Wierzenia, obyczaje i ideały średniowieczne na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza „Krzyżacy”

Henryk Sienkiewicz w powieści ?Krzyżacy? na podstawie zebranych materiałów przedstawił polską epokę średniowiecza. Dziś czerpiemy z tej książki wiedzę na temat życia naszych XV-wiecznych przodków.
Mimo iż Polska od X w. była państwem chrześcijańskim, nawet najpobożniejsi ludzie żyjący w czasach przedstawionych w powieści zachowali pogańskie zwyczaje. Społeczeństwo obawiało się złych mocy, klęsk, które mogły spaść na człowieka, gdyby zaniedbał pogańskich bożków. Wierzący i religijny Maćko z Bogdańca przekupił diabła Borta workiem wina, bo wolał żyć w zgodzie z siłami nieczystymi. Czatujący w lesie Zbyszko nie bał się niedźwiedzia czy innych dzikich zwierząt, tylko złych duchów i mocy, które mogłyby mu coś zrobić. Także Zych ze Zgorzelic swojej córce Jagience polecił zostawić jedzenie dla skrzatów, a przecież chrześcijanin nie powinien wierzyć w takie stworzenia. Ludzkie przesądy wykorzystywali tak zwani sprzedawcy relikwii. Przykładem takiego człowieka jest Sanderus. Zarabiał na ludzkiej naiwności, sprzedając odpusty i relikwie.
Średniowiecze cechują różne obyczaje, które Henryk Sienkiewicz licznie i wiernie przedstawił w swojej powieści. Jednym z najważniejszych zwyczajów przedstawionych w ?Krzyżakach? jest pasowanie na rycerza. Aby dostąpić tego zaszczytu, należało przede wszystkim odznaczyć się wierną służbą oraz licznymi zaletami. Zbyszko podczas pasowania był ciężko chory, więc jego pasowanie wyglądało inaczej niż nakazywała tradycja. Zgodnie ze zwyczajem przyszły rycerz klękał przed władcą, który dotykał mieczem ramienia pasowanego. Zbyszka natomiast książę Janusz pasował podczas krótkiej rozmowy, w czasie której Zbyszko leżał na łóżku.
W średniowieczu organizowano różne turnieje, podczas których rycerze mogli popisać się przed władcą, damami dworu oraz innymi rycerzami swoją sprawnością fizyczną. Jednak by zdobyć nagrodę bądź uznanie należało walczyć uczciwie ? bez żadnych sztuczek. Sienkiewicz przedstawił nam Zbyszka jako dobrego rycerza w czasie walki z Ulrykiem von Jungingenem. Pęknięty popręg u siodła Krzyżaka z pewnością dałby młodzieńcowi zwycięstwo, jednak postanowił on postąpić jak na rycerza przystało i nie zaatakował przeciwnika.
Innym bardzo powszechnym obyczajem były pojedynki na śmierć i życie. W takich potyczkach walczyło dwóch równych sobie rycerzy. Znakiem, który oznaczał wyzwanie do walki, było rzucenie na ziemię rękawicy. Rycerz, który nie chciał okryć się hańbą, musiał ją podnieść. Pojedynki odbywały się na udeptanej ziemi i oczywiście musiały być uczciwe. Zwycięzca pozostawał na miejscu walki przez 24 godziny, gdyż krewni pokonanego mieli prawo do wyzwania go w ramach zemsty. Po upływie tego czasu wygrany zabierał własność przegranego. Przykładowym pojedynkiem w ?Krzyżakach? jest walka Zbyszka i Rotgiera, w której zwyciężył młody polski rycerz.
Kimże jednak byłby rycerz bez swojej damy? Już na początku powieści opisany jest obyczaj ślubowania. Na początku XV w. zachowanie to nie było jeszcze powszechne, u niektóre budziło zachwyt, u innych zdziwienie, byli i tacy, których gorszyło. Rycerz ślubował wierną służbę oraz obronę godności. Dama nie musiała być panną, nie musiała też wyjść za mąż za tego, który jej ślubował. Mimo iż przyrzeczenie nie było zobowiązujące, często kończyło się ślubem. Zbyszko obiecał Danusi, że będzie głosił, że jest najurodziwszą i najcnotliwszą panną. Ślubował także złożyć u jej stóp kilka pawich czubów krzyżackich, by pomścić śmierć jej matki. Danusia zaś dała mu swoje rękawiczki, które młodzieniec przyczepił do hełmu.
Podczas licznych uczt, które również były tradycją na dworach królewskich, spotykamy się z obyczajem usługiwania damie przy stole. W trakcie biesiady opisanej w ?Krzyżakach? Zbyszko stał za małą Danusią, podawał jej najwytworniejsze potrawy i nalewał napoje.
Ważnym wydarzeniem w powieści jest uratowanie dziedzica Bogdańca przez jego drobniutką damę serca. Zwyczaj nakrycia głowy skazanego nałęczką był już w XV w. zapomniany. Znalazł się jednak ktoś, kto go pamiętał i pouczył maleńką Danusię, co ma czynić. Narzucając biały welon na rycerzyka, powiedziała ?Mój ci jest?. Dała tym, do zrozumienia, że chce wyjść za niego za mąż i uratowała mu życie.
Wśród innych tradycji dotyczących postępowania wobec damy serca znajdziemy zwyczaj podawania wody święconej. Rycerz po zamoczeniu palców zwracał się ku pani jego serca, a ta dotknąwszy jego dłoni, żegnała się przed wejściem do kościoła.
Znany jest także obyczaj zwany wjazdem wojennym. Rycerze przekraczając bramy miasta, ubrani byli w pełny rynsztunek bojowy, by podnieść swoje znaczenie. Po wkroczeniu do miasta zdejmowano go jednak, gdyż uważano taki ubiór za wrogie nastawienie, gdy się w nim przemieszczano.
W powieści Henryka Sienkiewicza pt. ?Krzyżacy? przedstawieni są różni rycerze. Powała z Taczewa, Zawisza Czarny czy Jurand ze Spychowa mogą uchodzić za ideały średniowieczne. Również Zbyszko z Bogdańca posiadał wiele cech rycerza. Był on przecież niewątpliwie odważnym młodzieńcem, stoczył niejedną walkę, w której mógł przecież stracić życie, wyzywał na pojedynki rycerzy o wiele bardziej doświadczonych i silniejszych od niego. Chłopak ten był zarówno przystojny, choć delikatny, jak i dobrze zbudowany. Średniowieczny rycerz był honorowy i dumny. To, co godziło jego dobre imię było wprost niewykonalne, Ponadto cechowała go chęć sławy wśród rycerzy, a także pośród dam. Dlatego też często brał udział w turniejach. Ideał średniowieczny był prawy, szlachetny i uczciwy zarówno na polu walki jak i w życiu codziennym. Poza tym miał damę swojego serca, której dogadzał i był wierny, jak Zbyszko czy Fulko de Lorche wobec swoich pań. Obowiązkiem rycerza było służyć Bogu i ojczyźnie.
W powieści ?Krzyżacy? ideał średniowiecznego władcy mogą reprezentować król Władysław Jagiełło oraz mazowiecki książę Janusz. Autor niewiele mówi o tych postaciach, jednakże w kilkunastu zaledwie odsłonach można zaobserwować chociaż podstawowe cechy. Obydwaj byli mężni i odważni, prowadzili przecież liczne wojny. Byli także sprawiedliwi i bezstronni. W tym miejscu należy wspomnieć, że król Władysław nie darował Zbyszkowi ataku na posła krzyżackiego, Kunona Liechtensteina. Ponadto ideał władcy powinien być pobożny i religijny. Ważne, by dobro kraju było dla niego wartością nadrzędną. Poza tym cechami mile widzianymi są hojność i gościnność.
Nie ma jednego ideału średniowiecznej damy w dziele Sienkiewicza. Królowa Jadwiga, księżna Anna Danuta, maleńka Danusia ? dla mnie każda z nich ma cechy ideału, ale żadna z nich ideałem nie jest. Skromność i pobożność, a także dobroć i łagodność odnajdujemy u królowej. Jadwiga była też hojna i zdolna do poświęceń. Księżna Anna Danuta wyróżniała się szczególną pobożnością i opiekuńczością wobec małej Jurandówny. Ta ostatnia była utalentowana, a także nadzwyczajnie śliczna. Danusia jako ideał damy odznaczyła się troskliwością o wybranka serca.
Powieść ?Krzyżacy? Henryka Sienkiewicza jest skarbnicą wiedzy na temat życia polskiego społeczeństwa w średniowieczu. Zawiera dużo informacji o rycerstwie, które możemy poznawać jedynie z książek. Osobiście gorąco polecam tę lekturę.