czele panteonu bogów fenickich stali Baal i Astarte. Baal (Pan), podobnie jak Zeus w Grecji, był władcą wszystkich innych bogów i świata. Nadawano mu atrybuty solarne, często ukazując Baala ze słonecznymi promieniami wokół głowy.
Istniały świątynie, w których oddawano cześć bogom. Składano ofiary z ludzi, najczęściej z dzieci. Dawniejsze bóstwa fenickie mają wyraźny charakter naturalistyczny. Czczono w Fenicji pod różnymi postaciami siły, zjawiska przyrody. Bogów nazywano ogólnie elonim.
W mojej pracy starałam się jak najkrócej i jak najbardziej uściślić jak najwięcej informacji. Praca jest bardzo uogólniona, jednak nie posiadamy tak dużej wiedzy na temat Fenicjan.
Wiele osób nie słyszało o tej cywilizacji. Jednak jest ona bardzo ważna w współczesnym świecie. Stworzyli alfabet, którego obecnie używamy. Nie biorąc pod uwagę ich osiągnięć i tak ich kultura jest bardzo ciekawa. Kopiując style i wzory innych kultur, stworzyli własną, oryginalna.
Poza tym byli wspaniałymi żeglarzami i rzemieślnikami, handlarzami. Nauczyli wyrabiać purpurę. I choć wielu uważa ich cywilizację za brak oryginalności i pomysłowości, ja uważam inaczej. Myślę, że jest to godny podziwu i uwagi jakże malutki watek rozległej historii.
BIBLIOGRAFIA
LITERATURA PRZEDMIOTOWA
J. Wolski, Historia powszechna starożytność, Warszawa 1992
L. Trzcinkowski, L. Wojciechowski, Podręcznik do klasy I gimnazjum, Historia; starozytność i średniowiecze, Warszawa 2006
Praca zbiorowa pod redakcją B. Petrozolin- Skowrońskiej Nowa Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1995
Praca zbiorowa pod redakcją H. Boneckiego, Encyklopedia Powszechna 1, PWN, Warszawa 1973
Encyklopedia Powszechna tom 5, wyd. Gutenberga, okres międzywojenny
Wielka Encyklopedia Powszechna Tom 3, PWN, Warszawa 1964
H. Tomalska, Od pierwszych cywilizacji do czasów nowożytnych, Historia dla szkół średnich zawodowych, WSiP, Warszawa 1993
INNE
www.wikipedia.pl (20.11.2008r. 18:00)
www.sciaga.pl (20.11.2008r. 18:30)
www.pra-genezis.pl (20.11.2008r. 19:00)
www.historion.pl (20.11.2008r. 20:00)
WYKAZ MAP, FOTOGRAFII I TABEL
MAPY
Fenicja i jej kolonie XI - VI w. p.n.e., Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995, Prac zbiorowa pod redakcją B. Petrozolin-Skowrońskiej.
TABELE
Pismo fenickie, Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995, Prac zbiorowa pod redakcją B. Petrozolin-Skowrońskiej.
FOTOGRAFIE
Grobowce w Armit, I w. p.n.e. Wielka Encyklopedia Powszechna Tom 3, PWN, Warszawa 1964, str. 9
Ruiny świątyni w Gubalu, 2 tysiąclecie p.n.e. Wielka Encyklopedia Powszechna Tom 3, PWN, Warszawa 1964 str. 9
Reliefowa płytka z kości słoniowej, ok. VIII w. p.n.e. - British Museum, London, Wielka Encyklopedia Powszechna Tom 3, PWN, Warszawa 1964, str. 9
Srebrna czara z VII w. p.n.e. - Museo Preistorico L.Pigorini, Rzym, Wielka Encyklopedia Powszechna Tom 3, PWN, Warszawa 1964, str. 9
Naczynie szklane z V - IV w. p.n.e. - Metropolitan Museum of Art, New York, Wielka Encyklopedia Powszechna Tom 3, PWN, Warszawa 1964, str. 9
SŁOWNIK WYRAZÓW
BABILON
Starożytne miasto, liczące ok. 100 tys. mieszkańców, obecnie ruiny Iraku, 90 km od Bagdadu.
SARGON I WIELKI
Pierwszy historyczny król Akadu (Mezopotamia), podbił miasto Sumerów, twórca pierwszego na świecie mocarstwa.
HERODOT
(485-425 r.p.n.e.) grecki historyk z Azji Mniejszej, podróżnik, rzecznik demokracji, autor licznych opisów podróży jak też materiałów historycznych, etnograficznych i geograficznych.
ZAŁĄCZNIK
Oto artykuł znajdujący się na stronie internetowej pra-genezis.pl, ukazuje on Religię Fenicji, a dokładniej tłumaczenie bardzo ciekawego źródła dotyczącego Bliskiego Wschodu, księgi fenickiej.
Pra-Genezis: Sanchoniatona Religia Fenicji
Autor tekstu: Piotr Drobner
Biskup Euzebiusz z Cezarei (ok. 264 - 340 n.e.) w dziele Praeparatio Evangelica cytuje księgę Fenicjanina Filona z Byblos (ok. 64-161 n.e.) pod tytułem Phoinikika. Sam Filon natomiast stwierdza, że jest tylko tłumaczem z języka fenickiego na grecki pracy swego starożytnego rodaka Sanchoniatona z Berytos (ob. Bejrut), traktującej o historii i religii Fenicjan.
Jest to szczególnie interesujące nas źródło dotyczące Bliskiego Wschodu, zwłaszcza, że pochodzi z XIII w. p.n.e., więc, zgodnie z tradycyjną chronologią biblijną, jest niemal współczesne 'Mojżeszowi'. Oryginalne, stare teksty fenickie znalezione w Ugarit (ob. Ras Szamra w Syrii) zdają się potwierdzać autentyzm przekazu Sanchoniatona.
Ponieważ trudno znaleźć polską wersję tego ważnego tekstu, pozwalam sobie zaprezentować poniżej spolszczenie mojego autorstwa.
Uprzedzam, że świadomie i celowo wykorzystałem zaczerpnięte skądinąd sformułowania. Nie twierdzę - bynajmniej - że stosował je Sanchoniaton, ani tym bardziej, że występowały one w oryginalnych tekstach fenickich. Zapożyczenia te wyraźnie wyróżniam w tekście pogrubieniami, by dobitnie wskazać pewne zastanawiające koincydencje.
Łatwo można przekonać się, że użycie tych specyficznych zwrotów nie spowodowało żadnych merytorycznych deformacji treści przekazu, bowiem w bibliografii podaję adresy internetowe źródeł, z których korzystałem.
***
[Opracowanie i tłumaczenie z ang. - Piotr Drobner]
Na początku bezgraniczny i bezkształtny obłok kłębiącej się ciemności był bezładem. A Wiatr zapałał gwałtownym pożądaniem do obłoku i współżył z nim. Ten związek nazwano Pothos (pożądanie). Takie są początki powstania wszystkich rzeczy, ale Wiatr nie znał swojego początku. Z tego związku powstał Mot, jedni mówią, że to błoto a inni, że zgniła woda, i to był zarodek istnienia i powstania świata.
A powstały też tam nie odczuwające stworzenia, z których później powstały rozumne istoty. To były Zophasemin, to jest 'mieszkańcy nieba', i były one w kształcie jaj. A Mot nagle gwałtownie wybuchł, i stała się światłość, i z tego powstały ciała niebieskie, świecące na niebie, dwa duże ciała jaśniejące: większe, i mniejsze, oraz gwiazdy.
Ten wybuch zaś rozgrzał morze i ziemię, i były wielkie chmury i wichry i wielkie deszcze; były też potopy wód sponad nieba. Pod wpływem słońca mieszały się one ze sobą, zderzały się wśród gromów i błyskawic. A owe rozumne istoty obu płci , zbudzone grzmotami tych piorunów, w przerażeniu schroniły się na ziemi i w morzu.
Wszystkie te rzeczy zapisał Taautus w swojej Księdze Początków i w swoich Komentarzach, gdzie zawarł swoje przemyślenia o wszystkich rzeczach, które mądrością swą odkrył i rozpoznał i nam objaśnił.
Ale pierwsi ludzie uznali za bogów różne twory natury, i czcili je wierząc, że zawdzięczają im życie i oni, i ich potomkowie, i ich przodkowie. I im poświęcali ofiary płynne i uczty. Tak wierzyli z powodu swej próżności i głupoty.
A wiatr Kolpias i jego żona Baau (to jest 'Mrok') zrodzili parę śmiertelnych ludzi, mężczyznę i niewiastę zwanych Aeon i Pierworodny. A Aeon pierwsza spostrzegła, że drzewa mają owoce dobre do jedzenia. Ich dzieci, Genus i Gena, mieszkali w Fenicji. A gdy nadeszła wielka susza oni pierwsi wznieśli ręce do nieba w kierunku słońca, które uznali za Pana Niebios i tak właśnie je nazywali w swoim języku: Beelsamen (i to jest grecki Zeus).
A Genus, syn Aeon i Pierworodnego, zrodził znów śmiertelnych ludzi zwanych Phos, Pur, and Phlox (to jest Ogień, Płomień, i Żar). Oni pierwsi wymyślili rozniecanie ognia przez tarcie kawałków drewna i nauczyli tego wszystkich ludzi. I z nich w owych czasach byli na ziemi giganci o niezwykłym wzroście i ogromnej posturze, owi mocarze, mający sławę w owych dawnych czasach. Od nich nadano nazwy górom, gdzie mieszkali: Cassius, Liban, Antyliban i Brathy. Od nich pochodzą Memrum i Hypsuraniusz. Tak ich nazwano od ich matek, kobiet tak bezwstydnych, że wszyscy brali je sobie jak żony, jak im się tylko podobały.
Hypsuraniusz zamieszkiwał w Tyrze i pierwszy budował chatę z trzciny, sitowia i papirusu. A był on skłócony ze swoim bratem Ousousem, który pierwszy sporządził odzienie ze skór dzikich zwierząt, które upolował.
A gdy nastały gwałtowne wichury i deszcze, drzewa kołysząc się tarły o siebie, wybuchł w Tyrze wielki pożar, który strawił wszystkie lasy w okolicy. A Ousous, wziąwszy konary drzew, pierwszy ośmielił się pływać po morzu. On to ustawił i uświęcił dwa słupy: dla Ognia i dla Wiatru, i wielbił ich, przelewając dla nich krew dzikich zwierząt, które upolował.
A gdy Hypsuraniusz i Ousous umarli, inni właśnie im poświęcili dwa słupy i wielbili ich trwając przy corocznych świętach ku ich czci. Wiele lat później z rodu Hypsuraniusza wyszli Agreusz i Halieusz, wynalazcy myślistwa i rybołówstwa, i od nich mają swe nazwy myśliwi i rybacy. Od nich pochodzą dwaj bracia, którzy odkryli żelazo i sposoby jego obróbki. Jeden z nich, Chrysor, uprawiał krasomówstwo i czary i wróżbiarstwo (to on był Hefajstosem). On też wynalazł wędkę, haczyk i przynęty, także on wynalazł tratwę i był pierwszym z ludzi żeglarzem, z tych powodów czczono go także jako Boga po jego śmierci. Był on też zwany Zeusem Meilichiosem (Diamichiusem). Mówi się, że jego brat wynalazł cegły i murarstwo. Z ich rodu zrodziły się dzieci nazwani: Wytwórcy i Miejscowi. Oni wynaleźli wytwarzanie cegieł z gliny i sieczki i ich suszenie na słońcu, a także wymyślili budowę dachów. Od nich pochodzą inni, z których jeden zwał się Agros, a drugi Agrotes, którego w Fenicji bardzo czczono, stawiając mu posągi i świątynie ozdabiane malowidłami pary byków. A wśród ludzi z Byblos uchodził za najznakomitszego, najwyższego z Bogów.
Oni udoskonalili sztukę budowania i to od nich pochodzą rolnicy i myśliwi. Oni byli też zwani Aleatami i Tytanami. Z nich zrodzili się Amynos i Magus, którzy nauczyli ludzi budować wsie i wprowadzili hodowlę owiec. Od nich pochodzą Misor i Suduc, to jest 'Prawy' i 'Sprawiedliwy', to oni wprowadzili stosowanie soli.
Misor zrodził Taautusa, który wymyślił pismo, Egipcjanie zwą go Tot, Aleksadryjczycy Toth, a Grecy Hermes.
Od Suduca pochodzą Dioskurowie. Oni zbudowali sobie pierwszą arkę. I od nich pochodzą inni, którzy odkryli leczniczą moc ziół i leczyli ludzi nimi i czarami. W tych czasach urodzili się pewien Elion, zwany 'Najwyższym' i jego żona Beruth. Ci mieszkali niedaleko Byblos.
Z nich zrodzili się Epigeusz i Miejscowy, którego później nazwano Uranem, od jego doskonałego piękna nosi nazwę jedna z gwiazd na niebie. Miał on siostrę, córkę jego rodziców, nazwaną Gea (to jest 'Ziemia'), i jej urodzie zawdzięcza Ziemia swą nazwę. Ich ojciec, Najwyższy, zginął w walce z dzikimi zwierzętami, stał się Bogiem, a jego dzieci wielbili go ucztami i składali mu ofiary.
Uran odziedziczył po ojcu władzę, wziął za żonę swą siostrę Geę i miał z nią czterech synów: Ela, zwanego też Kronosem, Betyla, Dagona, co znaczy 'Zboże', i Atlasa. I z innych żon Uran miał liczne potomstwo, co nie było po myśli Gei i zazdrośnie kłóciła się z Uranem tak, że aż musieli się rozstać. Po rozstaniu Uran napadał na nią kiedy tylko chciał. Już to godził się z nią, już to znów odchodził. W końcu zamierzył zniszczyć jej potomstwo a Gea wielekroć odpierała jego ataki zwołując na pomoc sprzymierzeńców. A gdy Kronos osiągnął wiek męski, za radą Hermesa Trismegistosa, pokonał swego ojca Urana i tak pomścił swą matkę. Kronos zrodził Persefonę i Atenę. Pierwsza umarła dziewiczo.
Za namową Ateny i Hermesa, Kronos wykuł z żelaza szablę i włócznię. Hermes tajemniczym zaklęciem wzbudził u stronników Kronosa wolę walki z Uranem w imieniu Gei. I poszedł Kronos na wojnę i pozbawił Urana władzy i przejął jego królestwo. Pojmał też ulubioną nałożnicę Urana, która była ciężarna, i wydał ją za Dagona. W jego domu porodziła ona potomka Urana, i nazwała go Demarus.
Po tym Kronos obwarował swą siedzibę i zbudował pierwsze miasto: Byblos w Fenicji.
Kronos przestał ufać swemu bratu Atlasowi. Za radą Hermesa wtrącił go do jaskini i pogrzebał go żywcem zasypując kamieniami.
Wtedy też potomkowie Dioskurów odpłynęli tratwami i łodziami i przybili do brzegu w okolicach góry Cassius, gdzie wybudowali świątynię.
Pomocnicy Ela, czyli Kronosa nazwani zostali Eloim, a nazywano ich także Kronitami.
Kronos nie ufał też swemu synowi. Zaatakował go jego własnym mieczem i pozbawił go życia, przez co stał się dzieciobójcą. W podobny sposób odrąbał głowę swej własnej córce. Wszyscy bogowie byli zatrwożeni okrutnym usposobieniem Kronosa.
Z kolei Uran, trwając na wygnaniu, wysłał potajemnie swą córkę, dziewicę Astarte i jej dwie siostry Reę i Dionę, by podstępnie i zdradziecko zabiły Kronosa. Lecz Kronos złapał je i nie zważając na bliskie pokrewieństwo ożenił się z każdą z nich. Gdy Uran dowiedział się o tym wysłał Eimarmena i Hora z wojskiem przeciw Kronosowi. Kronosowi udało się jednak pozyskać ich i przeciągnąć na swoją stronę.
Także Bóg Uran wymyślił betyle - żyjące kamienie.
Kronosowi urodziło się z Astarte siedem córek, Tytanid czy też Artemid, i tak samo urodziło się z Rei siedmiu synów, z których najmłodszy stał się bogiem w chwili urodzin, i z Diony też miał córki, i z Astarte też dwóch synów Pothosa i Erosa, to znaczy Pożądanie i Miłość. A Dagon po odkryciu zboża i uprawy ziemi nazwany został Zeusem Arotriosem.
A jedna z Tytanid połączyła się z Suducem, to jest 'Sprawiedliwym', i zrodziła Asklepiosa.
Perea także urodziła Kronosowi trzech synów: Kronosa, imiennika swego ojca, Zeusa Belusa i Apolla. W ich czasach urodzili się i Pontus i Tyfon i Nereus, ojciec Pontusa i syn Belusa. Od Pontusa pochodzą: Sydon, który obdarzony niezwykle pięknym głosem, pierwszy wymyślił muzykę i śpiewał pieśni religijne i hymny pochwalne; i Posejdon. A Demarusowi urodził się syn Melikart nazywany też Heraklesem.
Wtedy Uran wszczął wojnę z Pontusem. Zjednał sobie Demarusa i ten wyruszył do walki. Lecz Pontus tak uderzył w atakujących, że Demarusa uratowało dopiero ślubowanie bogom wielkich ofiar za umożliwienie ucieczki.
A w trzydziestym i drugim roku swojego panowania i królowania El, to jest Kronos, zastawił pułapkę na swego ojca Urana w pewnym miejscu, i zaczaił się. Schwytał Urana i pozbawił go przyrodzenia. A w okolicy były źródła i rzeki. I tak Uran stał się Bogiem. I kiedy wydawał ostatnie tchnienie, krew z jego ran wpadała do wód źródeł i rzek. Do dziś miejsce to słynie tym zdarzeniem.
Oto są dzieje Kronosa, i to jest chwała jego życia.
A Astarte, najwyższa bogini, i Zeus Demarus i Adad, zwany królem bogów, sprawowali rządy z woli Kronosa. Astarte włożyła na swoją głowę rogi byka, jako oznakę swego królowania. Podróżując po całym zamieszkałym świecie, zauważyła spadającą gwiazdę. I wywyższyła ją i uświęciła na świętej wyspie Tyru. Fenicjanie mówią, że Astarte to Afrodyta.
Kronos także podróżował po świecie. Oddał królestwo Atyki swojej córce Atenie. Chcąc uniknąć swojej choroby czy śmierci złożył Uranowi w ofierze całopalnej swego jedynego syna. Następnie obrzezał się i zmusił wszystkich w jego domu - wszystkich swych domowników płci męskiej - by obrzezali ciało ich napletka. Gdy niedługo później umarł jego syn z Rei, zwany Muth, uczynił go bogiem, Fenicjanie zwą go Tanatosem lub Plutonem. Po tym Kronos dał miasto Byblos w opiekę bogini Baaltis, nazywaną też Dioną; a Berytus (Bejrut) Posejdonowi i Dioskurom, którzy to czcili święte szczątki Pontusa w Berytus.
Ale od pewnego już czasu Bóg Taautus przejawiał wszystkie cechy bogów, tak, że stał się ideałem boskości. Również to on wymyślił dla Kronosa oznaki jego władztwa: czworo oczu z przodu i z tyłu, jedna para zawsze zamknięta, oraz czworo skrzydeł na plecach, dwa rozłożone, gotowe do lotu, dwa złożone.
Oznaczało to, że Kronos może czuwać śpiąc, ale też spać czuwając. Podobnie znaczyły skrzydła: może latać odpoczywając i odpoczywać latając. Innym bogom przysługiwała jedna para skrzydeł, co oznaczało ich niższość wobec Kronosa. I jedynemu tylko Kronosowi nadał parę skrzydeł u głowy, co oznaczało wszechmoc umysłu oraz pozostałych zmysłów.
A gdy Kronos zawędrował na południe oddał wszystek Egipt synowi swojemu Taautusowi, aby był jego królestwem.
Wszystko to siedmiu synów Suduca i ich ósmy brat Asklepios pierwsi spisali wypełniając wolę boga Taautusa.
W tych opowieściach, najwcześniej u Fenicjan Tabion, arcykapłan, odkrył najgłębszy wymiar duchowy, zebrał je i łącząc rzeczy widzialne z niewidzialnymi, ziemskie z pozaziemskimi i przekazał kapłanom i prorokom sprawującym obrządki, a ci podawali dalej swoim następcom i wszystkim innym. Jednym z nich był Isiris, brat Chny, którego zwano pierwszym Fenicjaninem.
[...]
Było wtedy zwyczajem w obliczu niebezpieczeństw czy zagrożeń, że władcy miast czy krajów, dla zapobieżenia nieszczęściom, ofiarowali gniewnym bogom w okupie życie swoich najukochańszych dzieci w mistycznym rytuale. Kronos, Fenicjanie nazywają go El, był królem i po śmierci został bogiem jako Saturn, miał z nimfą Anobret jedynego syna, którego nazwali Jehuda, co po fenicku znaczy Jedyny. I gdy nad krajem zawisło niebezpieczeństwo wojny, Kronos przystroił ołtarz, ubrał swego syna w szaty królewskie i złożył z niego ofiarę.
[...]
Taautus pierwszy rozpoznał boską naturę węża. Czcił go, a za nim Fenicjanie, i uważał że, wąż był bardziej przepełniony duchem i ogniem niż wszystkie zwierzęta lądowe. Ten duch daje wężowi niezrównaną prędkość, mimo że nie ma kończyn jak inne zwierzęta. Może poruszać się wijąc, ale może też skakać w przód z dowolną prędkością. Najdłużej też żyje: zrzuca starą skórę, by się odmłodzić a także by urosnąć. A gdy dopełnia swój żywot pożera sam siebie, jak to opisał Taautus w swojej świętej księdze. I dlatego wąż jest czczony w wielu świątyniach i obrządkach.
***
Źródła, z których korzystał autor tłumaczenia:
1) Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio Evangelica,
a) Eusebius of Caesarea: Praeparatio Evangelica (Preparation for the Gospel). Tr. E.H. Gifford;
b) http://www.sacred-texts.com/cla/af/af01.htm;
2.) Biblia Tysiąclecia.