OSOBY FIZYCZNE
1. Pojęcie osoby fizycznej
Podmiotami prawa cywilnego według przepisów kodeksu cywilnego są:
a) osoby fizyczne,
b) osoby prawne.
Osobą fizyczną jest człowiek. Osoba fizyczna rozpoczyna swój byt prawny w chwili urodzenia, tj. odłączenia od ciała matki, a kończy go w chwili śmierci. Według obowiązującego w Polsce prawa cywilnego każdy żyjący człowiek jest podmiotem prawa cywilnego, przy czym nie odgrywa roli jego wiek, płeć, stan zdrowia fizycznego i psychicznego i inne cechy. Osoba fizyczna jest więc pojęciem jednolitym z prawnego punktu widzenia i brak podstaw do przeprowadzenia w tej grupie podmiotów prawa cywilnego jakichkolwiek podziałów.
Posługiwanie się pojęciem osoby fizycznej ma to znaczenie, że wskazuje na człowieka jako podmiot prawa cywilnego, a nie prawa administracyjnego, finansowego lub innej gałęzi, którym to pojęcie jest obce.
2. Zdolność prawna osoby fizycznej
Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występowania w charakterze podmiotu (strony) w stosunkach cywilnoprawnych.
3. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej
Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych
Polskie prawo cywilne przewiduje tu trzy możliwe sytuacje, mianowicie osoba fizyczna:
a) ma pełną zdolność do czynności prawnych,
b) ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
c) nie ma zdolności do czynności prawnych.
Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukończenia osiemnastu lat. Wcześniej może uzyskać pełnoletność, a zatem i pełną zdolność do czynności prawnych dziewczyna, która na podstawie zezwolenia sądu wyjdzie za mąż. Sąd może udzielić takiego zezwolenia w ważnych przypadkach (np. ciąża), o ile dziewczyna ukończyła już szesnaście lat. Uzyskanej w ten sposób pełnoletności nie traci, nawet gdyby jej małżeństwo ustało przed ukończeniem osiemnastego roku życia.
Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może w granicach przewidzianych prawem cywilnym dokonywać wszelkich czynności i wywoływać na tej drodze zamierzone skutki prawne.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły trzynaście lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione.
Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze trzynastu lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą one w sposób ważny i prawnie skuteczny zawierać żadnych umów ani dokonywać jednostronnych czynności prawnych; robią to za nich przedstawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Czynność prawna osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.
4. Ubezwłasnowolnienie.
Ograniczenie osoby fizycznej w możliwości dokonywania czynności prawnych. Kodeks cywilny przewiduje dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia:1) ubezwłasnowolnienie całkowite, które może być zastosowane w stosunku do osoby, która ukończyła trzynaście lat i wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje ona pod władzą rodzicielską.
Ubezwłasnowolnienie częściowe, które może być zastosowane w stosunku do osoby pełnoletniej, której wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
5. Uznać za zmarłego można jedynie osobę zaginioną, tzn. taką osobę, o której nie wiadomo, czy żyje. Wydanie przez sąd orzeczenia uznającego osobę fizyczną za zmarłą stwarza stan prawny, odmienny od dotychczasowego, podobny do tego, jaki pociąga za sobą śmierć człowieka.
Osoby prawne
Próby zdefiniowania osoby prawnej napotykają na trudności. Można przyjąć, że osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego. Jest ona tworem sztucznym, powoływanym przez człowieka.
Na istotę osoby prawnej składają się:
a) element ludzki, np. załoga przedsiębiorstwa państwowego, członkowie stowarzyszenia wyższej użyteczności i spółdzielni, udziałowcy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością;
b) element majątkowy; osob.i prawna iii.i własny majątek, wyodrębniony z majątku członków lub powsinlynil innej drodze,
c) element organizacyjny, wyrażający sil; w istnieniu określonej struktury, a przede wszystkim organów wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie jej czynności;
d) cel, określony w przepisach regulujących działalność osoby prawnej albo w statucie.
Ze względu na sposób tworzenia odróżniamy osoby prawne typu instytucjonalnego i osoby prawne typu zrzeszeniowego. Do pierwszej grupy należą osoby prawne tworzone przez państwo w drodze władczego aktu (wyższa uczelnia tworzona ustawą sejmową, przedsiębiorstwo państwowe powoływane przez organ założycielski). Do drugiej grupy zaliczamy osoby prawne powstające na drodze porozumień członków-założycieli (spółka kapitałowa, partia polityczna, spółdzielnia),
Ze względu na cel osoby prawne dzielą się na takie, które dążą do celów gospodarczych, i na takie, które dążą do celów niegospodarczych (idealnych). Przeprowadzenie ścisłej kwalifikacji osób prawnych według tego kryterium zazwyczaj nie jest możliwe. W działalności jednostek gospodarczych występują również poczynania niegospodarcze, na przykład prowadzenie przez przedsiębiorstwo stołówki, żłobka, ośrodka wakacyjnego dla pracowników itd. Z drugiej strony osoby prawne dążące zasadniczo do celów idealnych, na przykład stowarzyszenia, prowadzą nierzadko działalność zarobkową, a więc gospodarczą, wspomagając swój budżet. Decydujący jest cel określony w ustawie.
Niemal całkowicie utracił znaczenie podział na jednostki gospodarki uspołecznionej i inne osoby prawne. Jest to wynikiem ujednolicenia przepisów regulujących działalność podmiotów gospodarczych.
Jednostka organizacyjna staje się osobą prawną w chwili wpisania do właściwego rejestru. Spółka akcyjna i spółka z ograniczoną odpowiedzialnością uzyskuje więc osobowość prawną w chwili wpisania do rejestru handlowego, przedsiębiorstwo państwowe - w chwili wpisania do rejestru przedsiębiorstw itd.
2. Rodzaje osób prawnych według kodeksu cywilnego
Biorąc pod uwagę wspomniane kryterium do osób prawnych należałoby w obecnym stanie prawnym zaliczyć:
1) Skarb Państwa,
2) spółki kapitałowe,
3) przedsiębiorstwa państwowe,
4) banki,
5) państwowe jednostki organizacyjne,
6) spółdzielnie,
7) fundacje,
8) stowarzyszenia,
9) inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze.
Państwowe jednostki organizacyjne, poza przedsiębiorstwami państwowymi, są to instytucje i zakłady państwowe powołane w większości do prowadzenia działalności publicznej o charakterze niegospodarczym. Należą do nich na przykład państwowe wyższe uczelnie, muzea narodowe, filharmonie, instytuty naukowe, Polska Akademia Nauk, Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Spółkami kapitałowymi są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne, pozostałe spółki są pozbawione osobowości prawnej.
W formie stowarzyszenia prowadzi działalność ogromna większość organizacji społecznych - Związek Harcerstwa Polskiego i inne związki harcerskie. Akademicki Związek Sportowy i in.
Inne jednostki organizacyjne z natury rzeczy stanowią zbiór różnych organizacji, jak partie polityczne, związki zawodowe, jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego i innych kościołów, kółka rolnicze itd.
Szczegółowa problematyka wymienionych osób prawnych stanowi w zasadzie przedmiot prawa gospodarczego.
3. Skarb Państwa
Jest szczególną osobą prawną. Pojęciem Skarbu Państwa posługujemy się wówczas, gdy państwo występuje nie jako suweren, wyposażony w uprawnienia władcze wobec wszystkich innych podmiotów, lecz jako partner w stosunkach majątkowych z innymi, równoprawnymi partnerami. W tej roli państwo to nie władza, to nie urzędnik, prokurator, komisja poborowa, policjant, ale właściciel, najemca, sprzedawca, zamawiający usługi budowlane. Skarb Państwa to państwo na płaszczyźnie prawa cywilnego, gdzie króluje wszechwładna zasada prawnej równorzędności stron.
Skarb Państwa jest właścicielem tej części majątku państwowego, która nie należy do innych państwowych osób prawnych. Jest to majątek olbrzymi i Skarb Państwa jako właściciel nie może być porównyway z żadną inną osobą prawną. Należy do niego cale mienie administracji państwowej, wojska, policji, szkolnictwa, służby zdrowia itd. Tak więc takie jednostki organizacyjne jak urzędy, szkoły, jednostki wojskowe nie są odrębnymi osobami prawnymi, lecz elementami specjalnego podmiotu prawa cywilnego - Skarbu Państwa. Zaciągnięte przez nie zobowiązania są zobowiązaniami Skarbu Państwa.
Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Przedsiębiorstwa i inne państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa.
4. Zdolność prawna osób prawnych
Jjest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania, jak i utraty. Sprawa wygląda więc inaczej niż w przypadku osób fizycznych, które zdolność prawną uzyskują w momencie poczęcia, natomiast zdolność do czynności prawnych dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Jest to zrozumiale, jeśli się zważy, że osoba prawna nie potrzebuje okresu rozwoju dla osiągnięcia dojrzałości psychicznej i odpowiedniego doświadczenia życiowego. Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych występują więc u osoby prawnej łącznie, aczkolwiek nie przestają być odrębnymi instytucjami prawnymi.
Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szeregu praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych.
Ograniczenie to wynika przede wszystkim z samej natury osób prawnych. Jako twory sztuczne, z natury rzeczy nie mogą mieć tych wszystkich praw i obowiązków, które są związane z przyrodzonymi właściwościami człowieka. Osoba prawna nie może więc być na przykład ubezwłasnowolniona ani uznana za zmarłą, nie może sporządzić testamentu, ani w ogóle być spadkodawcą, nie może zawrzeć związku małżeńskiego, sprawować władzy rodzicielskiej, mieć obowiązków alimentacyjnych itd.
Ograniczenie zdolności prawnej osoby prawnej może być także spowodowane przez ustawę. Warunkiem takiego ograniczenia jest jednak istnienie wyraźnego przepisu stwierdzającego, że zakres zdolności prawnej danej osoby prawnej nie obejmuje określonych praw i obowiązków, a dotyczące ich czynności prawne są nieważne. Może to dotyczyć na przykład sprzedaży określonych artykułów, umów zawieranych z oznaczonymi kontrahentami itd.
5. Organy osób prawnych.
Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności prawnych w taki sposób, jak to robią osoby fizyczne. Nie ma ust, by wypowiedzieć oświadczenie woli, ani rąk, którymi mogłaby je podpisać. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów.
Organ to osoba fizyczna lub kilka osób, które zgodnie z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej, tworzą, urzeczywistniają i wyjawiają jej wolę. W znaczeniu fizycznym wola organu jest oczywiście tylko wolą człowieka lub ludzi tworzących organ, jednak w znaczeniu prawnym wola ta jest bezpośrednio wolą samej osoby prawnej.
Przy składaniu oświadczeń woli przez organ osoby prawnej przepisy lub statuty często przewidują wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skuteczności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób, na przykład dwóch członków zarządu spółki kapitałowej.
Działanie organu jest, jak już wskazano, działaniem samej osoby prawnej, stąd też wszelkie szkody wyrządzone przez organ przy dokonywaniu czynności w imieniu danej osoby prawnej obciążają osobę prawną, zarówno w stosunkach umownych, jak i pozaumownych.
Od organu osoby prawnej należy odróżnić jej pełnomocnika. Organ wchodzi w skład samej osoby prawnej, jest jej elementem i działa na podstawie uprawnień wynikających z jej ustroju. Pełnomocnik zaś jest samodzielnym podmiotem prawa, a czynności prawnych, w imieniu i na rzecz osoby prawnej, dokonuje w oparciu o umocowanie wynikające z udzielonego mu pełnomocnictwa.
