Okres dorastania i wczesnej młodzieńczości

Dorastanie to długi i wewnętrznie zróżnicowany okres między 10/12 a 20 rokiem życia. Można go podzielić na wczesne i późne dorastanie, którego umowna granica przebiega około 16/17 roku życia. Trudno dokładnie wyznaczyć granice czasowe, kiedy dorastanie tak naprawdę się zaczyna, a kiedy kończy. Warto myśleć o tym okresie, jako przejściowym, w którym dziecko pod względem fizycznym, umysłowym i emocjonalnym ma stać się dorosłym człowiekiem. We wczesnej fazie dorastania zachodzą liczne i intensywne zmiany we wszystkich dotychczasowych obszarach funkcjonowania dziecka. Stare wzorce i schematy, ukształtowane w dzieciństwie, przestają już pełnić woje funkcje, a nowe jeszcze się nie pojawiły. Wszystkie dotychczasowe osiągnięcia rozwojowe, wszystkie dotąd opanowane kompetencje, cała wiedza życiowa i szkolna oraz wszystkie umiejętności zgromadzone w rozmaitych okolicznościach w okresie dzieciństwa przechodzą teraz czas wielkiej próby.
Młody człowiek zaczyna gromadzić i poszukiwać nowe doświadczenia fizyczne, społeczne i intelektualne po to, aby móc je samodzielnie uporządkować i skonsolidować w nowe wzorce i schematy, które lepiej przygotują go do dorosłego życia. Zanim jednak odnajdzie własną drogę i cel w życiu oraz zanim określi rolę , którą chciałby w świecie innych ludzi pełnić, zbieranie doświadczenia poddaje licznym próbom i eksperymentom, aby upewnić się co do słuszności podjętych wyborów. To odnajdywanie siebie na nowo, odkrywanie ?jaki jestem?, ?jakimi zasobami dysponuję? i ?jaki jestem w oczach innych? określa się mianem procesem formowania własnej tożsamości. Odbywa się ono na dwóch płaszczyznach: osobowej oraz społecznej (rys. 11.1). Określenie tożsamości osobowej oznacza dla dorastającego wybór celów, wartości, przekonań, zainteresowań, potrzeb, sposobu myślenia i kryteriów oceny, które można pokazać światu jako swoje. Znalezienie odpowiedzi na pytanie ?kim jestem??, powoduje, że człowiek będzie zachowywał się spójnie i względnie w stały sposób w różnych sytuacjach oraz, że utrzyma poczucie własnej wartości pomimo różnych zdarzeń i trudności. Na płaszczyźnie społecznej formowanie tożsamości wiąże się z określeniem do jakiej grupy młody człowiek przynależy, z kim się identyfikuje, przez kogo jest akceptowany. Będzie więc poszukiwał osób, które podzielają z nim te same lub podobne kategorie opisu siebie oraz relacji łączących go z innymi ludźmi.
Podejmowane próby wiążą się często z ryzykiem popełnienia błędów. Tym bardziej, że formowanie tożsamości nie odbywa się w izolacji, ale jest osadzone w kontekście społecznym i kulturowym. Wiąże się to więc dla dorastającego z koniecznością zmierzenia się ze wzorcami i naciskami ? płynącymi od dorosłych i rówieśników oraz ze strony mass mediów - określającymi, jaki powinien być przyszły dorosły. Niejednokrotnie wielość, różnorodność i siła oddziaływania tych wzorców zmuszają do dokonywania wyborów pod dużą presją.
Jest to również trudny czas dla osób z otoczenia dorastającego, szczególnie dla rodziców. Dorośli, obawiając się o to, czy dokonujące się w ich dziecku przemiany zmierzają we właściwym kierunku, często nie dają na nie przyzwolenia, nie zapewniając tym samym koniecznego wsparcia i uruchamiając nadmiar kontroli. Dokonujące się w dziecku przemiany stawiają dorosłych przed koniecznością dokonywania zmian we własnym sposobie działania, w sposobie funkcjonowania systemu rodzinnego oraz w licznych instytucjach, do których trafia młodzież. Od stopnia zaspakajania potrzeb oraz udzielanego wsparcia zależy efekt procesu formowania tożsamości młodego człowieka.

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI I JEGO ZMIANY W OKRESIE DORASTANIA

W okresie dorastania zmiany we wszystkich obszarach nasilają się i wzajemnie się determinują. W oparciu o nie młody człowiek buduje poczucie własnej wartości, a więc określa to, jak bardzo lubi samego siebie jako człowieka, czy jest szczęśliwy i czy podoba mu się jego dotychczasowe życie. Ta samoocena nie jest bynajmniej sumą odrębnych ocen, jakich dokonuje dorastający w różnych dziedzinach. Jest wynikiem dwóch rodzajów wewnętrznych ocen lub osądów. Pierwszy z nich dotyczy spostrzeganego rozdźwięku pomiędzy tym, kim chciałby być (lub myśli, że powinien być), a tym kim myśli, że jest. Gdy ta rozbieżność jest niewielka, poczucie własnej wartości dorastającego jest zwykle wysokie. Jednakże podstawą samooceny jest nie tyle rozbieżność ?jaki jestem ? jaki chciałbym być?, co ? przede wszystkim ? skala rozbieżności pomiędzy tym, czego dorastający pragnie, a tym, co uważa, że udało mu się osiągnąć. Jeżeli młody człowiek wysoko ceni sobie kontakty z rówieśnikami, a z jakichś powodów nie jest akceptowany w gronie kolegów, to będzie miał niższe poczucie własne wartości niż tak samo nielubiany przez rówieśników kolega, dla którego relacje z kolegami nie są najważniejsze.
Drugim głównym czynnikiem wpływającym według S. Harter na poczucie własnej wartości jest tak zwane całkowite (globalne) poczucie wsparcia, jakiego doświadcza dorastający ze strony ważnych dla niego ludzi, zwłaszcza rodziców i rówieśników. Jeżeli młody człowiek czuje, że ważne dla niego osoby lubią go takim, jaki jest, na przykład pomimo popełnianych błędów , tego jak wygląda, wówczas ma wyższe poczucie własnej wartości w porównaniu z nastolatkami, które takiej akceptacji nie doświadczają lub jej nie dostrzegają u najbliższych sobie osób.
Tak więc dla budowania poczucia własnej wartości bardzo ważne jest przekonanie, że realizuje się swoje osobiste cele i osiąga to, co jest dla osoby ważne, ale także liczy się poczucie uzyskiwanego wsparcia społecznego. Oba te czynniki wywierają na siebie wpływ. Zadowolenie nastolatka z realizowanych przez siebie celów i osiągania tego, czego pragnie, nie chroni go przed niskim poczuciem własnej wartości, jeżeli brak mu wystarczającego wsparcia dla osób znaczących. Podobnie też kochająca i akceptująca rodzina lub grupa rówieśników nie gwarantuje wysokiej samooceny, jeżeli jednocześnie młody człowiek nie czuje, że w swoim życiu realizuje wszystko to, co jest dla niego ważne.

ZMIANY BIOLOGICZNE (SOMA)

Pierwszymi sygnałami tego, że dziecko wkracza w okres dorastania są pojawiające się zmiany fizyczne w wyglądzie ciała oraz nowe jego funkcje. Są one spowodowane biologicznymi przemianami organizmu, które określa się mianem dojrzewania. Zmiany te pojawiają się około 10 roku życia dość gwałtownie i mogą być zaskoczeniem dla młodego człowieka. Ciało do tej pory znane i przewidywalne, nagle traci swoje dotychczasowe wymiary i proporcje, pojawiają się zjawiska nieznane i często trudne do zaakceptowania. Młody człowiek ?traci oparcie? w swoim ciele, zaczyna ono żyć własnym rytmem, często staje się obce.
Co jest powodem tak gwałtownych zmian fizycznych charakteryzujących się zwiększeniem wzrostu i wagi oraz zmianą proporcji ciała? Przede wszystkim, zaczyna wzrastać ilość wydzielanych przez gruczoły wydzielania wewnętrznego hormonów. Jak podaje H. Bee u chłopców wydzielanie testosteronu wzrasta około osiemnastokrotnie, a u dziewcząt estrogenu około ośmiokrotnie. Jednak zmiany cielesne związane z dojrzewaniem nie muszą od razu stawać się dostrzegalne dla otoczenia i dla samych zainteresowanych. Powodem tego jest fakt, że wzrost (rozrost) i rozwój dotyczą najpierw pierwszorzędnych cech płciowy, to jest układów i narządów znajdujących się wewnątrz ciała (jak macica, gruczoł krokowy, nasieniowody, jajowody, jajniki) albo narządów zewnętrznych, ale osłanianych i niedostępnych obserwacji postronnych osób (jak piersi, srom, członek, jądra). W dalszej kolejności w toku procesu dojrzewania w wyniku działania hormonów wykształcają się i rozwijają drugorzędne cechy płciowe (tab. 11.1), a te są już dostępne bezpośredniej obserwacji i samoobserwacji. Działanie hormonów wywołuje zmiany zarówno w narządach płciowych, jak i w budowie całego ciała, to znaczy w strukturze mięśni, tkanki tłuszczowej, kości. Jakość i tempo pojawiających się zmian są różne u chłopców i dziewcząt, jak i w obrębie każdej z tych grup. U dziewcząt zapowiedzi pokwitania pojawiają się około 10 ? 11 roku życia, a więc średnio dwa lata wcześniej niż u chłopców. Cały proces zmian w tym okresie ma na celu osiągnięcie gotowości do dawania nowego życia oraz doprowadzenie do ukształtowania dojrzałej, charakterystycznej dla osób dorosłych sylwetki ciała. Nie wszystkie jednak części ciała uzyskują rozmiary dorosłego człowieka w tym samym czasie (ostateczną wielkość najszybciej osiągają ręce i nogi), kształt i proporcje ciała nastolatka przechodzą serię stopniowych zmian. Ze względu na dysproporcje w budowie ciała często uważamy nastolatków za niezgrabnych i nieskoordynowanych, oni sami również odczuwają swoje ciało jako niezdarne.
W trakcie i po zakończeniu dojrzewania fizycznego proporcjonalna ilość tkanki tłuszczowej u dziewcząt rośnie u chłopców maleje, w przeciwieństwie do masy mięśniowej, która wzrasta u chłopców, a maleje u dziewcząt. Dla przykładu, u dorosłych mężczyzn 40% całkowitej masy ciała stanowią mięśnie, podczas gdy u kobiet zajmują one jedynie około 24%. Te i inne zmiany w ciele, na przykład przemiany związane z rozwojem serca czy płuc dają efekty nie tylko w postaci zmiany sylwetki, ale również wytrzymałości i siły organizmu. Po okresie dojrzewania siła, szybkość i wytrzymałość są u chłopców zdecydowanie większe niż u dziewcząt, choć wcześniej były porównywalne.
Młodzi ludzie zaczynają porównywać siebie z kolegami, wzorcami proponowanymi przez kulturę, konfrontować się z własnymi oczekiwaniami i wyobrażeniami dotyczącymi stawania się dorosłymi. Często konfrontacje te i porównania, zwłaszcza gdy młody człowiek nie był do zmian przygotowany lub gdy są one gwałtowne, mogą wywoływać duże napięcia emocjonalne, dlatego początek dorastania określa się mianem ?czasu burzy i naporu?. W tej wczesnej fazie dorastania (trwającej do około 16 ? 17 roku życia) kumulują się przede wszystkim zmiany biologiczne wraz z ich konsekwencjami społecznymi i psychologicznymi.
Zmieniające się w tym okresie ciało nastolatka, które coraz bardziej przybiera kształty dorosłego człowieka, powoduje, że rodzice i otoczenie zaczynają inaczej go traktować. Również on sam zaczyna postrzegać siebie jako prawie dorosłego. Wzrost napięć na osi rodzic ? dziecko i przypadków zachowań agresywnych może bezpośrednio wynikać ze wzrostu poziomu hormonów w tym okresie. Badania pokazują, że wzrost poziomu estradiolu u dziewcząt na początku okresu dojrzewania podwyższa poziom agresji werbalnej i powoduje utratę panowania nad sobą. U chłopców podwyższony poziom testosteronu odpowiada za zwiększenie ich drażliwości i niecierpliwości.
Brak wiedzy i wcześniejszego przygotowania przez rodziców czy nauczycieli do zmian związanych z dojrzewaniem mogą wywoływać lęk, napięcie emocjonalne, wahania nastroju i nadmierną koncentrację na pojawiających się problemach. Młodzi ludzie nie znając przyczyn dziwnych objawów, mogą traktować je w kategoriach choroby, patologii lub oszpecenia. Mogą wyolbrzymiać ich znaczenie, co z kolei może powodować chęć uniknięcia uwagi i zainteresowania otoczenia poprzez ograniczenie kontaktów społecznych z rówieśnikami i dorosłymi.

Inaczej jest, gdy młodzi ludzie są przygotowani do zmian związanych z dorastaniem. Wtedy albo przechodzą nad nimi do porządku dziennego, albo wyrażają radość z obserwowanych siebie zmian. Badania pokazują, że istnieje jeszcze jeden ważny czynnik wpływający na poziom zadowolenia i akceptacji zachodzących zmian ? jest nim nie sam fakt pojawienia się jakiegoś objawu dojrzewania, lecz jego subiektywna ocena. Każdy młody człowiek posiada wewnętrzny model, wyobrażenie tego, kiedy i w jaki sposób powinny dokonywać się zmiany związane z dojrzewaniem, na przykład kiedy powiększą się piersi, kiedy można będzie zapuścić brodę, kiedy osiąga się rozmiary dorosłego mężczyzny czy kobiety. Jeżeli istnieje rozdźwięk pomiędzy oczekiwaniami, a pojawiającymi się w rzeczywistości zmianami, to można mówić o wydarzeniach niepunktualnych. Jeżeli ?przytrafiają się? one młodemu człowiekowi za wcześnie w porównaniu z jego oczekiwaniami bądź znacznie wcześniej niż jego kolegom (koleżankom) wówczas on nie jest na nie przygotowany, jeżeli zaś pojawiają się za późno w stosunku do własnych oczekiwań lub tego, czego doświadczają już rówieśnicy - towarzyszą temu objawy związane z poczuciem ?odstawania? i bycia poza kręgiem terminowo rozwijających się osób. W obu przypadkach, gdy młodzi ludzie spostrzegają swój rozwój jako odbywający się poza ramami wyznaczonymi przez ich pragnienia i oczekiwania lub spostrzegają siebie jako znacząco różniących się od rówieśników ? mają o sobie gorsze zdanie, są mniej zadowoleni ze swojego ciała i wyglądu, mogą być częściej przygnębieni i mogą unikać kontaktu z rówieśnikami, przez co mają mniej przyjaciół, unikają wchodzenia w bliższe relacje z osobami tej samej i przeciwnej płci.
Młody człowiek wkraczając w dojrzewanie ma ukształtowaną płeć na poziomie biologicznym i genetycznym oraz zaczynają się kształtować płeć gonadalną i genitalną. Ostatni etap rozwoju anatomicznego i funkcjonalnego płci gonadalnej i genitalnej zaczyna się właśnie z chwilą rozpoczęcia dojrzewania. We wczesnym dzieciństwie rozpoczął się również proces kształtowania płci psychospołecznej. Młody człowiek na progu dojrzałości wie jakie są oczekiwania społeczne wobec jego płci oraz na ogół potrafi wyróżnić i rozróżnić siebie ze względu na płeć. Proces identyfikacji płciowej, czyli odkrycie i świadomość posiadanej płci oraz utożsamianie się z rodzicem tej samej płci, zachodzi około 6 ? 7 roku życia. Natomiast proces rozwoju tożsamości płciowej trwa nadal, przynajmniej do 18 ? 20 roku życia.
Zdarza się, że poziom biologiczny i psychospołeczny kształtowania się płci rozwijają się w opozycji. Skrajnym przykładem tej niezgodności jest transseksualizm, inne zaburzenia rozwoju płci charakteryzują się nieakceptowaniem ? w różnym stopniu ? własnej płci, jednak z nieznacznie tylko zarysowaną lub brakiem opisanej opozycji. Przejściowa utrata urody oraz kontroli nad własnym ciałem może wywoływać różne problemy oraz wzbudzać niepokoje, ambiwalencję lun nawet niechęć do własnego ciała, do własnej płci, co zdarza się szczególnie często u dziewcząt. Celem wczesnej fazy dorastania, zwanej pokwitaniem, jest uzyskanie dojrzałości płciowej, a co za tym idzie zdolność do dawania nowego życia. Człowiek więc staje się dorosłym pod względem fizycznym po to, by w kolejnej fazie późnego dorastania móc stać się dorosłym w sensie psychicznym i społecznym. Sposób poradzenia sobie ze zmianami związanymi z dojrzewaniem daje podstawę późniejszego nabywania zdolności do samodzielnego kształtowania własnego życia, budowania spójnego i stabilnego obrazu siebie, określania swojej roli społecznej oraz celów życiowych. Dorośli z otoczenia młodych ludzi muszą rozumieć te zmiany i ujmować je jako zmiany o przejściowym charakterze, ale także muszą być świadomi rozwojowej konieczności pojawiania się u młodych ludzi różnych niedogodności i obaw związanych z procesem dojrzewania. Ich wiara w pomyślny koniec tego trudnego okresu w życiu ich dzieci czy uczniów pozwala na udzielanie akceptującego wsparcia, potrzebnego tym bardziej, że młodzi ludzie często nie akceptują siebie i przynajmniej w początkowych fazach dojrzewania rzadko takie wsparcie znajdują u swych kolegów czy koleżanek.

ZMIANY PSYCHICZNE (PSYCHE)

W okresie dorastania obok zmian w ciele dokonuje się również gwałtowny rozwój umysłu nastolatka, który ma swoje odzwierciedlenie w zmianie sposobu myślenia i przeżywania, a więc w sferze emocjonalności. Dorastające dziecko zaczyna w nowy dla siebie sposób widzieć ludzi i zjawiska wokół siebie, analizować sytuacje i zdarzenia, które były ?od zawsze?, według nowych kryteriów planuje też swoje działania, a w efekcie zachowuje się w sposób odmienny od dotychczasowego. Otoczenie nastolatka może być zaskoczone i zdziwione tymi zmianami, zwłaszcza, że z perspektywy innych nic się nie zmieniło, w związku z tym nic nie upoważnia młodego człowieka do reagowania inaczej, ?jakoś dziwnie? w sytuacjach, które do tej pory nie budziły zastrzeżeń. Pojawiają się obawy, że zaczyna dziać się z dorastającym coś niedobrego. Przekonanie to jest tym silniejsze, im bardziej brakuje wiedzy aby zrozumieć, co się dzieje. Co zatem sprawia, że zmienia się zachowanie nastolatka?
Faza wczesnej adolescencji (10 ? 16/17 roku życia) cechuje się dużą labilnością emocjonalną oraz dużą dysproporcją pomiędzy rzeczywistym znaczeniem pewnych sytuacji, z wyobrażeniami i uczuciami, jakie wywołują one w nastolatku. Pojawiają się silne reakcje emocjonalne, a nawet wybuchy zwłaszcza do osób znaczących ? rodziców. Jedną z form sprzeciwu jest bunt, który stanowi wyraz braku zgody na te sytuacje i stany rzeczy, które dorastający subiektywnie spostrzega jako ograniczające, zagrażające lub szczególnie niezgodne z jego idealistycznymi oczekiwaniami i wyobrażeniami. Bunt przejawia się na płaszczyźnie przeżyć ? wewnętrznej i na płaszczyźnie zachowań ? zewnętrznej. Bunt może wynikać między innymi z pryncypializmu osoby dorastającej, czyli z konsekwentnego trzymania się raz wyznaczonych i przyjętych zasad. W tym okresie młodemu człowiekowi trudno jest zrozumieć, że problem może być rozpatrywany z różnych punktów widzenia czy rozwiązywany na kilka sposobów, a zachowania nie zawsze można ocenić jednoznacznie jako właściwe lub błędne, dobre lub złe. Dopiero w późnej fazie adolescencji nastolatki stają się świadome, że każdą kwestię można rozpatrywać z wielu stron i prezentują postawę relatywistyczną w widzeniu świata. U podłoża buntu może leżeć również chęć przekonania dorosłych o swojej z nimi równości, a nawet wyższości wynikającej z posiadanych planów życiowych oraz planów przekształcenia tego, co funkcjonuje ? w opinii dorastającego ? źle. Ta megalomania i egocentryzm w myśleniu o znaczeniu przyszłej roli jako dorosłego jest ważnym etapem w adaptacji do społeczeństwa, we wchodzeniu młodego człowieka w społeczeństwo ludzi dorosłych. Dzieje się to najpierw za pomocą planów reform politycznych i społecznych, programów życia i tym podobnych po to, by po paru latach móc rzeczywiście uczestniczyć i realizować plany i programy. Jest to również przygotowanie do osobistej twórczości, wychodzenie poza przyjęte schematy w dorosłym życiu.
Od około 11 ? 12 roku życia pojawia się w myśleniu nastolatka zdolność do myślenia formalnego, czyli hipotetyczno ? dedukcyjnego, co oznacza zdolność do swobodnej i oderwanej od rzeczywistości refleksji, systematycznego rozwiązywania problemów i myślenia logicznego. Refleksja okresu dorastania odrywa się od rzeczywistości, co oznacza, że młody człowiek jest zdolny wyobrażać sobie nierzeczywiste sytuacje i stany rzeczy, których nie przeżył, nie doświadczył, które się nie wydarzyły.
Silne reakcje emocjonalne mogą więc pojawić się wówczas, gdy rzeczywistość nie przystaje do wyobrażeń czy ideałów. Tak się dzieje, gdy na przykład dorastający tworzy własną wizję miłości i jest przekonany, że to ona właśnie jest jedynie prawdziwą i rzeczywistą, a więc powinna być podzielana przez innych. Jeżeli więc się zakocha, to projektuje własny ideał, wizję miłości na realną osobę. Idealizuje ją zgodnie z własnymi wyobrażeniami oraz boleśnie przeżywa rozczarowania, gdy rzeczywistość okazuje się nie być zgodna z ideałem. Na podobnej zasadzie rodzice nastolatków tracą swoje miejsce na piedestale, gdy okazuje się, że nie są wszechmocni, wszechwiedzący i doskonali moralnie, jak do tej pory nastolatek o nich myślał. Nie spełniają jego surowych kryteriów bycia idealnymi.
Zdolność do myślenia oderwanego do rzeczywistości skłania nastolatków do myślenia o przyszłości, na przykład o tym, jaką szkołę wybiorą, czy wyjdą za mąż czy nie, będą mieć dzieci, czy nie i tak dalej. Potrafią wyobrazić sobie przyszłe konsekwencje działań, jakie mogą podjąć teraz, a więc możliwe jest pewnego rodzaju planowanie w dłuższej perspektywie czasu.
Inną cechą myślenia formalnego jest poszukiwanie rozwiązań problemu w sposób systematyczny i metodyczny. Wiąże się to ze zdolnością systematycznego rozważania wszystkich ?za? i ?przeciw? różnych problemów, sprawdzania po kolei różnych alternatyw w celu wyeliminowania tego, co z jakiegoś powodu młodemu człowiekowi nie odpowiada lub nie jest potrzebne i dopiero na tej podstawie podejmowania ostatecznych decyzji. Z kolei zdolność logicznego myślenia pozwala zrozumieć i przewidywać rzeczy i zjawiska, których nie widzieliśmy, a które powinny się sprawdzić i być dostrzeżone. Dzięki tej zdolności możliwy jest proces decentracji, który rozpoczął się wcześniej w rozwoju poznawczym, a teraz w okresie dorastania dziecko staje się zdolne do przejmowania fizycznej i emocjonalnej perspektywy widzenia innych ludzi.
Jakie znaczenie mają nowe zdolności związane ze sferą funkcjonowania poznawczego dla procesu formowania własnej tożsamości w okresie dorastania? Przede wszystkim pomagają w realizacji jednego z ważniejszych zadań okresu dorastania, jakim jest przygotowanie się młodego człowieka do funkcjonowania w świecie ludzi dorosłych. Wiąże się to z podejmowaniem różnych ról (pracownika, partnera, obywatela itp.) oraz ze znajomością i zrozumieniem zasad życia społecznego, organizacji państwa i rozmaitych instytucji. Tak więc proces socjalizacji młodego człowieka wymaga (1) udostępnienia i przekazania wiedzy społecznej oraz (2) przynajmniej częściowej internalizacji tej wiedzy.
Aby młody człowiek mógł ukształtować własny obraz świata i swojego w nim miejsca, konieczne jest aktywne poszukiwanie i sprawdzanie się w różnych obszarach. W wytworzeniu planu na dalsze swoje życie pomaga również osiągnięcie zdolności do swobodnego i oderwanego od rzeczywistości myślenia i refleksji. Wszak, aby wyobrazić sobie siebie w przyszłości jako rodzica, partnera, pracownika, trzeba oderwać się myślami od teraźniejszości, od tego, jakim się jest i co się robi teraz. Należy również sprawdzać się w różnych rolach, aby poznać swoje mocne strony, preferencje, zdolności, ale też ograniczenia i słabości.
Jednak nie wszystkie nastolatki w jednakowym stopniu posługują się myśleniem formalnym. Większość jest do tego zdolna, ale z braku wytrenowania, używa go wyłącznie w sprawach i zadaniach, które dobrze zna. Oznacza to, że jeśli nastolatek jest świetny z matematyki, to nie gwarantuje to, że wykorzystywane tam myślenie formalne będzie potrafił przenieść na sferę funkcjonowania społecznego. Brak wytrenowania w stosowaniu myślenia formalnego w rozmaitych sytuacjach może być spowodowany faktem, że niewiele naszych codziennych doświadczeń i zadań wymaga jego stosowania. Najczęściej radzimy sobie stosując wobec nowo pojawiających się problemów najprostsze strategie myślenia. Nasuwa się więc wniosek, że skoro większość nastolatków ma zdolność formalnego myślenia, to należy to rozwijać i wzmacniać we wszystkich obszarach ich funkcjonowania. Można to robić poprzez stawianie przed nimi wysokich wymagań, które zmuszają do logicznego myślenia, przewidywania skutków własnych działań oraz pozytywnych i negatywnych konsekwencji. Stwierdzenie to może być cenną wskazówką dla rodziców i innych dorosłych kontaktujących się z młodzieżą, dotyczącą tego, w jaki sposób rozwijać zdolności do myślenia formalnego.

ZMIANY W OBSZARZE SPOŁECZNYM

W okresie dorastania nadal najważniejsze dla nastolatków są związki z rodzicami i rówieśnikami. We wczesnej fazie dorastania pojawia się silna potrzeba więzi z rówieśnikami ? osobistego i zindywidualizowanego kontaktu z nimi. Choć na jakość tworzonych w tym okresie więzi mają wpływ doświadczenia wyniesione z wcześniejszych relacji z rodzicami, to dla młodych ludzi nowe związki z rówieśnikami są podróże w nieznane z trudnymi do przewidzenia konsekwencjami swoich działań. Członkostwo w grupie rówieśników, przyjaźnie, związki intymne dają szanse lepiej poznać zachowania i oczekiwania innych w tym również płci przeciwnej oraz okazją do doskonalenia umiejętności dostosowywania się do inności drugiego człowieka.

GRUPY RÓWIEŚNICZE

Jeżeli młody człowiek uzna jakąś grupę rówieśniczą za ważne dla siebie miejsce budowania wizji świata i swojego w nim miejsca, wówczas ta właśnie grupa może stać się najbardziej znaczącą, zwłaszcza we wczesnej fazie dorastania. Opisywanie innych i siebie jako członka jednej lub kilku grup pomaga stworzyć i wzmocnić tożsamość nastolatka. Grupa będzie zapewniała poczucie bezpieczeństwa, ze względu na obcowanie z osobami w podobnej sytuacji, myślącymi podobnie, podobnie postępującymi. Będzie uznawała i akceptowała, a tym samym potwierdzała słuszność głoszonych przez młodego człowieka poglądów, nadawała im odpowiednią rangę i ważność. Daje to chociażby czasową ulgę i przywraca wiarę w siebie, zwłaszcza wtedy, gdy zmiany zachodzące w obrębie organizmu wyzwalają poczucie nieadekwatności i nieciągłości swojego istnienia.
W grupie rówieśników dorastający ma okazję skonfrontować to, jak widzą go inni z faktem, jak sam siebie spostrzega. Potrzeba jednoznacznego ?rozpoznania siebie? może być tak silna, że młody człowiek może w sposób totalny identyfikować się z grupami odniesienia. Będzie przejmował ich filozofię, sposób zachowania, ubierania się i tym podobne. Ta totalność pozwala dorastającemu na jasne określenie i rozróżnienie tego, kim jest od tego, kim nie jest. Pomaga mu również zidentyfikować potencjalnych przyjaciół i wrogów oraz określić kierunki dalszych działań i związków. Na bazie tego pojawia się nietolerancja na odmienność, tak charakterystyczna w okresie dorastania, która może mieć charakter adaptacyjny i rozwojowy, pod warunkiem, że ma charakter czasowy, a nie ostateczny. Grupa rówieśnicza stanowi ważne ogniwo na drodze przechodzenia od pozycji członka rodziny od pozycji pełnoprawnego obywatela. Proces ten wymaga odrzucenia wyuczonych i akceptowanych wzorów rodzinnych na rzecz przyjęcia zasad odpowiadających organizacji życia w społeczeństwie. Grupa jest miejscem bezpiecznym dla takiej zmiany, ponieważ ze względu na bezpośredniość i spontaniczność kontaktów podobna jest do rodziny, ale przez odmienność struktury ról i sposobów zdobywania pozycji, przybliża dorastającemu reguły funkcjonowania społecznego oraz poszerza jakościowo i ilościowo jego interakcje społeczne. Odnalezienie swojego miejsca w grupie pomaga rozstać się z rodzicami i rodziną, co jest warunkiem koniecznym w poszukiwaniu własnej drogi i w budowaniu dojrzałej tożsamości.
Struktura grup rówieśniczych na przestrzeni okresu dorastania również ulega zmianom. Dunphy wyróżnił dwie podkategorie grup rówieśniczych. Pierwsza, zwana kliką, pojawia się na początku dorastania i składa się z 4 ? 6 osób tej samej płci, silnie ze sobą związanych. Kliki charakteryzują się dużą spójnością i wysokim poziomem intymności. Stopniowo kliki łączą się w paczki, w skład których wchodzą przedstawiciele obu płci. Z upływem czasu paczki ulegają ponownemu rozpadowi, tym razem na dwupłciowe kliki, a w konsekwencji na kilka luźno związanych ze sobą par. Bycie członkiem jakiejkolwiek kliki lub paczki pomaga dorastającemu przejść od przyjaźni do związków partnerskich. Gdy trzynasto- i czternastolatki wypróbują swoje umiejętności w grupie i nabiorą więcej pewności siebie, będą skłonne do indywidualnych spotkań z płcią przeciwną i bardziej zaangażowanych związków.

DOROŚLI : RODZICE I NAUCZYCIELE

Choć w okresie dorastania młody człowiek spędza z rówieśnikami ponad połowę swego wolnego czasu, a z rodzicami tylko około 5% tego czasu, rodzice nadal pełnią w jego życiu bardzo ważną rolę. Wbrew obiegowym opinią okres dorastania nie musi być, i często nie jest, czasem stresów i wstrząsów w relacjach rodzic ? dziecko. Na początku tej fazy obserwuje się wzrost liczby konfliktów, ale w większości są to niegroźne sprzeczki, które dotyczą codziennych spraw, na przykład obowiązków domowych, szkolnych, zmian w wyglądzie. Rodzice i nastolatki częściej wchodzą sobie w drogę, co jest spowodowane miedzy innymi zmianami w postrzeganiu przez obie strony pełnionych przez siebie ról.
Na tę tymczasową niezgodę można spojrzeć z rozwojowego punktu widzenia jak na zjawisko zdrowe i pożyteczne. Dzięki niej dokonują się dwa ważne procesy : indywiduacja i separacja. Nastolatek zwiększa swoją autonomię, uniezależnia się od rodziców, nie tracąc przy tym więzi z nimi, ale pod warunkiem akceptowania tych dążeń przez rodziców. Paradoksalnie, mimo zwiększenia dystansu i tymczasowego wzrostu napięć rodzinnych, wewnętrzne, emocjonalne przywiązanie nastolatka do rodziców pozostaje silne, zwłaszcza w rodzinach, gdzie wcześniejsze relacje były satysfakcjonujące dla obu stron. Dla rodziców okres dorastania dzieci może być trudniejszy niż dla samych młodych ludzi. Zwiększanie przez dziecko dystansu wobec nich i przekazywanych wartości wywołuje napięcia związane z utratą kontroli i obawy niewłaściwego korzystania przez dziecko z dopiero co uzyskiwanej niezależności w nowych obszarach. Jednak po początkowych, czasami bardzo silnych, manifestacjach własnej niezależności, młody człowiek powraca do wartości przekazywanych mu w domu.
W okresie późnej adolescencji efektem tych doświadczeń jest postępująca stabilizacja emocjonalna, polegająca na uzyskaniu kontroli nad ekspresją swoich stanów uczuciowych, uniezależnieniu od uczuciowej aprobaty otoczenia, w tym również od uczuć rodziców. W konsekwencji przygotowuje to nastolatka i akceptacji i przestrzegania reguł obowiązujących w społeczeństwie ludzi dorosłych. Młody człowiek w okresie dorastania przechodzi przez kilka etapów rozwoju rozumowania moralnego (tab. 11.3).
Chcąc osiągnąć najwyższy etap, młody człowiek musi ?porzucić? wartości i reguły osób dla niego w dzieciństwie znaczących, na rzecz reguł obowiązujących początkowo w małej, bezpiecznej grupie ? na przykład w grupie rówieśników. Dopiero po takim ?treningu? będzie mógł bezpiecznie i świadomie wkroczyć w reguły rządzące państwem, różnymi instytucjami, życiem publicznym i tym podobnymi. Patrząc na to, co dzieje się w okresie dorastania z punktu widzenia procesu rozwoju rozumowania moralnego, nie powinien nas dziwić fakt odchodzenia (przynajmniej na początku) od wartości i zasad przekazywanych przez rodziców. Mogą towarzyszyć temu silne emocje z obu stron. Młodzi ludzie uciekają się do buntu i ostentacyjnych zachowań. Badania pokazują jednak, że pojawiające się różnice nie muszą powodować konfliktów, wrogości i oddalenia. Gdy rodzice szanują odmienny punkt widzenia swych dzieci, a dzieci nie czują się zmuszone do walki o swoje racje, wówczas możliwe jest stworzenie płaszczyzny do dyskusji i wymiany argumentów. Wraz z przejmowaniem perspektywy innych, to jest coraz lepszym zrozumieniem tego, że na tę samą sprawę można patrzeć z różnych punktów widzenia i że ludzie różnią się poglądami oraz przekonaniami, nastolatek stopniowo traci swój egocentryzm, dzięki czemu może skierować swoją uwagę na szersze problemy i w efekcie zaangażować się w obszar funkcjonowania społecznego.