ZJEDNOCZENIE NIEMIEC
Kongres wiedeński 1815 roku powołał do życia Związek Niemiecki, który obejmował 35 suwerennych państw i 4 wolne miasta : Hamburg, Lubekę, Bemę i Frankfurt nad Menem. Stałą, obradującą instytucją został Sejm Związkowy ? Bundestag, pod przewodnictwem Austrii. Kongres wiedeński utrzymywał więc rozbicie państw niemieckich pod względem politycznym i ekonomicznym. Przeciwna temu rozbiciu była zwłaszcza burżuazja niemiecka o liberalnych poglądach. Popierana przez inteligencję starała się przekształcić Związek Niemiecki w zwarty organizm państwowy. Zamierzenia te rozbijała rywalizacja Prus i Austrii o hegemonię w państwach niemieckich.
Różnice ustrojowe w państwach niemieckich były znaczne, w większości istniały jednak rządy królewskie bądź książęce. Systemy polityczne były zróżnicowane. Wprowadzono ograniczone konstytucje (zwłaszcza w państwach południowych, należących niegdyś do utworzonego przez Napoleona Związku Reńskiego ? stąd idee liberalne).
Austria po 1815 roku wyszła obronną ręką. Zachowała dominację w Związku Niemieckim. Była państwem absolutnym (monarchią absolutną) o charakterze państwa policyjnego. Nie było mowy o żadnych reformach. Wciąż istniała tu własność feudalna i poddaństwo chłopów. Na straży systemu i panowania Franciszka I stał kanclerz Klemens Metternich, przeciwnik jakiejkolwiek liberalizacji. Nie dopuszczał takich idei do Austrii.
Prusy po klęsce w wojnie z Napoleonem w 1806 roku rozpoczęły budowanie swej potęgi. Choć monarcha był władcą absolutnym rozumiał konieczność reform (likwidacja feudalnych stosunków). Już w 1807 roku zapoczątkowano reformy. Objęły one tylko sferę społeczna, ekonomiczną i sądowniczą ? bez politycznej.
równość wobec prawa
zniesienie różnic stanowych
zniesiono poddaństwo chłopów (1807)
mieszczanie otrzymali prawo nabywania ziemi
zlikwidowano cechy
Wprowadzono szereg reform wojskowych :
zniesiono monopol szlachty na stopnie oficerskie
wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej, bez różnic stanowych.
Kształtował się wolny rynek i konkurencja. Wykształciły się duże gospodarstwa rolne i folwarki. Rozwijał się przemysł (węgiel i żelazo). Problemem były natomiast granice celne między państwami niemieckimi.
Pruska burżuazja domagała się zniesienia ceł ochronnych w czym popierało ją mieszczaństwo pozostałych państewek, z wyjątkiem anachronicznej Austrii. W 1834 roku utworzono Związek Celny w skład którego wchodziły wszystkie państwa niemieckie z wyjątkiem Austrii i Badenii. Spowodowało to szybki rozwój przemysłu i industrializację. Zakłady metalurgiczne Kruppa. Żegluga parowa i kolejowa.
Unii ekonomicznej obawiał się Metternich, gdyż widział w niej poważną podstawę do zjednoczenia politycznego. W konsekwentnej formie tępił wszelkie przejawy liberalizmu. W 1819 roku wydane zostają uchwały karlsbadzkie likwidujące związki studenckie.
W Prusach w 1840 roku na tronie zasiadł Fryderyk Wilhelm IV. Liberałowie liczyli na niego. Okazał się jednak zwolennikiem twardego kursu w polityce i teorii boskiego pochodzenia władzy monarszej.
1848 ROK WIOSNA LUDÓW
Pod wpływem gwałtownych wystąpień mieszczaństwa i inteligencji popartej przez robotników Wilhelm IV poszedł na ustępstwa. Zwołał zgromadzenie narodowe do opracowania liberalnej konstytucji.
W Wiedniu Ferdynand I złożył obietnicę liberalizacji życia a kanclerz Metternich uciekł z kraju.
18 maja 1848 roku zbiera się w Frankfurcie nad Menem Parlament Ogólnoniemiecki.
Rozważane są dwie koncepcje :
?Wielkich Niemiec? ze wszystkimi państwami niemieckimi w tym z Austrią
?Małych Niemiec? z państw Związku Celnego pod przewodnictwem Prus
W 1849 roku rozpoczęto tłumić brutalnie wiosnę ludów. Gdy parlament Frankfurdzki uchwalił wreszcie konstytucję było już za późno. Według niej Niemcy miały być :
federacją z cesarzem
koronę miał otrzymać Wilhelm IV
Wilhelm IV nie chciał jednak korony z rąk pospólstwa. Rewolucja w państwach niemieckich kończy się klęską.
Mimo to, zakończono epokę absolutyzmu. Wilhelm w 1850 roku oktrojował konstytucję, która daleko odbiegała od programu liberalnego, ale wprowadzała dwuizbowy parlament i kontrasygnaty aktów królewskich przez ministrów. Władca zachowywał więc pełnię władzy bo akty parlamentu wymagały jego sankcji. Parlament był dwuizbowy :
Izba Panów (monarcha powoływał członków wśród arystokracji)
Izba Poselska (wybory nierówne i pośrednie z cenzusem majątkowym)
1850 rok ? Otto von Bismarck został posłem. Wrogo odnosił się do liberałów. Interesowały go próby porozumienia się ze społeczeństwem ponad parlamentem. W 1862 roku nowym monarchą został Wilhelm I, a premierem został Bismarck. Król dążył do rozbudowy i reorganizacji armii pruskiej. Potrzebował polityka silnego, energicznego, który wygra z opozycją liberalną w parlamencie. Bismarck po prostu ominął parlament. Budżet ustalono dekretami. Dzięki temu udało się zreorganizować armię i uzbroić żołnierzy. Stan liczebny armii pruskiej wzrósł do 300 tysięcy.
Lata 1851 ? 1861 to gwałtowny rozwój przemysłu , rozrastanie się linii kolejowej, co ułatwiało zjednoczenie. W 1857 roku moneta pruska została uznana za wspólną. Austria pod względem ekonomicznym znacznie ustępowała już Prusom. Teraz one zdobywały coraz silniejsza pozycję. Bismarck dążył do zjednoczenia Niemiec i zaokrąglenia granic. Osiągnąć to mógł jedynie krwią i żelazem.
W 1863 roku Dania postanowiła włączyć do swojego terytorium księstwo Szlezwik, którym władał ich władca. Królestwo to było jednak zamieszkane również przez Niemców.
W 1864 roku Austria i Prusy wspólnie wypowiedziały Dani wojnę w obronie księstw Szlezwiku i Holsztynu. W wyniku klęski Dania utraciła trzy księstwa : Szlezwik, Holsztyn i Lauenburg. Wyszły na jaw jednak sprzeczności między Austrią i Prusami. Austria domagała się protektoratu nad tymi księstwami, Prusy chciały je anektować.
W 1866 roku Prusy wypowiedziały Austrii wojnę, w której po ich stronie stanęły także Włochy walczące o Wenecję. Przychylnie do Prus nastawiona była także Rosja wobec polityki Prus wobec powstania styczniowego w Królestwie Polskim (1863). Francja liczyła na osłabienie obu państw, Anglia nie widziała w tym konflikcie zagrożenia równowagi. Wojna trwałą zaledwie 7 tygodni. 3 lipca 1866 roku pod Sadową Austria poniosła klęskę. Wojska pruskie zagroziły Wiedniowi.
Pokój podpisano w sierpniu 1866 roku w Pradze.
Austria zrzekła się praw do księstw duńskich
Zgodziła się również na rozwiązanie Związku Niemieckiego (wystąpiła z niego)
Prusy surowo ukarały państwa północno-niemieckie, które poparły Austrię.
W 1866 roku powstaje Związek północnoniemiecki (związek luterański). Miał on wspólny parlament Raichstag z Izbą wyższą ? Radą Związkową ? Bundesrat. Kanclerzem powstałej federacji został Bismarck. Poza związkiem znalazły się państwa południowoniemieckie ? katolickie, które sprzyjały Austrii. Ta sytuacja odpowiadała Francji, gdyż Napoleon III zamierzał tam rozciągnąć swe wpływy. Wykorzystał to Bismarck wskazując Niemcom wspólnego wroga.
W 1868 roku hiszpańska królowa Izabela II została zmuszona do abdykacji. W 1870 roku parlament hiszpański ofiarował koronę Leopoldowi Hohenzolernowi (kuzyn Wilhelma). Przeciwko temu wyborowi zaprotestowała Francja widząc w tym ogromne zagrożenie dla swojej pozycji. Król Wilhelm ustąpił, pod jej żądaniami, o czym telegraficznie poinformował Bismarcka. Ten jednak sfałszował depeszę, tak iż brzmiała ona obraźliwie dla Francji. Dla podniesienia temperatury przekazał ją prasie. We Francji uznano to za prowokację i policzek w nią wymierzony i w 1870 roku Francja wypowiedziała wojnę Prusom.
Napoleon liczył na koalicję z Austrią i państwami południowo-niemieckimi. Zawiódł się. Austria nauczona w wojnie o Szlezwik i Holsztyn respektu dla Prus zachowała neutralność, a państwa niemieckie poparły Prusy ( było to zgodne z tajnym sojuszem wojskowym, jaki zawarł Bismarck z państwami południowo-niemieckimi na wypadek agresji Francji ? stąd tak wyraźna prowokacja). To Napoleon był agresorem.
Armia pruska była liczniejsza i lepiej zorganizowana. Jedna armia francuska została oblężona w Metz, druga po bitwie pod Sedanem skapitulowała. Napoleon III znalazł się w niewoli. Niezawodna okazała się artyleria Kruppa. Nowy rząd francuski w styczniu 1871 roku podpisał zawieszenie broni a 10 maja 1871 roku pokój we Frankfurcie. Na jego mocy Francja traciła Alzację i Lotaryngię oraz musiała zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków w złocie. Za te pieniądze Niemcy zbudują potęgę przemysłową.
18 stycznia 1871 roku proklamowano Cesarstwo Niemieckie. Bismarck krwią i żelazem osiągnął cele, których debatą parlamentarna nie udało się osiągnąć. W ten sposób powstaje II Rzesza Niemiecka. Niemcy nadal stanowiły federację, ale na jej czele stał dziedziczny cesarz. Wszystkie pozostałe organy władzy zachowano w niezmienionym kształcie. Chociaż formalnie wszystkie państwa były równe, Prusy cieszyły się licznymi przywilejami.
POLITYKA BISMARCKA
Konstytucja z 1871 roku ustanawiała federację czyli państwo związkowe. 60 % nowego państwa stanowiły Prusy. Parlament Rzeszy pochodził z czteroprzymiotnikowych wyborów demokratycznych. Obie izby były równorzędne i do przyjęcia ustawy potrzebna była zgoda obu izb. W ten sposób Raichstag był ograniczany przez Radę Związkową. Władzę ustawodawczą zdominowała władza wykonawcza ? kanclerz był odpowiedzialny tylko przed cesarzem i sam decydował o składzie swojego gabinetu. Konstytucja poprzez króla-cesarza, premiera-kanclerza, sztab generalny i armię pruską zapewniała Prusom przewagę w państwie. Jednak większą jeszcze niż prawną przewagę dawała Prusom ich potęga gospodarcza. W nich znajdowały się główne ośrodki przemysłowe : Nadrenia, Westfalia, Śląsk. Jedynie niewielka Saksonia mogła z nimi rywalizować potencjałem, ale nie wielkością. Najsilniejszą warstwą byli pruscy junkrzy czyli szlachta posiadająca ziemie na wchód od Łaby.
W cesarstwie panowały dwie tendencje :
zacieranie się różnic między krajami członkowskimi i podporządkowywanie ich państwu feudalnemu za pomocą wspólnego ustawodastwa.
Umacnianie się Prus w polityce wewnętrznej i zagranicznej.
Szybko rozwijał się przemysł maszynowy , tekstylny, chemiczny i elektryczny. Rozwijało się górnictwo. Potęgę zdobywały wielkie banki. Francuskie złoto ożywiło gospodarkę. Pozwoliło państwu na spłatę pożyczek wojennych i innych długów, wywołało ruch budowlany, rozwijała się sieć kolejowa. Powstawały jednocześnie liczne, częstokroć lipne spółki akcyjne. W tym czasie krajem wstrząsnęły dwa gwałtowne konflikty : kulturkampf i walka z socjaldemokracją.
Kulturkampf
Jedna trzecią ludności Niemiec stanowili katolicy. Byli to mieszkańcy państw południowo-niemieckich, Alzacji i Lotaryngii oraz ziem polskich zaboru pruskiego. Regiony te sprzeciwiały się pruskiej dominacji i nadmiernej centralizacji władzy. Ich opór budziło dążenie państwa do podporządkowania sobie kościoła katolickiego.
W 1871 roku powstaje partia polityczna ?Centrum?
Domaga się :
niezależności kościoła katolickiego
utrzymania federacyjnego charakteru Rzeszy
respektowania praw krajów związkowych
Bismarck uznał to za tendencje separatystyczne i zaatakował. W tym konflikcie zwanym walką o kulturę znalazł poparcie u liberałów. Walkę z katolicyzmem podjęły władze lokalne i rząd federalny. W latach 1872-1875 w Prusach wprowadzono :
kontrolę państwa nad Kościołem
egzamin państwowy z filozofii i literatury dla księży
państwowy nadzór szkolny
podporządkowano duchownych administracji państwowej
Parlament Rzeszy uchwalił ustawy obowiązujące w całym państwie :
wydalenie jezuitów z cesarstwa
wprowadzenie ślubów cywilnych
kara więzienia dla księży krytykujących z ambony rząd
Papież Pius IX, który właśnie ogłosił dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary, ostro skrytykował politykę Bismarcka. Kościelna hierarchia odmawiała podporządkowania się ustawom, silny opór stawiali niemieccy katolicy. Rozpoczęły się represje i wielu duchownych trafiło do więzień. Mimo to popularność partii Centrum wciąż rosła. Kulturkampf objął także ziemie polskie wchodzące w skład Królestwa Polskiego. Osiągnął tym większe natężenie iż obok czynnika wyznaniowego występował tu silnie akcent narodowy. Z duchowieństwem polskim i polskimi katolikami walczył obcy i wrogi, zaborczy rząd protestancki. Walka z nim przyjęła formę walki narodowej.
Konflikt z czasem zaczął wygasać. Bismarck tracił zainteresowanie walką z Kościołem pod wpływem zmieniających się warunków w sytuacji wewnętrznej. Równolegle przebiegał konflikt z socjaldemokracją, który najwyższe nasilenie osiągnął pod koniec kulturkampfu.
Szybki rozwój przemysłu spowodował duży wzrost ludności robotniczej. Masowa wędrówka ze wsi do miast spowodowała wzrost cen żywności. Spadła realna płaca robotnicza. Upośledzone masy zasilały szeregi partii socjalistycznych. Bismarck z jednej strony szykował się do walki z socjalistami, a z drugiej chciał zwiększyć ingerencję państwa w stosunki między pracownikami a pracodawcami. Nie mógł tego dokonać w sojuszu z liberałami. Potencjalni sojusznicy znajdowali się w partiach konserwatywnych i katolickiej partii Centrum.
Do sojuszu z kościołem przyczynił się papież Leon XIII, który był gotów do daleko idącego kompromisu, ponieważ uważał, że korzystniejsza będzie współpraca z rządem niż walka z nim. W zamian za poparcie Centrum Bismarck wycofał się z kulturkampfu. W 1880 roku zniesiono większość ustaw antykatolickich. Zachowano jednak :
obowiązkowe śluby cywilne w Rzeszy
państwowy nadzór szkolny w Prusach
Socjaldemokracja
W 1875 roku zjednoczyły się różne odłamy niemieckiej socjaldemokracji i powstała Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec. Szybko zyskiwała na popularności i wydawała 75 własnych gazet. Bismarck sądził, że socjaliści dążą do rewolucyjnego obalenia nowego porządku i dlatego w 1878 roku parlament uchwalił Prawa Wyjątkowe Przeciw Socjaldemokracji. Sprzeczne z konstytucją prawo zakazywało socjalistycznych zrzeszeń, zebrań i manifestacji, zezwalało na konfiskatę druków, wydalanie agitatorów z miejsc zamieszkania. Władze mogły wydać zakaz wykonywania zawodu księgarzom, bibliotekarzom i drukarzom o socjalistycznych poglądach.
Jednocześnie Bismarck przystąpił do reform socjalnych aby wytrącić socjaldemokracji argument do walki z rządem i państwem (socjalizm z katedry).
obowiązkowe ubezpieczenia od choroby, nieszczęśliwych wypadków i inwalidztwa oraz starości (renty i emerytury)
Represje nie stłumiły ruchu socjalistycznego, który wciąż odnosił sukcesy polityczne. Mimo to Bismarck wciąż przedłużał prawa przeciw socjaldemokratom. W działania kanclerza nie ingerował ani Wilhelm I ani Fryderyk III. Zmiany wprowadził dopiero w 1890 roku Wilhelm II. Bismarck ustąpił.
Polityka Bismarcka nie powstrzymała rozwoju partii socjalistycznej. Ważne znaczenie miało natomiast ustawodastwo socjalne. Dało ono początek idei państwa opiekuńczego.
W 1891 roku w Erfurtcie pod przewodnictwem Karola Kautskyego Partia Socjalistyczna uchwaliła nowy, reformistyczny i ewolucyjny program. Zaniechano walki o obalenie systemu, a domagano się powszechnego głosowania, zakazu pracy dla dzieci i 8 godzinnego dnia pracy.
POLITYKA ZAGRANICZNA BIRMARCKA
Od 1871 roku Bismarc dążył do zachowania status quo w Europie, a więc do utrzymania hegemoni Niemiec w Europie. Przede wszystkim obawiał się wojny odwetowej ze strony Francji stąd głównym motywem jego polityki zagranicznej było stworzenie systemu zabezpieczającego Niemcy przed Francją.
Bismarck zaproponował Rosji i Austro-Węgrom wskrzeszenie dawnego przymierza z lat 1815-1848. W 1873 roku zawiązano w ten sposób Sojusz Trzech Cesarzy. Zakładał on wspólne działanie w wypadku agresji innego mocarstwa lub wszelkich ruchów destabilizujących sytuację w Europie (powstanie na ziemiach polskich). Nie poruszono natomiast kwestii Bałkan, gdzie krzyżowały się interesy Rosji i Austro-Węgier. Była to zapowiedź rychłego rozpadu sojuszu.
W 1875 roku w Bośni i Hercegowinie wybuchło powstanie przeciwko Turkom. W 1876 roku walki przeniosły się na terytorium Bułgarii. Wkrótce dwa autonomiczne księstwa : Serbia i Czarnogóra wypowiedziały Turcji wojnę, w nadziei na odzyskanie pełnej niepodległości.
Konflikt na Bałkanach nieuchronnie prowadził do konfrontacji Rosji i Austro-Węgier, jako, że oba mocarstwa chciały wykorzystać osłabienie Turcji do wzmocnienia własnych wpływów. Dzięki zabiegom Bismarcka do wojny nie doszło. Austro-Węgry obiecały zachować neutralność w wypadku wojny Rosyjsko-Tureckiej. W zamian Rosja zgodziła się odstąpić Bośnię i Hercegowinę. Neutralność ogłosiły również Anglia i Francja.
W 1877 roku Rosja wypowiedziała wojnę Turcji. Po stronie Rosji stanęła również Rumunia ? autonomiczne księstwo dążące do niepodległości. Armia rosyjska napotkała silny opór, który zdławiła dopiero w roku 1878. Po rozbiciu armii tureckiej droga do Stambułu stanęła otworem. Rosję powstrzymały jednak mocarstwa zachodnie, które nie chciały upadku Turcji i triumfu Rosji. Angielskie okręty wpłynęły na morze Marmara.
W 1878 roku zawarto pokój w San Stefano.
utworzenie Wielkiej Bułgarii z dostępem do Morza Egejskiego
Dobrudża dla Rumunii za Besarabię dla Rosji
Powiększono terytorium Serbii i Czarnogóry
Do Rosji : Ardahan, Batum i Kars na Kałkazie
Postanowienia te wywołały protest mocarstw. Jeszcze w 1878 roku został zwołany do Berlina kongres mający rozwiązać kwestie sporne. Bismarck zmuszony do wyboru między dwoma sojusznikami poparł Austro-Węgry.
utworzono autonomiczną Bułgarię podporządkowaną Francji
niepodległość Serbii i Czarnogóry
Bośnia i Hercegowina dla Austro-Węgier
Cypr dla Anglii
Francja uzyskała zgodę na zajęcie Tunisu w Afryce Północnej
Pozbawienie Rosji korzyści oznaczało koniec sojuszu Trzech Cesarzy z roku 1873. Bismarck mimo to był zadowolony. Nowy porządek ustalano nie w Wiedniu, nie w Paryżu, a w Berlinie. Rozumiał jednak, że nie może już liczyć na poparcie Rosji. Dlatego w 1879 roku zawarł dwuprzymierze z Austro-Węgrami. Obie strony zobowiązały się do pomocy militarnej w wypadku agresji rosyjskiej i do zachowania neutralności w wypadku agresji innego mocarstwa.
Bismarck nie chciał rezygnować z układów z Rosją. Kiedy nie mogła się więc porozumieć z Anglią i Francją, Bismarck w 1881 odnowił sojusz trzech cesarzy. Trzy mocarstwa zobowiązywały się do odbywania konferencji przed agresją w Turcji.
W 1881 roku Francja zajęła ku niezadowoleniu Włoch Tunis, co również wykorzystał Bismarck. Rozszerzył swoje antyfrancuskie sojusze o Włochy. W 1882 roku zawarto trójprzymierze Ausrto-Węgier, Włoch i Niemiec. Był to układ o charakterze obronnym.
Bismarck jednocześnie wciąż chciał utrzymywać sojusz z Rosją. W 1887 roku zawarł więc z nią tajny traktat reasekuracyjny. Oba mocarstwa obiecywały sobie neutralność z wyjątkiem rosyjskiej agresji na Austro-Węgry lub Niemieckiej na Francję.
W 1887 roku zawarto również z inicjatywy Bismarcka traktat śródziemnomorski. Podpisały go Anglia, Włochy i Austro-Węgry. Został on podpisany dla zachowania status quo na wschodzie. Turcja jako strażniczka cieśnin ? miała być chroniona przed wpływem interesów europejskich czyli rosyjskich.
NOWY KURS W NIEMCZECH
Po odejściu Bismarcka jego następcy nie podzielali już jego panicznego strachu przed Francją. Byli przekonani, że Cesarstwu Niemieckiemu nic zagrozić nie może. Dlatego w 1899 roku odrzucono propozycję przedłużenia traktatu reasekuracyjnego. Domagano się zaangażowania Rzeszy w politykę światową.
W latach 1890-1914 Niemcy przeżywały rozwój gospodarczy. Chroniony cłami zaporowymi z 1879 roku przemysł prosperował na rynku wewnętrznym. Flota handlowa osiągnęła drugie miejsce na świecie. Padały wreszcie idee pangermanizmu czyli zjednoczenia wszystkich szczepów germańskich i utworzenia Wielkiej Germanii. Rozpoczął się militaryzm i wyścig zbrojeń.
ZJEDNOCZENIE WŁOCH
Kongres wiedeński utrzymywał rozbicie Włoch na sześć odrębnych państw. Dominujące wpływy zachowała w nich Austria. Lombardia i Wenecja dostały się bezpośrednio pod panowanie cesarza austryjackiego. Państewka środkowych Włoch wraz z Rzymem stanowiły państwo kościelne. Największym włoskim państwem było Królestwo Obojga Sycyli ? Neapol. Na tronie zasiadał Ferdynand I z hiszpańskiej dynastii Burbonów. Szóstym państwem było Królestwo Sardynii ? zwane Piemontem.
We wszystkich państwach włoskich restrykcje były ogromne. W absurdalny sposób likwidowano ślady rządów napoleońskich (unieważniano nawet wyroki sądowe). Polityczne rozbicie Włoch pogłębiało różne prawodastwo. Kontakty ekonomiczne były właściwie niemożliwe ? funkcjonowały różne systemy monetarne, granice celne oraz odmienne rodzaje miar i wag. Wyjątek stanowiły tylko Lombardia i Wenecja pozostające pod wpływem Austrii oraz Piemont i Toskania ulegający kulturze francuskiej.
Po 1815 roku państwa włoskie stały się widownią protestów i niepokojów społecznych. Nie miały jeszcze charakteru ruchów narodowych, lecz były skierowane przeciwko absolutnym rządom. W 1820 roku Karbonariusze wzniecili rewolucję w Neapolu, jednak interweniowało Święte Przymierze. Klęskę poniosło także powstanie w Piemoncie i państwie kościelnym.
W 1831 roku Giuseppe Mazzinii utworzył organizację ?Młode Włochy?. Domaga się :
zjednoczenia Włoch
odrodzenia moralno-religijnego
Podobne organizacje powstawały również w innych krajach : Niemczech, Polsce. Powstała nawet organizacja ?Młoda Europa?.
Wiosna ludów
W 1848 roku wybucha powstanie ludowe na Sycylii. Ruch konstytucyjny ogarnął całe Włochy. Demonstracje przekształciły się w manifestacje antyaustryjackie. Liczono i wierzono w to, iż wojna z Austrią przyniesie wyzwolenie i zjednoczenie Włoch. Wybuchło powstanie w Lombardii i Wenecji. Na fali nastrojów król Sardyni Karol Albert wypowiedział wojnę Austrii. Jego armia poniosła jednak klęskę. Rewolucja w Rzymie, gdzie ogłoszono republikę, na prośbę papieża stłumiła swoimi siłami Francja. Klęska wiosny ludów we Włoszech była więc spowodowana interewencjami z zewnątrz.
W państewkach włoskich zniesiono liberalne konstytucje. Wyjątek stanowiła Sardynia (Piemont), która wkroczyła na drogę reform. Dążyła do ekspansji, likwidacji barier celnych i politycznych dzielących państwa włoskie. W 1852 Camil Cavour objął urząd premiera w Piemoncie. Kontynuował politykę reform. Wprowadził sprawną administrację i mocny system finansowy. Dzięki zniesieniu różnic pomiędzy poszczególnymi prowincjami rozwijał się handel i komunikacja. W Piemoncie ujednolicono miary i wagi, wprowadzono jednolitą monetę.
W latach 1853-1856 Sardynia włączyła się do wojny krymskiej przeciwko Rosji. Zaistniała w ten sposób na arenie międzynarodowej. Cavour wykorzystał sytuację do zbliżenia z Francją ? naturalną sojuszniczką przeciwko Austrii. Sardyni zależało bowiem na odzyzstkaniu Lombardii i Wenecji. Napoleon III miał własne, ambitne plany. Liczył na zdobycie hegemoni we Włoszech Środkowych i Południowych. Północ miała natomiast należeć do Sardyni. W 1859 roku został zawarty sojusz Sardyni z Francją. Układ zakładał utworzenie księstwa północno-włoskiego (Sardynia, Lombardia i Wenecja) i powstanie federacji państw włoskich. Francja natomiast miała zyskać Sabaudię i Niceę.
Sardyni udało się sprowokować Austrię i ta w 1859 roku wypowiedziała woję Sardynii. Zgodnie z układem po stronie Sardyni stanęła Francja. 4 czerwca pod Margentą i 24 czerwca pod Solferino wojska francuskie i sardyńskie pod dowództwem Napoleona odniosły zwycięstwo. Były to jednak bitwy ogromnie krwawe, a poza tym Napoleon obawiał się możliwości konfliktu z Prusami i Rosją. Dlatego zawarł więc z Franciszkiem Józefem w Villefranca kompromis. Sardynia otrzymała Lombardię, a Francja Sabaudię i Niceę. Wenecja pozostawała po stronie Austrii, z czego Sardynia nie była zadowolona.
[w czasie bitew pod Margentą i Solferino szwajcarski lekarz Henri Dunet rozpoczął akcję propagandową na rzecz ofiar wojny. W czasie tych bitew brakowało jakiejkolwiek pomocy medycznej. Dzięki jego staraniom w 1863 roku utworzono Czerwony Krzyż, a w 1864 Konwencja Genewska uznała Czerwony Krzyż za neutralny i podlegający ochronie]
W roku 1860 w południowych Włoszech wybuchły powstanie. Cavour zwlekał z interwencją i jakąkolwiek reakcją na te wydarzenia. Inicjatywę przeją młofy prawnik Giuseppe Garibaldi, który zorganizował marsz na Sycylię (Czerwone Koszule ? wyprawa tysiąca). Wkroczył do Neapolu. Zniósł przywileje szlachty, a Mazzini wystąpił z projektem republiki. Obaj stracili jednak panowanie nad rewolucją i sytuacja stawała się groźna Rzymu, co mogło spowodować interwencję Napoleona III.
Niebezpieczeństwo zarzegnał Cavour. Interweniowało wojsko. Zapewniono Napoleona III o rezygnacji z Rzymu. Garibaldi uznał sprawę zjednoczenia za ważniejszą od utworzenia republiki, więc poparł Wiktora Emanuela. Jesienne plebiscyty potwierdziły przyłączenie Księstwa Obojga Sycylii do Królestwa Sycylii.
W 1861 roku Parlament Ogólnowłoski w Turynie proklamował zjednoczenie Włoch i utworzenie królestwa włoskiego ? monarchii konstytucynej. Wiktor Emanuel przyjął tytuł króla Włoch. Stanęły przed nim poważne reformy : ujednolicenia kraju ekonomicznie, prawnie i administracyjnie. Południowe i środkowe Włochy były bowiem zacofane. Trzeba było również przyłączyć do Włoch Wenecję i Rzym.
Już w 1864 roku Garibaldi podjął próbę odzyskania Rzymu. Zorganizował marsz ochotników na Rzym. Został jednak powstrzymany przez władze włoskie obawiające się konfliktu z Francją.
W 1866 roku rozpoczęła się wojna Prusko-Austryjacka. Włochy włączyły się do wojny. Mimo iż poniosły serię klęsk militarnych, to dzięki zwycięstwu Prus Wenecja wróciła do Włoch.
Kiedy w 1870 roku wybuchła wojna Niemiecko-Francuska, Napoleon III wycofał z Rzymu wojsko. Wtedy Włosi zajęli Rzym i po przeprowadzeniu plebiscytu proklamowali włączenie go do Włoch. Papież ogłosił się więźniem Watykanu, ale to nie zmieniło sytuacji.
21 stycznia 1871 roku przeniesiono stolicę Włoch do Rzymu. Zakończono proces jednoczenia Włoch.
NOWE WŁOCHY
Włochy były monarchią konstytucyjną. Monarcha zachowywał wpływ na rządy, gdyż władza należała do dwuizbowego parlamentu : Senatu , którego członkowie byli mianowani dożywotnio przez króla i Izby Deputowanych pochodzącej z wyboru, ale cenzusem był majątek i wykształcenie.
Okazało się, że mimo tryumfu ruchu narodowego świadomość narodowa jest dość powierzchowna. Silniejsze było przywiązanie do poszczególnych regionów. Wyrazem tego była niska sprawność administracji państwowej i systemu prawa, co umożliwiało korupcję i działalnośc tajnych organizacji przestępczych ? mafii.
Brakowało we Włoszech ważnych surowców : węgla i żelaza, oraz niezbędnych kapitałów. Dominowało rolnictwo zacofane technologicznie. Regiony bardzo się różniły systemami ekonomicznymi od liberalnych po feudalne. Powszechnie domagano się reformy rolnej, ale do jej przeprowadzenia potrzebny był kapitał jakiego nie było. Niski rozwój przemysłu, zacofane rolnictwo i wysoki przyrost naturalny spowodowały emigrację zarobkową do USA, Argentyny i Brazylii. W kraju panował analfabetyzm. W celu jego likwidacji w 1877 roku wprowadzono szkoły publiczne i obowiązek szkolny dzieci do lat 9.
Konflikt z papieżem kazał się dla państwa wyjątkowo trudny. Papież Pius IX nie uznał nowego państwa i zakazał katolikom udziału w wyborach do parlamentu. Rząd ogłosił immunitet papieski, ale nie zmieniło to sytuację. Papież korzystał z immunitetu, ale zdania nie zmienił.
Do czasu zjednoczenia popierano we Włoszech sojusz z Francją. Jednak jej sprzeciw zjednoczeniu zmienił politykę Włoch. Słabe ekonomicznie Włochy szukały zaplecza gospodarczego w koloniach. Zainteresowane były Afryką Północną. Toteż kiedy w 1881 roku Francja zajęła Tunis, wzmogły się nastroje antyfrancuskie. Włochy zwróciły się one ku Niemcom. W 1882 roku zawiązało się trójprzymierze. Włochy były sojusznikiem Niemiec przeciwko Francji.
W latach dziewięćdziesiątych przyspieszono industrializację. Braki surowców uzupełniano importem. Wprowadzano nowe technologie i źródła energii (wodne). Ruszył przemysł metalowy. W 1906 roku uruchomiono zakłady Fiata. Poprawiono komunikację. Rosła liczba robotników przemysłowych. Powstawały organizacje związkowe ? socjalistyczne pismo ?Avanti? (Naprzód) pod redakcją Benito Mussoliniego.
Południowe Włochy wciąż jednak były słabe, biedne i zacofane. Dominowała tu gospodarka rolna, przemysł rozwijał się słabo. Ziemia wciąż należała do niewielkiej liczby właścicieli ziemskich. Władze usiłowały działać : zakładano szkoły elementarne, rozprowadzano chininę. Nie mogły jednak władze wciąż przeprowadzić tego co było najważniejsze czyli reformy rolnej.
Starano się jednak iść naprzód. Przeprowadzano reformy wewnętrzne. Obniżono cenzus majątkowy i wykształcenia. Prawo wyborcze przyznano piśmiennym i analfabetom na służbie wojskowej. Liczba wyborców zwiększyła się, ale byli to ludzie niewykształceni i podatni na demagagiczne hasła. Reforma prawa wyborczego łączyła się z tendencją do militaryzmu. Powszechny obowiązek obronny i wysokie podatki na rozbudowę armii zdawały się to potwierdzać. Powstał program ekspansji kolonialnej w Afryce Północnej i Wschodniej. Wciąż nie został rozwiązany konflikt z papieżem. Papież Leon XIII także nawoływał katolików do bojkotu wyborów.
MONARCHIA HABSBURSKA
Wiosna ludów w Austrii osłabiła władzę cesarza ? kanclerz Metternich uciekł za granicę, uchwalono konstytucję. Jednak po stłumieniu rewolucji i powstań narodowych w Cesarstwie Austryjackim nastąpił powrót do absolutyzmu. Konstytucję nadaną przez Franciszka Józefa I w 1849 roku anulowano. Przywrócono system rządów absolutnych. Ograniczono swobody obywatelskie, wolność słowa, zgromadzeń i stowarzyszeń, rozrósł się aparat urzędniczy i policyjny. Podstawowe reformy włościańskie zostały jednak utrzymane (zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie). Cesarz rozpoczął budowę jednolitego systemu celno-handlowego i sieci komunikacyjnej. Jednak cesarstwo było dalekie od stabilizacji ? coraz silniejsze były ruchy narodowe.
Klęska w wojnie w 1859 roku spowodowała kolejny kryzys. Austria zachowała Wenecję, ale straciła Lombardię na rzecz Sardyni i Sabaudię i Niceę na rzecz Francji. Cesarz obawiając się powtórzenia sytuacji z roku 1848 został zmuszony do pewnych ustępstw na rzecz ruchów narodowych. Rozważano trzy koncepcje :
Centralistyczną (Uporządkowanie wielonarodowościowego państwa ? koncepcja Niemców austryjackich)
Federalistyczna (Równe prawa dla wszystkich narodowości ? koncepcja Czechów i Polaków)
Dualistyczna (Stworzenie dwóch odrębnych monarchii połączonych unią ? koncepcja Węgrów)
W latach 1860-1861 wprowadzono system mieszany. Zwiększono uprawnienia istawodawcze sejmów krajowych, reaktywowano rozwiązany w 1849 roku sej węgierski. Stworzono podstawy autonomii krajów monarchii. Wydano Statuty Krajowe w tym statut dla Galicji. Jednocześnie starano się przeciwdziałać rozbiciu państwa, budując silnie zcentralizowany system władzy nad krajami monarchii.
Kolejny kryzys został spowodowany woją z Prusami w 1866 roku. Spowodował on oderwanie od Austrii Wenecji i przebudowę ustroju Cesarstwa. W 1867 roku wprowadzono dualistyczną monarchię ? Austro-Węgry. Oba państwa łączyła unia personalna i unia realna (wspólna armia, polityka zagraniczna i system monetarny). Nie powołano natomiast wspólnego parlamentu. W Austrii rozwijał się przemysł, Węgry pozostały krajem rolniczym ? oba państwa korzystały ze wspólnego rynku.
Podstawą nowego cesarstwa stała się konstytucja z 1867 roku. W ten sposób Austria dołączyła do monarchii konstytucyjnych. Na czele państwa stał dziedziczny cesarz, który powoływał ministrów oraz premiera. Parlament był dwuizbowy ? arystokratyczna Izba Panów, której członków mianował cesarz i pochodząca z wyborów Izba Poselska. Wybory odbywały się według niedemokratycznej ordynacji : nie tylko obowiązywał cenzus majątkowy, ale również system kurialny wprowadzony w 1860 roku w ramach statutów krajowych. Ten system faworyzował szlachtę, która w wyborach równych zostałaby zdominowana przez burżuazję i drobnomieszczaństwo. Parlament odzwierciedlał skład narodowościowy co utrudniało powstanie nowoczesnego systemu parlamentarnego.
W 1867 roku Wiedeń ostatecznie zrezygnował z zcentralizowanego systemi rządzenia krajem. Państwa wchodzące w skład cesarstwa otrzymały status autonomicznych krajów koronnych. Nie było to rozwiązanie odpowiadające aspiracjom narodowym. Otwarte niezadowolenie wyrażali Czesi, którzy domagali się niezależności i pozycji równej Węgrom. Coraz aktywniejsze były inne grupy narodowe : Polacy, Słowacy, Rumuni i Chorwaci.
Część węgierską tworzyły Węgry i Słowacja. Bośnia i Hercegowina okupowana od 1878 roku, a następnie anektowana w 1908 roku znajdowała się pod wspólnym zarządem administracyjno-wojskowym. Obie części łączyła unia realna. Oba państwa miały własne dwuizbowe parlamenty. Monarchię rozbijał nierównomierny wzrost gospodarczy. W skład Austrii wchodziły najbardziej uprzemysłowione regiony ? Czechy i Morawy. Zakłady metalowe ?Skoda? i obuwnicze ?Bata?. W 1907 roku dążąc do osłabienia konfliktów narodowościowych władze w Wiedniu ogłosiły nową ordynację wyborczą opartą na demokratycznych zasadach. Nie rozwiązało to, ani nawet nie złagodziło konfliktów. W Węgrzech dominowało rolnictwo. Właściciele ziemscy eksportowali na zachód produkty hodowlane i surowce naturalne. W przeciwieństwie do producentów czeskich domagali się swobodnej wymiany handlowej. Ziemia przede wszystkim należała do węgierskich magnatów, którzy wykorzystywali ludność niewęgierską.
Wiedeń stał się ośrodkiem kulturalnym. Rozbrzmiewała muzyka. Rozwijał się teatr i opera. W stolicy szerzyły się ruchy narodowe. Niepewność co do losów skłuconego świata. Wśród młodzieży uniwersyteckiej popularny był ruch wszechniemiecki nawołujący do przyłączenia niemieckiej części monarchii habsburskiej do Niemiec.
Austro-Węgry były przede wszystkim zainteresowane rozwojem sytuacji na Bałkanach, gdyż wszelkie ruchy niepodległościowe i zjednoczeniowe zagrażały im bezpośrednio. Zwalczano je z całą mocą. Polityka Austro-Węgier w tym regionie prowadziła do konfliktu z Rosją, ale też coraz silniej wiązała je z Niemcami.
FRANCJA
Po upadku Napoleona we Francji restaurowano rządy Burbonów. Ludwik XVIII uznawał się za władcę z woli Opatrzności i jedynego uprawnionego do uchwalenia konstytucji. Oktrojowana przez niego konstytucja odrzucała zasadę suwerenności ludu. Zachowywała jednak równość wobec prawa, wolność osobistą i wyznania, prasy. Dwuizbowy parlament : Izba Panów (mianowana przez monarchę) i Izba Deputowanych (pochodząca z wyborów). Władca miał prawo rozwiązywania obu izb. Kraj był głęboko podzielony. Monarchiści i Kościół domagali się odzyskania dawnych przywilejów i ograniczenia konstytucji.
Karol X ? okazał się być zdecydowanym przeciwnikiem liberalizmu. Ustrój oparł na arystokracji i kościele. Była to swoista restauracja absolutyzmu. Ta polityka doprowadziła do wybuchu rewolucji w 1830 roku, która kosztowała go utratę tronu.
W polityce międzynarodowej Francja szybko odbudowała swoją pozycję międzynarodową. Przyjęto ją do koncertu mocarstw w 1818 roku. W 1823 roku interweniowała przeciwko Hiszpani. W 1830 roku Karol X rozpoczął konflikt zbrojny z Algierją, która okazała się cenną zdobyczą.
Po obaleniu Karola X próbowano wprowadzić ponownie monarchię konstytucyjną i Ludwik Filip objął tron. Pomimo pewnych reform liberalnych i zwiększeniu roli burżuazji niewiele się zmieniło. Przeciwko sobie monarcha miał szeroką opozycję z wielu grup społecznych. Wybuch nastąpił w 1848 roku i doprowadził do upadku ?mieszczańskiego króla?.
II Republika (1848-1852)
Pod wpływem mieszczaństwa popartego przez robotników, rząd wprowadził i proklamował republikę i wprowadził demokratyczną konstytucję. Władzę przyznano prezydentowi wybieranemu na 4 lata przez męską ludność w wyborach powszechnych, bezpośrednich i tajnych. ?Deklaracja praw?. Rząd uruchomił narodowe warsztaty likwidując w ten sposób bezrobocie. Działały jednak one bez związku z potrzebami rynku i rychło upadły. Kiedy to się stało w czerwcu 1848 roku gwałtownie wystąpili robotnicy. Okazało się, że nie można pogodzić celi burżuazji i robotników. Domagano się reform socjalnych, zapewnienia pracy i poprawy jej warunków. Burżuazja zaś chciała władzy a nierówności społeczne uważała za naturalne. Rząd z pomocą wojskowych stłumił robotnicze demonstracje.
W 1848 roku w wyborach prezydenckich wygrał Ludwik Napoleon. Poparcia udzielili mu nawet robotnicy rozczarowani republiką. Bez trudności bratanek Napoleona I przedłużył w 1851 roku swą prezydenturę na 10 lat i w grudniu 1852 roku proklamował zniesienie republiki i proklamował cesarstwo. Przyjął tytuł ?Cesarza Francuzów? i imię Napoleona III. Zmierzał do przejęcia pełni władzy, chociaż mówił o cesarstwie domokratycznym. Konstytucja z 1852 roku zachowywała powszechne prawo wyborcze, ale pełnię władzy oddawała w ręce cearza. Autorytarny system rządów chroniła znakomicie zorganizowana policja i dokładna kontrola prasy.
Po roku 1852 nastąpił gwałtowny rozwój ? powstał wielki przemysł i system bankowy. Budowano drogi, ulice i linie kolejowe. Cesarz starał się likwidować bezrobocie organizując roboty publiczne. Napoleon III z czasem liberalizował cesarstwo. W 1860 roku wprowadzono ustawę o wolnym handlu z Anglią, co spowodowało wzrost konkurencji i bezrobocie.
Napoleon III pragnął kontynuować tradycję mocarstwową Francji. W wojnie krymskiej (1853-1856) Napoleon III odniósł duży sukces dyplomatyczny organizując sojusz antyrosyjski i militarny pokonując Rosję. Kończący wojnę traktat został podpisany w Paryżu. Miał nadzieję na zyskanie wpływów we Włoszech, jednak stracił szanse na to po zjednoczeniu Włoch. Sukcesem było jedynie odzyskanie w 1859 roku Sabaudii i Nicei w wojnie z Austrią. W 1869 roku został otwarty Kanał Sueski, jednak szybko okazało się, że zainwestowany kapitał francuski przysłużył się głównie Anglii, która przejęła kontrolę nad kanałem. W 1870 roku cesarz Napoleon III zaangażował się w sytuację w Hiszpani, co doprowadziło go do katastrofalnej wojny z Prusami. Jej skutkiem była abdykacja Napoleona, który zakończył życie na emigracji w Anglii.
III Republika
Trzecia republika narodziła się podczas wojny francusko-niemieckiej. Klęska w bitwie pod Sedamem wyniku której do niewoli dostał się sam Napoleon III i prawie 40 generałów wywołała zamieszki w Paryżu. Na wieść o zbliżających się do stolicy wojskach niemieckich, mieszkańcy stolicy zorganizowali 4 września 1870 roku wielką manifestację domagając się zmiany rządów i odwetu na Niemcach. Pod presją tłumu proklamowano III Republikę. Powołano Rząd Obrony Narodowej. Liczono na pomoc Anglii, Rosji i Austro-Węgier. Żadno z mocarstw nie chciało się jednak angażować w konflikt. W oblężonym Paryżu zapanował głód i gdy prośby o interwencję zostały odrzucone, Rząd Obrony Narodowej zdecydował się 28 stycznia 1971 roku na ciężkie warunki zawieszenia broni ? oddanie fortyfikacji Paryża i rozbrojenie armii. Te postanowienia miało zatwierdzić Zgromadzenia Narodowe ? Bismarck chciał się w ten sposób zabezpieczyć przed wojną odwetową.
W wyborach do Zgromadzenia Narodowego przeszło 2/3 mandatów zdobyli monarchiści. Nie znaczyło to, że Francuzi chcieli monarchii ? głosowali za pokojem i zażegnaniem niebezpieczeństwa rewolucji socjalnej, odrzucając radykalne kandydatury republikanów z Paryża, domagających się bezwzględnej kontynuacji wojny z Niemcami. 28 lutego Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło ciężkie dla Francji warunki pokojowe. Francja zobowiązała się oddać Niemcom Alzację i Lotaryngię oraz zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 mld franków w złocie. Musiała się też zgodzić na okupację części kraju do czasu spłacenia swych zobowiązań.
Decyzja zgromadzenia narodowego wywołała w Paryżu oburzenie. Ostro krytykowano rząd na którego czele stał Adolphe Thiers. Paryż oskarżył ich o zdradę narodową. Przypominano sobie krwawą rozprawę rządu z rewolucjonistami w 1848 roku. Rząd w obawie przed zamieszkami przeniósł swą siedzibę do Wersalu. W Paryżu władzę przejęła Gwardia Narodowa przemianowana na Federację Republikańską. Na jej czele stanął Komitet Centralny. Do konfrontacji doszło 18 marca, kiedy rząd usiłował odebrać gwardii armaty zakupione za pieniądze pochodzące ze składek paryżan. Thiers musiał wycofać armię ze zbuntowanego miasta. Wraz z nią stolicę opuściło 80 tyś. Mieszkańców.
Komitet Centralny postanowił zalegalizować władzę w mieście, ogłaszając wybory do Rady Komuny. Komunę Paryża proklamowano uroczyście 28 marca 1871 roku (nawiązanie do komuny z 1792 roku). Ruch będący protestem przeciwko kapitulacji szybko nabrał cech rewolucji. Rada Komuny stała się władzą ustawodawczą i wykonawczą (czyli nie była kontrolowana przez obywateli). Zniesiono niezawisłość sądów (sędziowie mogli być odwoływani). Zlikwidowano stałą armię na rzecz obywatelskiej gwardii narodowej. Wprowadzono zasadę ingerencji państwa w gospodarkę, porzucone fabryki znacjonalizowano. Wprowadzono reformy społeczne : bezpłatne nauczanie i rozdział Kościoła od państwa.
Adolphe Thiers rozumiał jakim zagrożeniem jest paryska rewolucja dla kraju okupowanego przez obce wojska. Bismarck zwolnił część jeńców wojennych do dyspozycji rządu. 27 maja 1871 roku zdobyto Paryż, 29 maja skapitulował ostatni punkt obrony Komuny Paryża. Życie w bratobójczych walkach straciły dziesiątki tysięcy osób. Po likwidacji Komuny rząd uzyskał akceptację Zgromadzenia Narodowego i 10 maja 1871 roku traktat pokojowy został podpisany.
Parlament musiał teraz zadecydować o ustroju państwa. Mimo przewagi monarchistów nie było nic pewnego. W końcu, w 1875 roku przewagą jednego głosu zadecydowano, iż Francja będzie republiką. Całą władzę przekazano dwuizbowemu parlamentowi, prezydent stanowił zaś władzę wykonawczą. Przywrócono niezawisłe sądy. Wybory do Senatu miały być pośrednie, Do Izby Deputowanych bezpośrednie i powszechne (mężczyźni po 21 roku życia).
Nie rozwiązano jednak problemu kompetencji parlamentu i prezydenta. Konflikt z 1875 roku zakończył się dopiero w 1879 roku zwycięstwem parlamentu. Wprowadzono skrajny parlamentaryzm. Rząd był zmuszony do dymisji w wypadku braku poparcia w parlamencie w najbłahszych nawet sprawach. Prezydent został zdominowany przez parlament i nie mógł korzystać nawet z uprawnień jakie dawała mu konstytucja.
W republice działało wiele partii. Monarchiści domagali się zniesienia republiki i przywrócenia monarchii, republikanie byli zwolennikami parlamentaryzmu i chcieli kształtować nowoczesne społeczeństwo. Radykalna lewica republikańska dążyła do laicyzacji państwa. W 1879 roku powstała Francuska Partia Robotnicza, a w 1905 powołano do życia Francuską Partię Socjalistyczna.
Po klęsce 1871 roku we Francji panowały dwie tendencje :
1)Należy dążyć do wojny odwetowej i szukać ku temu sojusznika w Europie
2)Odłożyć odzyskanie Alzacji i Lotaryngii na drugi plan, pojednać się z Niemcami i skupić się na tworzeniu francuskiego imperium kolonialnego w Afryce i Azji
Francja sojusznika w Europie nie znalazła, była skutecznie izolowana przez Bismarcka na arenie międzynarodowej. Rezultatem tej izolacji była aktywna polityka kolonialna. Sprzyjały temu dynamicznie rozwijające się banki francuskie. Wolały one inwestować kapitał w koloniach niż we Francji, gdzie przemysł rozwijał się powoli, utrzymywał się rolniczy charakter gospodarki. Francji brakowało węgla i stabilnych konkretnych rządów.
W 1880 roku powstało Towarzystwo Budowy Kanału Panamskiego. Inwestycja okazała się skomplikowana i zabrakło funduszy. Dla uratowania sytuacji w 1888 roku Towarzystwo wyemitowało obligacje. Nie pomogło to i w 1892 roku ogłoszono bankructwo. Na jaw wyszły liczne nadużycia dyrekcji. Afera spowodowała wymianę elity rządzącej.
W 1894 roku kapitan Alfred Dreyfus został skazany za szpiegostwo na rzecz Niemiec. W dwa lata później zdemaskowano prawdziwego szpiega, ale nie wznowiono procesu Dreyfusa. Dowództwo zasłaniało się honorem armii, a wznowienie procesu miano za kompromitację wojska i sądu wojennego. Obrońcy kapitana odnieśli zwycięstwo dopiero w roku 1906, kiedy uzyskano jego rehabilitację.
W 1899 roku rząd utworzyli radykałowie i rozpoczęli walkę z armią i Kościołem. Zmieniono system awansów i nominacji wojskowych. Uchwalono surowe prawa dla zakonów, odebrano im prawo do nauczania młodzieży i wreszcie wypowiedziano konkordat zawarty przez Napoleona I w 1801 roku. Działania tego rządu zostały uznane za atak na tradycyjne wartości narodowe. Przez kraj przelały się fale strajków mimo reform socjalnych. Państwo przetrwało jednak ten okres opierając się na coraz silniejszej klasie średniej wywodzącej się z mieszczaństwa. Potrafiła się ona entuzjazmować, a jednocześnie pytała o cenę.
CESARSTWO ROSYJSKIE
Kongres wiedeński potwierdzał zdobycze terytorialne imperium rosyjskiego w Europie : aneksja Finlandii (1809), zajęcia Księstwa Warszawskiego, w Azji : Kazachstan i Kaukaz. Państwo rosyjskie było zarządzane centralistycznie chociaż utrzymywano pozory autonomii. Polityka zmierzała jednak do likwidacji wszelkich odmian czy przejawów autonomii i podporządkowanie centrum. Jednak działania zmierzające do utworzenia jednolitego państwa i społeczeństwa nie przynosiły sukcesów. Dążenie do likwidacji autonomii i polityka rusyfikacyjna spotkały się z oporem na ziemiach polskich, w Finlandii i Ukrainie. Ruch narodowy z szczególną bezwzględnością likwidowano na Ukrainie.
W cesarstwie istniała wprowadzona przez Piotra I absolutna władza cara, który był najwyższym władcą, sędzią i wodzem. Wszelkie instytucje państwowe wprowadzone przez Aleksandra I miały tylko charakter doradczy. Anachronicznej władzy odpowiadał anachroniczny ustrój społeczny oparty na podziałach stanowych. Uprzywilejowana szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopi. Rosja w porównaniu nawet z Austrią jawiła się jako kraj głęboko zacofany. Zasada podstawowych praw jednostki była nie znana, karano za wyznania religijne inne od prawosławia.
Po 1815 roku Rosja zyskała przydomek ?Żandarma Europy?. Zwalczano każdą myśl opozycyjną. Opozycja w Rosji nie wywodziła się ze słabego w Rosji mieszczaństwa, ale ze szlachty. W 1825 roku wybuchło powstanie Dekabrystów, które zostało przez cara stłumione bez problemów. W 1826 roku brutalnie rozbito powstanie na Ukrainie. Skutkiem powstania Dekabrystów było powołanie przez cara Kancelarii do walki z ruchami opozycyjnymi. Car Mikołaj I swą brutalną polityką wzmógł jedynie nastroje rewolucyjne i okres jego rządów to wyjątkowe nasilenie buntów chłopskich brutalnie pacyfikowanych przez armię.
W 1853 roku car Mikołaj I korzystając ze słabości imperium Osmańskiego wypowiedział Turcji wojnę. Turcja otrzymała ultimatum, w którym Rosja żądała kluczy do miejsc świętych i wydania Polaków, którzy się w niej schronili po wiośnie ludów. Ultimatum zostało odrzucone i wybuchła wojna. Carowi zależało na opanowaniu Konstantynopola i uzyskanie przez cieśniny czarnomorskie dostępu do Morza Śródziemnego. Naruszyłoby to równowagę czemu sprzeciwiała się Anglia i Francja. W 1854 roku wypowiedziały one wojnę Rosji. Wojska francuskie i brytyjskie wylądowały na Krymie. Oblężono Sebastopol. Do koalicji Angli, Francji i Turcji przyłączyła się Sardynia. W 1855 roku armia rosyjska idąca na odsiecz oblężonemu miastu została rozbita. Car Mikołaj zmarł na zawał. Rosjanie wysadzili fortyfikacje Sebastopola i wycofali armię. Wreszcie w 1856 roku podpisano pokój w Paryżu. Było to upokorzenie dla Rosji. Musiała zdemilitaryzować basen Morza Czarnego, zrzekła się protektoratu nad Mołdawią i Wołowszczyzną, oddała niektóre zdobycze na Kaukazie.
Klęska w wojnie krymskiej ukazała słabość Rosji i jej zacofanie. Burzyło się wojsko, bunty chłopskie osiągnęły apogeum. Aleksander II zrozumiał, że trzeba reformować kraj. W 1861 roku dokonano w Rosji uwłaszczenia chłopów. Uzyskali oni wolność osobistą i mogli odejść z ziemi i przejść do stanu mieszczańskiego. Ziemia przechodziła na własność chłopa dopiero po wykupieniu (raty rozłożone na 40 lat) i tylko 7 hektarów.
W 1862 roku powstała organizacja ?Ziemia i wola? wspierająca chłopów.
Reformy :
W 1864 roku przeprowadzono reformę ziemską i powołano samorządy wiejskie ? ziemstwa.
Reforma sądownictwa (sąd najwyższy ? senat)
Żadna z reform nie podważała władzy cara, ale pchnęły one i tak Rosję na droge przekształceń.
W 1874 roku przeprowadzono reformę armii. Skrócono służbe wojskową z 24 na 6 lat, jeżeli ktoś miał maturę służył tylko rok, a po studiach zaledwie 6 miesięcy. Wprowadzono powszechną służbę wojskową.
W 1870 roku wprowadzono obok samorządu wiejskiego (ziemstw), samorząd miejski ? Dumę.
Reformy nikogo nie zadowoliły. Opozycja oceniała je jako powolne i niewystarczające. Uznano, że car nie jest w stanie zrzec się z własnej woli części władzy na rzecz społeczeństwa. W 1862 roku powstaje ?Ziemia i Wola?. Rewolucję powinien przeprowadzić rosyjski lud i zaprowadzić rządy ludu. Narodnicy prowadzili agitację, ale z niewielkim skutkiem. Dotknęły ich represje carskie. W odpowiedzi rozpoczęli terror indywidualny ? zamachy na cara i najwyższych urzędników. W ten sposób chciano podważyć aparat władzy. Akcja agitacyjna i terror służyły jednak za pretekst przeciwnikom reform. Popierali ich Słowianofile, żyjący ideą zjednoczenia ruchów słowiańskich, pod przewodnictwem Rosji. Realizacja tego programu wymagała silnych, centralistycznych rządów.
Od 1861 roku rozpoczęła się industrializacja Rosji. Wydobycie ropy naftowej, ruszył przemysł metalowy na Uralu. Rozwija się włókiennictwo. Eksportowano towary rolne i surowce. Rosja sprzedawała je tanio aby sprostać konkurencji z USA co przede wszystkim uderzało w chłopów.
Wolne reformy i brak sukcesów w wojnie z Turcją w latach 1877-1878 wywołał wzrost aktywności terrorystycznej. Nihiliści i anarchiści. Proudhone domagał się nawet zniesienia w ogóle państwa. W 1881 został zamordowany car.
Car Aleksander III był przciwnikiem reform. Powołał tajną policję polityczną ? Wydział Ochrony Bezpieczeństwa Publicznego i Porządku. Zmieniono ordynację wyborczą do samorządu zwiększając pozycję szlachty. Ograniczono dostęp ubogich do szkolnictwa. Jednocześnie carat dążył do likwidacji wszelkich przejawów autonomii narodowości nierosyjskich w obrębie imperium. Rozpoczęto walkę z innymi wyznaniami niż prawosławie. Celem było stworzenie jednolitego i zcentralizowanego państwa. Skutek był jednak zgoła odmienny.
Pod koniec XIX wieku narastało niezadowolenie społeczne. Strajki robotnicze były brutalnie rozbijane. Restrykcje przyspieszyły powstanie ugrupowań liberalnych : konstytucyjni-demokraci (Kadeci). W 1898 roku powstaje Socjaldemokratyczna Partia Robotników Rosji dążąca do rewolucyjnego obalenia caratu. Wyodrębniła się w niej grupa, która rezygnując z celów politycznych dążyła do realizacji postulatów ekonomicznych i socjalnych. W 1903 roku w Londynie odbył się kongres SDPRR. Wyodrębniły się dwie grupy :
Mienszewików (ekonomiści, dążący do stworzenia partii demokratycznej
Bolszewicy (program rewolucyjny, idący dalej. Partia zhierarchizowana o strukturze pionowej)
Ostateczny rozłam dokonał się w 1912 roku. Na czele Bolszewików stanął Włodzimierz Ulianow Lenin.
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpiły w rosyjskiej gospodarce niekorzystne zjawiska, wynikające z niedostatecznie wykształconych mechanizmów gospodarki liberalnej, słabego rynku wewnętrznego i braku kapitałów. Wiele przedsiębiorstw bankrutowało, rosła liczba bezrobotnych. Nasiliły się akcje strajkowe. Sytuację pogorszyła jeszcze przegrana wojna z Japonią .
22 stycznia 1905 roku w ?Krwawą niedzielę? tłum wyruszył z petycją do cara. Szczerze wierzono, że car nie zdaje sobie sprawy z sytuacji i wyzysku ludności. Interweniowały oddziały kozackie, aginęło kilkadziesiąt osób. Obalony został mit dobrego cara. Gdy buntownicze nastroje objęły flotę i armię (pancernik Potiomkin), Mikołaj II złożył obietnicę zwołania parlamentu i uznania podstawowych wolności obywatelskich. W 1906 roku pierwsza rosyjska konstytucja została uchwalona, po raz pierwszy zebrał się parlament. Zagwarantowano wolność zrzeszania się, słowa i druku. Powołano Radę Państwa i Dumę. Większość w Dumie zdobyli Kadeci, ale swoją reprezentację mieli też chłopi, socjaldemokraci i delegaci z prowincji przyłączonych. Car wciąż jednak dysponował nieograniczoną władzą :
ustawy wymagały jego akceptacji
mógł wydawać ustawy między sesjami Dumy
car nie mógł jednak zmienić konstytucji i ordynacji wyborczej
Pierwsza Duma działała krótko. Po próbie wprowadzenia systemu parlamentarnego car rozwiązał ją jeszcze w 1906 roku. W kraju nadal wybuchały strajki i bunty. W 1907 roku car rozpisał więc nowe wybory do Dumy. Mimo restrykcji również to zgromadzenie nie chciało się podporządkować władzy cara. Kiedy posłowie zaczęli forsować własne projekty reform car aresztował posłów socjaldemokratycznych i rozwiązał parlament. W połowie 1907 roku rozpisano nowe wybory. Gwałcąc konstytucję zmieniono ordynację wyborczą. W atmosferze terroru i przymusu zapewniono w Dumie przewagę posłów lojalnych władzy cara. Ograniczono także władzę Dumy, rząd mógł w przerwach między jej obradami wydawać ustawy.
W 1906 roku na czele rządu stanął Piotr Stołypnin. Jego polityka opierała się na zasadzie : wpierw uspokojenie potem reformy. Stłumił zamieszki i działalność opozycyjną. Za jego radą car w 1907 roku zmienił ordynację wyborczą do Dumy. Po pacyfikacji przystąpił do reform. Już w 1906 roku rozwiązał Miry ? czyli anachroniczne wspólnoty gminne, w których gospodarowano wspólnie. Wprowadził zasady wolnego rynku. Dokończono długoletni proces indyustrializacji. Zachęcano do budowy kolei i osiedlania się na Syberii. Nie powstrzymano jednak procesu rozdrobnienia własności.
Utrzymano prawo zrzeszania się i związki zawodowe działały legalnie. Nie zmniejszyło to nienawiści ludu do premiera, który w 1911 roku został zamordowany.
WIELKA BRYTANIA
Rewolucja przemysłowa pchnęła angielską gospodarkę na tory idustrializacji. Społeczeństwo brytyjskie należało na początku XIX wieku do najbardziej rozwiniętych w Europie. Powstała klasa średnia ? nowoczesna burżuazja handlowa, przemysłowa i finansowa, a wraz z nią liczna grupa robotników przemysłowych. Przemianom ekonomicznym i społecznym nie odpowiadała anachroniczna struktura władzy politycznej i administracyjnej, dającej preferencje arystokracji, bogatej burżuazji i szlachcie. Brytyjskie konstytucje gwarantowały prawa i wolności obywatelskie, ale system opierał się na średniowiecznym podziale na stany. Monarchia konstytucyjna była systemem współrządów monarchy i dwuizbowego parlamentu ? Izby Lordów i Izby Gmin.
W ciągu XVIII wieku stopniowo ograniczano prawa monarchy. Królowie stopniowo tracili autorytet. Zdołała go dopiero odbudować królowa Wiktoria. Rzeczywistą władzę przejął jednak parlament. Zaczął się kształtować system parlamentarnych. Zasada odpowiedzialności rządu przed parlamentem. Jego skład był ograniczany w Izbie Gmin ordynacją wyborczą z XV wieku i zasadą głosowania nie jako obywatel, ale jako mieszkaniec konkretnego terytorium. W rezultacie prawo wyboru uzyskało zaledwie 3% społeczeństwa.
Torysi działali od 1815-1870 roku nie organizując żadnych struktur. Popierał ich kościół anglikański, uniwersytet, wojsko i admiralicja. Nie odżegnywali się od reform, ale nie mogły one godzić w tradycję. Po 1832 roku Torysi zaczęli używać nazwy Partia Konserwatywna. Opozycję tworzyli Wigowie. Byli to protestanci, średnia burżuazja. Popierali reformy, przede wszystkim prawa wyborczego oraz zniesienia dyskryminacji katolików. Po 1848 roku Wigowie przyjęli nazwę Partii Liberalnej.
Reformy zaczęły się od zniesienia ustawy pozbawiającej katolików prawa wyborczego w 1829 roku. Uzyskali oni pełnię praw politycznych (podobne uprawnienia Żydzi otrzymali dopiero w 1858 roku). Ustawa ta rozbiła konserwatystów i rządy objęli liberałowie. W 1832 roku przeprowadzono pierwszą reformę prawa wyborczego. Cenzus majątkowy oparto na wysokości płaconego podatku. Liczba wyborców wzrosła z 3% - 4,5%. Reforma była korzystna tylko dla najbogatszych obywateli miast i średnich dzierżawców ziemskich. W 1867 roku obniżono cenzus majątkowy i liczba wyborców wzrosła czterokrotnie. W 1872 roku wprowadzono tajne głosowanie.
Reformy społeczne zostały wymuszone przez robotnicze wystąpienia po kongresie wiedeńskim. Robotnicy byli dalecy od rewolucyjnych żądań politycznych. W 1837 roku Czartyści domagali się prawa wyborczego dla robotników. W 1848 roku na petycji umieścili rewolucyjne hasła i ruch poniósł klęskę. W 1833 roku ograniczono pracę kobiet i dzieci, w 1834 roku wprowadzono opiekę nad ubogimi. Przyznano robotnikom prawo tworzenia organizacji zawodowych.
W ekonomii dążono do maksymalnego eksportu, jednocześnie hamując import. Wprowadzono zakaz importu konkurencyjnego, taniego zboża. W 1846 roku zniesiono tę ustawę. Rozpoczęła się epoka wolnego handlu. W 1860 roku podpisano akt o swobodnej wymianie handlowej z Francją.
W XIX wieku pojawił się problem Irlandii. Irlandczycy byli pozbawieni praw politycznych, co eliminowało ich z wyborów do parlamentu istniejącego w Irlandii. Chłopi irlandcy byli w rozpaczliwej sytuacji. Całość ziem należąła do angielskiej szlachty, która dzierżawiła ją chłopom. Powstał zorganizowany ruch narodowy Irlandczyków dążący do uzyskania autonomii swojego kraju. W 1782 roku Anglia uznała niezależność parlamentu irlandzkiego, w 1793 roku przyznano Irlandczykom czynne prawo wyborcze. W 1798 roku wybuchł bunt przeciwko angielskiej dominacji. Został brutalnie zdławiony. Zlikwidowano w 1800 roku parlament Irlandzki i wprowadzono Unię Realną. Do parlamentu w Londynie weszli posłowie Irlandzcy. Irlandzkie ruchy narodowe spowodowały zniesienie w 1829 roku ustawy antykatolickiej. W 1847 roku Irlandię dotknęła klęska głodu, spowodowana zarazą ziemniaczaną. Zmarło wtedy prawie milion osób. Prawie milion obywateli wyemigrowało do USA. Zaostrzył się opór przeciwko Anglikom.
Jednak Wielka Brytania po kongresie wiedeńskim królowała na morzach i oceanach. Zyskała wyspę Helgoland od Dani, Kraj Przylądkowy, Cejlon i Maltę. Zasada równowagi europejskiej to motto angielskiej polityki. Ze względów handlowych Anglia zajęła także obszary w Afryce zachodniej, Singapur i w 1842 roku Hongkong. W 1876 roku Anglia przekształciła Indie w cesarstwo, a rok wcześniej w 1875 roku wykupiła pakiet akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego aby uzyskać dogodny szlak handlowy do Indii. Na kongresie berlińskim w 1878 roku uzyskała Cypr. Nie potrafiła jednak sobie poradzić z kwestią Irlandii. Danie częściowej i ograniczonej autonomii nie zadowoliło Irlandczyków. Wszystkie działania uważali one za niewystarczające. Przygotowywane przez organizację bojową w 1900 roku Sinn Fein (My sami) powstanie przerwał wybuch pierwszej wojny światowej.
W 1900 roku powstała partia pracy. Już w 1906 roku zdobyła 30 mandatów. W koalicji z liberałami rozpoczęła realizację programu reform ustawodastwa socjalnego i systemu podatkowego. Wywołało to konflikt z Izbą Lordów, która w 1911 roku straciła na znaczeniu.
W XX wieku Anglicy stracili pewność siebie. Przestali być pierwszym mocarstwem świata. Ich potęgę przemysłową i handlową dogoniły Niemcy i USA. Centrum finansowe przeniosło się z Londynu do Nowego Yorku. Wiarę w moc imperium zachwiała wojna Burska. Kształtowało się jednocześnie nowe masowe społeczeństwo. Znikały dawne podziały. Walczono z przesądami i światopoglądem.
TURCJA I GRECJA
Po 1815 roku rozległe imperium Osmańskie zachowało swe posiadłości. Wśród 10 milionów ludności przeważali muzułmanie, lecz na większości terenów europejskich dominowali chrześcijanie. Coraz wyraźniej widać było słabość anachronicznego państwa, o absolutnej władzy sułtana, faworyzującego wyznawców islamu.
Impulsem do powstania na Bałkanach politycznych ruchów narodowych był zryw Serbii w 1815 roku, kiedy przyznano jej częściową autonomię w 1817 roku. Do wzrostu tendencji odśrodkowych przyczyniła się Rosja, wspierająca ruchy narodowe.
Spośród wszystkich narodów zamieszkujących Turcję ideę wyzwolenia spod obcego panowania i utworzenia państwa narodowego najwcześniej urzeczywistniła Grecja. W społeczeństwie imperium Grecy zajmowali szczególną pozycję. Przede wszystkim dlatego, że skupiali większą część handlu tureckiego. Grecy w Konstantynopolu stanowili źródło niższej kadry urzędniczej i pracowników administracji w państwie tureckim. Władcy chętnie wybierali wykształconych Greków na tłumaczy, oficerów i dyplomatów. Grupę tą tworzyła nie tylko grecka burżuazja, ale nowoczesna klasa średnia. Do powstania ruchu narodowego przyczyniły się kontakty Greków z zachodnioeuropejską myślą liberalną.
W 1821 roku tajna organizacje greckie wznieciły na Bałkanach powstanie przeciwko Turkom. Lokalna ludność nie poparła jednak wystąpienia, gdyż żywiła niechęć do greckich administratorów. Powstanie zdławiono, ale przeniosło się na tereny Grecji kontynentalnej i części wysp. W 1822 roku zwołano Konstytuantę i proklamowano niepodległość Grecji. Uchwalono konstytucję. Turcy odpowiedzieli na to masakrą Greków w Konstantynopolu, a od 1825 roku przy pomocy wojsk egipskich zaczęli odzyskiwać terytoria.
W Europie w kręgach liberalnych i demokratycznych, zwłaszcza wśród studentów i inteligencji powstawały towarzystwa popierające Greków. Szerzył się Filhellenizm. Uwielbienie dla kultury greckiej, tradycji demokracji ateńskiej. Do Grecji udawali się ochotnicy.
W 1827 roku Rosja, Anglia i Francja zdecydowały się na wspólną akcję. Wydarzenia w Grecji zdławiły handel czarnomorski w skutek zablokowania przez Turków cieśnin. Anglia i Francja obawiały się protektoratu Rosji nad Grecją, więc z tego powodu stworzono koalicję. Pod Nawarino rozbito flotę turecko-egipską i po dwóch latach walk zmuszono sułtana do zawarcia pokoju w Adrianopolu. W 1829 roku zakończono wojnę.
kaukazkie wybrzeże Morza Czarnego dla Rosji, Armenia Wschodnia i gwarancje ochrony rosyjskiego handlu na Morzu Czarnym
Mołdawia i Wołoszczyzna otrzymały autonomię pod protektoratem Rosji w ramach państwa tureckiego
Serbia rozszerzała swe granice i polityczną samodzielność
W 1830 roku w Londynie potwierdzono niepodległość Grecji. Nowe państwo miało być republiką, ale już w 1831 roku doszło do społecznych niepokojów. W 1833 roku mocarstwa narzuciły Grecji na króla niemieckiego księcia Ottona. W 1863 roku Zgromadzenie Narodowe powołało na tron duńskiego księcia, który przyjął imię Jerzego I.
AUTONOMIA RUMUNI I CZARNOGÓRY
Po klęsce 1830 roku władze tureckie zdecydowały się na reformy zmierzające do unowocześnienia państwa. W 1839 roku zniesiono dyskryminację chrześcijan. Przekształcono turecką armię, dzięki czemu wzrosła jej siła bojowa. W wyniku klęski Rosji w wojnie krymskiej (1854-1856) zmienił się obraz europejskich obszarów Turcji. Rosja zrzekła się protektoratu nad Mołdawią i Wołoszczyzną jaki otrzymała w 1829 roku. W 1859 roku utworznono Zjednoczone Księstwa Mołdawi i Wołoszczyzny, które przekształcono w 1862 roku w Księstwo Rumunii. Natomiast w autonomicznej od 1852 roku Czarnogórze utworzono w 1860 roku Księstwo Czarnogóry. Oba księstwa były faktycznie samodzielnymi państwami, ale formalnie wchodziły w skład Imperium Osmańskiego i podlegały Sułtanowi. Ich powstanie stanowiło zachętę dla ruchów narodowych Bułgarów, Macedończyków i Bośniaków.
KOLONIALIZM
PRZYCZYNY KOLONIALIZMU
1)Źródło surowców :
rozwój przemysłu zwiększył zapotrzebowanie na surowce poprzednio nie używane i niepotrzebne
nieskrępowane wyzyskiwanie źródeł surowców było możliwe tylko wtedy gdy znajdowały się one we własnych koloniach
2)Rynki zbytu
większość państw otaczała się barierami celnymi dla ochrony rodzinnego przemysłu
stosowano politykę protekcjonizmu
kraje zacofane gospodarczo i prymitywne cywilizacyjnie stanowiły doskonały rynek zbytu, ponieważ nie posiadały własnego przemysłu
3)Wywóz kapitału
w warunkach monopolii zamiast towaru wywozi się kapitał, inwestuje się tam, gdzie jest zbyt i tania siła robocza
udzielanie pożyczek i kredytów
uzależnianie gospodarcze kolonii
4)Bazy wojskowe
posiadłości angielskie stanowiły punkty węzłowe, zabezpieczające drogę z Anglii do Indii
cele strategiczne
KOLONIZACJA AZJI ? CHINY
W XIX wieku Europa była zainteresowana importem wielu towarów z Chin. Jednak Chińczycy nie chcieli poszerzania kontaktów z zachodnią cywilizacją. Dążyli do utrzymania Chin jako państwa zamkniętego, nie skażonego obcą kulturą. Skutkiem takiej polityki dla Europejczyków otwarty był tylko jeden port ? Kanton. Państwa europejskie nie mogły nawet nawiązać z Chinami stosunków dyplomatycznych i konsularnych, ponieważ cesarz chiński ? ?Syn Niebios? i ?Pan Świata? nie uznawał innych władców za równych sobie. Od zainteresowanych porozumieniem żądał płacenia haraczu. Europejczycy handlowali z Chinami tylko w Kantonie i bez pomocy ze strony przedstawicieli swojego rządu.
(pierwszy traktat z Chinami zawarła Rosja w 1689 roku)
Bilans wymiany handlowej wypadał korzystnie dla Chińczyków, którzy ofiarowywali więcej atrakcyjnych towarów niż kupcy z Anglii. Anglicy usiłowali zmienić ten stan rzeczy przemycając opium do Chin. Wobec ogromnej korupcji chińskich urzędników, angielscy kupcy bez trudu omijali wszelkie zakazy. W 1839 roku władze chińskie skonfiskowały duże ilości opium na pokładach brytyjskich statków stojących w Kantonie. Napięcie jakie z tego powodu wynikło doprowadziło do wojny. Flota brytyjska zaatakowała słabą flotę chińską w pobliżu Kantonu. Siły brytyjskie zostały dodatkowo wzmocnione korpusem ekspedycyjnym z Indii. Przewaga brytyjska była ogromna, wobec czego Chiny przystąpiły do pertraktacji. W 1841 roku podpisano pierwszy rozejm. Wkrótce jednak działania wojenne zostały wzowione. Kiedy dotarły kolejne posiłki angielskie w 1842 roku na pokładzie brytyjskiego okrętu wojennego ?Cornwallia? ustalono tekst traktatu. Traktat kończący pierwszą wojnę opiumową (1839-1842) ograniczał suwerenność Państwa Środka. Cesarz chiński oddawał Wielkiej Brytani Hongkong. Dla handlu otworznone zostały cztery kolejne porty. Anglicy otrzymali prawo dokonywania swobodnych transakcji, a rząd chiński zobowiązywał się do wyznaczenia jawnych taryf celnych.
Traktat ten uzupełniono w 1843 roku porozumieniem, na mocy którego wszystkie ugrupowania jakie Chiny dadzą zachodnim mocarstwom automatycznie przenoszą się także na Anglię.
W 1844 roku traktaty z Chinami podpisały USA i Francja. Europejskie mocarstwa wymuszały coraz więcej ustępstw. Stałe poselstwa państw zachodnich przebywały w Pekinie, stolicy Chin. Zachodnie mocarstwa dążyły przedewszystkim do rozwijania kontaktów handlowych i gospodarczych, a wyjątkiem była Rosja, która po opanowaniu Syberii bezpośrednio graniczyła z Chinami.
W 1856 roku Chiny aresztowały załogę brytyjskiego statku pod zarzutem piractwa. Stracono francuskiego misjonarza. W odpowiedzi brytyjskie okręty ostrzelały Kanton. Chińczycy musieli prosić o pokój. W 1858 roku podpisano pokój. Mocarstwa nadal wymuszały ustępstwa, między innymi legalizację handlu opium. W 1860 roku ostatecznie zakończono wojnę.
Klęska w wojnach opiumowych w latach 1839-1842 i 1856-1860 spowodowała upadek autorytetu cesarzy. Korzystając ze słabości Chin mocarstwa zmuszały je do przyjmowania zachodnich norm postępowania, zachodniej kultury. W 1899 roku Chińczycy zbuntowali się przeciwko cesarzowi, korupcji i nieudolnemu systemowi. ?Pięść w imie pokoju i sprawiedliwości? ? Powstanie Bokserów. Zginęło wielu zachodnich kupców, urzędników i misjonarzy. Wszystkie państwa zachodnie wysłały oddziały interwencyjne. Wielka Brytania, Francja, USA, Włochy, Rosja, Japonia, Niemcy i Austro-Węgry. W 1900 roku zajęto Pekin, a pacyfikacje i represje trwały aż do 1901 roku.
Chiny musiały zapłacić ogromną kontrybucję i zgodzić się na pobyt w kraju obcych wojsk. Przeszło dwa tysiące żołnierzy uzbrojonych w karabiny maszynowe i wspieranych przez altylerię stacjonowało w Chinach.
Chiny w latach 1895-1910 stały się chorym człowiekiem Azji. Mocarstwa eksploatowały i dzieliły między siebie państwo środka. Powstawały banki, hurtownie i przedsiębiorstwa. Każde państwo wprowadzało własną walutę, administrację i wojsko. Rozpoczął się wyścig o Chiny. Rosja zdobyła silną przewagę na Morzu Chińskim, w 1898 roku wybudowała Port Artura. Otwarty przez Rosję bank rosyjsko-chiński udzielił Chinom pożyczki w zamian za co uzyskał koncesję na budowę kolei przez Mandżurię. Brytyjczycy opanowali dolinę Jangcy i Tybet, Francuzi południowe Chiny. Niemcy otrzymali Kiaoczu, a Japonia w 1895 roku Tajwan. Amerykanie nie posiadali żadnych terenów, ale lansowali politykę ?otwartych drzwi? czyli całkowicie wolnego dostępu na rynek chiński wyrobów swojego przemysłu.
Sytuacja w Chinach rodziła opozycję. W 1912 roku opozycja obaliła władzę cesarza i ustanowiła republikę. Nie zmieniło to jednak sytuacji w państwie. Rozpoczęły się za to walki między arystokratami a różnymi ugrupowaniami politycznymi.
KOLONIZACJA AZJI ? JAPONIA
W pierwszej połowie XIX wieku Japonia była państwem izolującym się jeszcze bardziej od świata niż Chiny. Głową państwa był cesarz, jednak faktyczna władza leżała w rękach szoguna, który przewodził japońskiej arystokracji. Do kontaktów ze światem był wyznaczony tylko jeden port ? Nagasaki. W każdym innym flota japońska miała rozkaz otwierania ognia do obcych statków bez ostrzeżenia.
W 1854 roku Japonia podpisała pierwszy traktat z państwem zachodnim, ze Stanami Zjednoczonymi. W ślad za Amerykanami poszły inne państwa, ale USA miały zapewnioną klauzulę najwyższego uprzywilejowania podobnie jak Anglia w Chinach. Podpisywano umowy handlowe i konsularne.
Porozumienia te wywołały oburzenie w środowiskach nacjonalistycznych. Jednak Japończycy woleli nawiązywać kontakty z zachodnimi cywilizacjami i korzystać z ich doświadczeń niż prowadzić politykę Chin. Efektem tego w 1868 roku zlikwidowano szogunat i wzmocniono władzę cesarza. Rozpoczęto proces głębokich reform państwa. Młody i otwarty cesarz Mutsuhito przewodził im. Nastała epoka Meidżi ? Japońskiego Oświecenia.
zniesiono feudalne zasady produkcji zastępując je nowoczesnymi, wzorowanymi na europejskich
zreformowano armię i flotę
wprowadzono powszechną oświatę podstawową
w 1890 roku opracowano konstytucję i zasady ustroju parlamentarnego z dwuizbowym parlamentem według europejskich wzorów
W ten sposób dwa państwa dalekowschodnie Chiny i Japonia spotkawszy się z cywilizacją zachodu wybrały dwie, zupełnie różne drogi postępowania. Japonia dzięki modernizacji zmierzała do mocarstwowej pozycji, a Chiny pogrążały się w chaosie.
Światłe reformy szybko dały efekty. W Japoni rozpoczęto budowę kolei i przemysłu. Rodził się nacjonalizm. Ekspansji wewnętrznej musiała towarzyszyć ekspansja zewnętrzna. Skutkiem tego była militaryzacja państwa. Japonia włączyła się do światowej walki o kolonie i rynki zbytu. W 1894 roku Japonia sprowokowała wojnę z Chinami o Koreę. Japończycy błyskawicznie odnieśli sukces zajmując Koreę i część Mandżurii. Zareagowały na to mocarstwa zachodnie, zwłaszcza Rosja. Japonia musiała wycofać się z tych terenów. Nie oznaczało to jednak, że z nich zrezygnowała. W 1895 roku anektowała Tajwan. Nie rezygnowała z Mandżurii i Korei, więc na tym polu dochodziło do częstych konfliktów z Rosją, która zbudowała potężne fortyfikacje w porcie Arthura. Japonia rozpoczęła przygotowania do wojny. Rosja zlekceważyła przeciwnika, panował w niej szalony entuzjazm. ?Czapkami zarzucimy? ? wierzono w siłę narodu rosyjskiego. W 1904 roku Japończycy zaatakowali port Arthura i wylądowali w Korei. Wojska japońskie szły od zwycięstwa do zwycięstwa. W 1905 roku skapitulował port Arthur. Rosja w desperackim geście do wojny rzuciła flotę bałtycką. Miusiała ona opłynąć Afrykę i przebyć tysiące mil morskich, a wszystko po to aby ponieść klęskę w bitwie z nowoczesną flotą japońską. Okazało się, że Rosja nie może stanąć do walki tak daleko od zaplecza z tak rozwiniętym krajem jak Japonia.
Rozmowy pokojowe prowadzili Amerykanie. Obawiali się bowiem zachwiania rónowagi sił. Japonia zyskała :
Port Arthura
Protektorat nad Koreą (w 1910 roku dokonała aneksji)
Południową Mandżurię
Administrację części kolei wschodniochińskiej
Prawo połowu na rosyjskich wodach terytorialnych
KOLONIZACJA ? INDIE
Brytyjczycy w XVII wieku utworzyli Kampanię Wschodnioindyjską, która była prywatną spółką zainteresowaną handlem na tych ziemiach. Musiała ona toczyć ostrą rywalizację z Portugalczykami, Holendrami i Francuzami. Wyszła jednak z tej rywalizacji obronną ręką. Z czasem zaczęła tracić swój czysto handlowy charakter zmieniając się w instytucję polityczno-wojskową, której celem było zdobywanie nowych terytoriów i administrowanie nimi. Zadanie to ułatwiało Kampanii rozbicie wewnętrzne i rywalizacja między księstwami i państwami indyjskimi. Umowy z księstwami ograniczały ich suwerenność i wciągały je do realizacji imperialnych celów Kampanii.
W XVIII wieku niemal całe południowe Indie dostały się w ręce brytyjskie. W 1803 roku brytyjczycy wkroczyli do Delhi i zdobyli Cejlon. W 1819 roku kupili od sułtana Singapur. W 1849 roku granice posiadłości brytyjskich w Indiach sięgały do Afganistanu.
Podstawą gospodarki Indii było rolnictwo, a najważniejszym towarem eksportowym ? korzenie. Brytyjczycy w połowie XIX wieku zaczęli inwestować w Indiach ze względu na tanią siłę roboczą. Rozpoczęto budowę dróg i eksploatację kopalni węgla. Zainwestowano także w rolnictwo.
Kampania Wschodnioindyjska budziła nienawiść bez skrupułów wykorzystując Hindusów. Nie podobała się ludności europeizacja życia i nie przestrzegano obyczajów i zasad religijnych. Doprowadziło to w 1857 roku do buntu Sipajów czyli hinduskich żołnierzy z Kampanii Wschodnioindyjskiej. Lokalni władcy i książęta stanęli jednak po stronie Brytyjczyków. Powstanie stłumiono w 1859 roku. Zmusiło ono jednak Londyn do reformy ustroju i administracji. W 1858 roku wszystkie ziemie podporządkowano Koronie ? Kampania Wschodnioindyjska straciła swoje znaczenie i pozycję. Wreszcie w 1876 roku proklamowano w Indiach cesarstwo, a koronę ofiarowano królowej Wiktorii. W jej imieniu Indiami zarządzał wicekról. Na wpół suwerenne państwa zajmowały 1/3 terytorium, ale władcy tych państewek zachowywali lojalność wobec brytyjskiej metropolii.
Wraz z modernizacją gospodarki, Brytyjczycy przeprowadzili reformy społeczne i kulturalne. Otwierano szkoły, powołano także uniwersytet. Powstała w ten sposób elita indyjska, która pod wpływem zachodniej myśli politycznej rozpoczęła agitację na rzecz zjednoczenia indyjskich państewek. Nie istniał jednak wspólny język, a porozumiewano się po angielsku. Społeczeństwo żyło w szeregu konfliktów. Wyznawcy islamu i hinduizmu, istniał system kastowy. Niemożliwe było wykształcenie wspólnoty narodowej. Czynnikiem jednoczącym była brytyjska administracja. W 1885 roku powstał Indyjski Kongres Narodowy utworzony przez przeciwników władzy Brytyjczyków. Stowarzyszenie to szybko przekształciło się w partię polityczną.
KOLONIZACJA AFRYKI ? ANGLIA W AFRYCE
EGIPT
Droga do Indii przez Morze Śródziemne, Egipt i Morze Czerwone była dwa razy krótsza od szlaku wiodącego do okoła Afryki. Naturalnym celem Brytyjczyków było więc dążenie do opanowania tego szlaku. W 1815 roku zapewnili sobie Maltę, a w 1835 roku Aden u wrót Morza Czerwonego. Gdy w 1869 roku został otwarty Kanał Sueski, Brytyjczycy rozpoczęli starania o zdobycie wpływów w Towarzystwie Kanału Sueskiego. Doskonałej okazji dostarczyła rozrzutna polityka Kedywa Ismaila, którego wydatki znacznie przekraczały możliwości dochodowe. W 1875 roku zdecydował się więc na sprzedaż swoich akcji kanału sueskiego. Premier Angli Disraeli nie czekając na decyzję rządu zaciągnął pożyczkę i przejął te akcje. W ten sposób Wielka Brytania stała się głównym akcjonariuszem. W 1876 roku Kedyw ogłosił zaprzestanie spłaty zadłużenia zagranicznego, a więc w praktyce niewypłacalność. Był to początek ubezwłasnowolnienia Egiptu. Kiedy Kedyw podjął próbę uwolnienia się od kontroli europejskiej, doprowadził do swojego upadku. W 1879 roku powstała Komisja Dwustronna nadzorująca ekonomikę i finanse Egiptu (komisja Angli i Francji). W ten sposób powstało kondominium czyli wspólny zarząd Egiptu przez dwa mocarstwa.
W Egipcie narastały niepokoje społeczne i rosła w siłę opozycja. Kiedy Kedyw stanął po stronie sił reformatorskich interweniowała Anglia. W 1882 roku wojska egipskie zostały rozbite, a Anglicy zajęli Kair. Francja wycofała się z walki o Egipt. W 1881 roku zajęła Tunis i w tym czasie obawiała się zachwiania swojej sytuacji w Europie, zwłaszcza, że właśnie podpisano przedłużony sojusz trzech cesarzy. Okręty francuskie zostały wycofane, a cały ciężar interwencji spadł na Anglię, która zajęła Egipt.
W 1888 roku odbyła się Konferencja Konstantynopolitańska. Podpisano na niej traktat w sprawie Kanału Sueskiego. Traktat podpisały : Anglia, Francja, Niemcy, Austro-Węgry, Włochy, Rosja, Hiszpania, Hollandia i Turcja. Stwierdzał on, że ?kanał zawsze będzie wolny, w czasie wojny i pokoju dla statków wszystkich bander, zarówno handlowych jak i wojennych.
W 1914 roku Anglicy oficjalnie przejęli kontrolę nad Egiptem, który zyskał miano protektoratu brytyjskiego.
SUDAN
Sudan przez cały wiek XIX leżał w orbicie władców Egiptu. W latach dwudziestych Muhammad Ali wysłał zbrojną ekspedycję do Sudanu i został uznany przez Sułtana za zwierzchnika tego kraju. W 1822 roku Sudan został przyłączony do Egiptu.
Kiedy w 1881 roku kryzys objął Egipt, w Sudanie wybuchło powstanie na którego czele stanął Muhammad Ahmad, który ogłosił się Mahdim czyli prorokiem (mesjaszem). W 1882 roku powstańcy rozbili siły zbrojne generała Hicksa. W 1884 roku aby nie dopuścić do zdobycia Chartum wysłano do Sudanu siły generała Gordona. W 1885 roku Mahdi zdobył jednak Chartum i utworzył w Sudanie państwo teokratyczne, muzułmańskie. Po śmierci Mahdiego na jego czele stanęli kalifowie. W 1886 do Sudanu wysłano wojska generała Kitchnera. W 1898 roku państwa Mahdiego poniosło ostateczną klęskę. W 1899 roku Sudan został przekształcony w kondominium egipsko-brytyjskie, ale faktyczną władzę sprawował w nim brytyjski gubernator.
ANGLICY W AFRYCE POŁUDNIOWEJ
Gdy w 1815 roku Anglicy domagali się Kraju Przylądkowego, chodziło przede wszystkim o uzyskanie dogodnej stacji w drodze do Indii. Nie był to kraj dziewiczy, mieszkali tu osadnicy holenderscy i francuskcy, których nazywano Burami (chłopami). Gdy nasiliła się brytyjska emigracja do Kraju Przylądkowego, Burowie osiedlili się na terytoriach północnych tworząc własne kolonie : Transwall i Oranię. Zostały one uznane za państwa niezależne.
Mimo to, Anglia usiłowała anektować Transwall. W 1880 roku rozpoczęły się walki. Garnizony brytyjskie zostały otoczone, a tam gdzie doszło do starć ? rozbite. Pierwsza wojna burska (1880-1881) zakończyła się podpisaniem w 1881 roku konwencji określającej statut Transwallu. W 1884 roku ostatecznie podpisano konwencję : uznano Transwal jako niepodległe państwo, ale uznające zwierzchność korony brytyjskiej.
W latach następnych nasilały się konflikty. W 1886 roku odkryto w Transwalu złoto. Inwestowali tam Niemcy. Spowodowało to reakcję Anglii. Już od 1884 roku rozpoczęto politykę okrążania republik burskich ? według koncepcji Cecila Rhodesa. W 1884 roku Anglicy zajęli Beczuanę, w 1895 roku Rodezję, a w 1894 roku odcięto Transwal od morza.
W 1895 roku Anglicy dokonali nieudanej inwazji na republiki burskie. W odpowiedzi Burowie zwiększyli import broni z Niemiec. Cesarz niemiecki gratulował im zwycięstwa nad obcą interwencją. W 1899 roku jednak wojska brytyjskie zbliżyły się do Transwalu. Kiedy odmówiono ich wycofania rozpoczęła się wojna. Burowie nie uzyskali pomocy, mimo, że opinia społeczena była po ich stronie. Anglia zastosowała nowe techniki walki, nowy sprzęt. Szeroko stosowano taktykę spalonej ziemi, naloty dywanowe, obozy koncentracyjne, pociągi pancerne i karabiny maszynowe. Wymyślono nawet nowy strój ochronny ? khaki. W 1902 roku Burowie niszczeni wojną totalną musięli ustąpić. Zachowali jednak pewną autonomię i niektóre własne instytucje.
W 1910 roku powstał Związek Południowej Afryki, który objął Kraj Przylądkowy, Transwal i Oranię.
KOLONIZACJA AFRYKI ? FRANCJA
Już w 1830 roku Karol X zapoczątkował podbój Algierii, który trwał dwadzieścia lat, ale Algieria okazała się cenną zdobyczą i stała się wręcz drugą ojczyzną Francuzów. Osiedliło się w niej ponad 100 tysięcy Francuzów. Nigdy też nie była traktowana jak zwykła kolonia. W 1881 roku Francja kontynuując podbój Afryki zajęła Tunis. Ubiegła tym krokiem zamiary włoskie. W 1882 roku straciła za to wpływy w Egipcie. Jeżeli chodzi o Tunis (Tunezję) to graniczył on z francuską algierią. Za pretekst do zbrojnej interwencji wystarczyło podanie wiadomości o napadach na przygraniczne osiedla Algierii. W 1881 roku Bej Tunisu zgodził się na okupację kraju, a w 1883 roku oficjalnie ogłoszono francuski protektorat.
Posuwając się z baz w Algierii, Francuzi zmierzali w kierunku jeziora Czad. Z Senegalu wyruszyli w głąb Afryki ku Sudanowi. W 1882 roku ustanowiono nową kolonię zwaną Kongiem Francuskim. W 1885 roku Francja ogłosiła protektorat nad Madagaskarem, który w 1896 roku zmieniono w kolonię. W 1886 roku Francja opanowała część Gwinei, a w 1891 roku Wybrzeże Kości Słoniowej. Od strony zachodniego wybrzeża powstał pas koloni zwany Francuską Afryką Zachodnią w 1895 roku. Ta część koloni przewyższała swym obszarem terytorium Francji dziesięciokrotnie. Francuzi opanowali także tereny Afryki Środkowej.
W 1898 roku Francuzi i Anglicy ?wpadli? na siebie w Faszodzie. Kapitan Jean Marchand (Kupiec) z 200 murzynami i brytyjski oficer Kitchner. Uznał on to spotkanie za przejaw francuskiej dywersji na obszarze panowania brytyjskiego. Zażądał zdjęcia francuskiej flagi. Incydent ten omal nie doprowadził do wojny. Wiadomo było jednak, że Francja stała na pozycji z góry przegranej. Pogłębiał się jej konflikt z Niemcami, nie posiadała też tak silnej floty jak flota angielska, a co najważniejsze nie miała sojuszników. Musiała się więc wycofać.
MAROKO
Francja dążyła do opanowania Maroka, gdzie krzyżowały się interesy Angli, Niemiec i Hiszpanii. W 1880 roku z inicjatywy Angli odbyła się w Madrycie międzynarodowa konferencja w sprawie Maroka. Ustalono, że żadno państwo nie może uzyskać większych przywilejów ekonomicznych i politycznych niż państwa pozostałe (w konferencji wzięło udział 12 państw). Od 1900 roku Maroko borykało się jednak z problemami finansowymi. Zaciągano więc pożyczki w bankach zagranicznych ? głównie francuskich. W 1902 roku w Paryżu powstała Francuska Kompania Marokańska, która uzyskała szereg korzystnych koncesji. Francja zdobyła przewagę na rynku wewnętrznym, w handlu zagranicznym dominowała natomiast Anglia, dokąd eksportowano towary i skąd je importowano. Do ostrej konkurencji przystąpiły też Niemcy. Francja usiłowała się z nimi porozumieć w 1902 i 1903 roku, ale warunki przez nie proponowane były zniechęcające. Jednak Anglia zaczęła obawiać się możliwości porozumienia niemiecko-francuskiego. W takim wariancie zostałaby bowiem osamotniona w polityce kolonialnej. W 1903 roku rozpoczęły się więc negocjacje angielsko-francuskie. Brytyjczycy ustąpili Francuzom w kwestii Maroka, licząc na ich poparcie w kwestii Egiptu. Problemem okazał się zapis o stałej okupacji Egiptu przez Anglię, ponieważ Francja chciała tego samego w odniesieniu do Maroka.
8 kwietnia 1904 roku podpisano Entente Corodiale (serdeczne porozumienie). Oba rządy nie zamierzają zmieniać statutu politycznego Maroka i Egiptu, a Francja nie będzie się domagać zakończenia okupacji brytyjskiej w Egipcie. Francja jako państwo graniczące z Marokiem powołana jest do czuwania nad jego bezpieczeństwem i zobowiązana do udzielania pomocy w przeprowadzaniu reform.
Podpisano także tajną deklarację, na wypadek zmiany postępowania któregoś z rządów w stosunku do Maroka lub Egiptu. Północną część Maroka uznano za strefę wpływów hiszpańskich, w pozostałej części Francja miała swobodę działań polityczno-militarnych.
Przeciwko Entente Corodiale wystąpiły Niemcy domagając się polityki otwartych drzwi w Maroku. W 1905 roku cesarz niemiecki Wilhelm II pojawił się w Maroku, do którego przypłynął na swym jachcie ?Hohenzelorn? i oświadczył iż przybył z wizytą do sułtana, niezależnego władcy. Niemcy domagały się zwołania kolejnej konferencji w prawie Maroka, w przeciwnym razie poważnie grożąc działaniami zbrojnymi.
W 1906 roku zwołano konferencję w Hiszpanii. Była to druga konferencja w sprawie Maroka. Do państw uczestniczących w poprzedniej konferencji dołączyła Rosja. Konferencja była wielką porażką dyplomacji niemieckiej.
potwierdzono suwerenność Maroka
powołano Bank Państwowy Maroka z kapitałem Angli, Francji, Hiszpani i Niemiec, ale podlegający prawodastwu Francji.
Konferencja nie rozwiązała problemu Maroka, ale umocniła wpływy Francji.
Zamieszki wewnętrzne w Maroku dały pretekst Francji do interwencji. W 1911 roku Francja rozpoczęła okupację stolicy Maroka ? Fez. Interweniowały Niemcy. Tym razem Anglia zagroziła im swoją flotą. Niemcy musiały uznać zwierzchność Francji nad Marokiem, w zamian za co otrzymały część Konga Francuskiego. W 1912 roku oficjalnie ustalono protektorat Francji nad Marokiem.
KOLONIZACJA AFRYKI ? WYŚCIG O KOLONIE;WŁOCHY;NIEMCY;BELGIA
ETIOPIA
Kiedy Włochy przegrały rywalizację z Francją w północnej Afryce o Tunezję w 1881 roku, zwróciły się ku Etiopii. Popierały w niej tendencje separatystyczne, współdziałając z Menelikiem, władcą jednej z dzielnic. W 1887 roku Włochy wypowiedziały wojnę Etiopii, ale dzięki mediacji Anglii do wojny nie doszło. Tymczasem w 1889 roku cesarzem Etiopii został Menelik przybierając imię Menelika II. Włochy natychmiast zawarły z nim traktat, który stwierdzał, że cesarz może uciekać się do usług rządu Włoch w polityce zagranicznej. W tekście włoskim słowo może zinterpretowano jako zgadza się. Poinformowano więc w 1889 roku o przejęciu kierownictwa nad Etiopią. W 1890 roku Włochy ustanowiły nową kolonię Erytreę. W 1893 roku Menelik II unieważnił układ z 1889 roku. W odpowiedzi na to Włochy zaatakowały Etiopię w 1894 roku i w 1896 roku poniosły klęskę pod Aduą. Etiopia rozgromiła Włochy. Było to pierwsze zwycięstwo państwa afrykańskiego nad mocarstwem europejskim. Włochy musiały uznać niezależność Etiopii. W 1906 roku Francja, Anglia i Włochy podpisały w Londynie układ o współpracy i ochronie status quo w Etipii.
TRYPOLITANIA I CYRENAJKA
Tu Włochy odniosły sukces. Za poparcie Francji w kwestii Maroka, teraz Francja poparła Włochy. W 1911 roku wystosowały one do Turcji ultimatum i wypowiedziały jej wojnę. W trzy tygodnie odnieśli zwycięstwo, ale przez wiele lat zmagali się z ruchem oporu i próbami buntu. W 1912 roku w Lozannie podpisano pokój Turcji z Włochami, na mocy którego Włochy otrzymały Libię, ale zobowiązały się przestrzegać praw i wolności religijnych muzułmanów.
NIEMCY W AFRYCE
Do polityki kolonialnej Niemcy przystąpiły późno, bo dopiero w 1884 roku. W tym jednym roku zdobyły trzy kolonie : Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (Nanibu), Togo i Kamerun. W 1885 roku Eskadra okrętów niemieckich zajęła Zanzibar. W 1886 roku uzgodniono z Anglią strefy wpływów. W 1890 roku utworzono Niemiecką Afrykę Wschodnią. Niemcy spotkali się jednak z silnym ruchem oporu i musieli tłumić bunty i powstania ludności miejscowej. Zaangażowali się także w politykę i walkę o Maroko, którą przegrali uzyskując jedynie część Konga Francuskiego.
KONGO
Henryk Stanley, brytyjski dziennikarz i podróżnik zorganizował wyprawę odkrywczą wzdłuż rzeki Kongo. Ogromne możliwości i zasoby, które opisał nie zainteresowały Anglii. Zwrócił na nie uwagę natomiast król Belgii Leopold II. Zainwestował w tę kolonię swój prywatny kapitał. Stojąc na czele specjalnie utworzonego Towarzystwa Kongijskiego zajął duże obszary Afryki Środkowej. Utworzył tam państwo stanowiące jego własność prywatną ? Kongo. W 1885 roku zostało ono uznane przez mocarstwa europejskie. W swym testamencie Leopold II przekazał kolonię Belgii.
STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI
W 1783 roku w wyniku zwycięskiej wojny z Anglią, trzynaście koloni północnoamerykańskich uzyskało niepodległość. W 1787 roku uchwalono wspólną demokratyczną konstytucję. Wprowadzono system prezydencki. Władzę ustawodawczą sprawował kongres (dwuizbowy), a najwyższą władzą sądowniczą był Sąd Najwyższy.
USA zaczęły się rozwijać terytorialnie :
1803 ? Luizjana (od Francji)
1819 ? Floryda (od Hiszpani)
1846 ? Oregon (od Angii)
1845 ? Teksas
1867 ? Alaska (od Rosji)
Wojna domowa 1861-1865
Abraham Lincoln został prezydentem. Stany południowe obawiając się zniesienia niewolnictwa odmówiły uznania tego wyboru. Prezydentem wybrali Jeffersona Dawisa, ze stolicą w Wirgini w Richmond utworzono Skonfederowane Stany Ameryki. W 1865 skapitulowali. Teoretycznie wprowadzono równouprawnienie murzynów, ale nie było to takie proste. Wciąż funkcjonował KU KLUX KLAN.
W okresie 1815-1870 polityka USA skupiała się na rozwiązywaniu problemów obu ameryk i problemów wewnętrznych. W 1823 roku James Monroe przedstawił swoją doktrynę :
żaden z kontynentów amerykańskich nie może być obiektem kolonizacji
USA sprzeciwiają się restauracji niedemokratycznych systemów monarchicznych w Ameryce
USA nie będzie ingerować w problemy wewnętrzne już istniejących kolonii (Kanada)
USA odrzegnuje się od ingerencji w wewnętrzne sprawy państw Europy
AMERYKA DLA AMERYKANÓW
W 1864 roku Napoleon III wysłał za ocean, do Meksyku armię i na tronie obsadził księcia Maksymiliana. Po zakończeniu wojny secesyjnej w 1887 roku zlikwidowano władzę księcia (interwencja USA)
Stany Zjednoczone przeżywały szybki rozwój ekonomiczny. Ogromny napływ ludności z Europu (25 mln). Potęgę USA zawdzięczała taniej sile roboczej. Poza tym nie brakowało im surowców. Wzrastał kapitał. Modernizowano produkcję i wprowadzano udoskonalenia techniczne. Powstają wielkie fortuny ? Rockefeller (nafta), Ford, Koleje i przemysł stalowy. Światowe centrum finansowe z Londynu przeniosło się do Nowego Yorku an Wall Street (po wielkim kryzysie)
Rolnictwo rozwijało się ekstensywnie. Było jednak bardzo tanie, bo nowoczesne. Całkowicie zmechanizowane. Pracę organizowano na zasadzie przedsiębiorstw przemysłowych.
Ekspansja USA.
Do lat osiemdziesiątych XIX wieku USA były zainteresowane tylko sprawami amerykańskimi. Nie miały własnych koloni, a ich ekspansja miała charakter gospodarczy. W latach osiemdziesiątych XIX wieku USA związały ze sobą ekonomicznie kraje Ameryki Południowej, zwłaszcza zaś Ameryki Środkowej obszaru morza Karaibskiego. Kraje te były całkowicie zależne od importu z USA, a ponieważ bilans handlowy miały ujemny, zaciągały w USA pożyczki. W ten sposób uzależniły się od amerykańskich banków, koncernów i trustów.
W 1889 roku USA utworzyły Unię Panamerykańską czyli organizację państw amerykańskich. W latach dziewięćdziesiątych amerykańskie przedsiębiorstwa zainwestowały duże kwoty w przemysł cukrowniczy na Kubie, która była kolonią Hiszpańską. W 1895 roku wybuchło powstanie Kubańczyków przeciwko Hiszpanom. Prasa amerykańska nawoływała do zbrojnej interwencji. Kiedy w 1898 roku wyleciał w powietrze amerykański okręt wojenny ? prasa oskarżyła Hiszpanię. Po krótkiej kampanii Amerykanie pokonali Hiszpanów i zajęli Kubę oraz Filipiny. W 1898 roku do USA przyłączono Wyspy Hawajskie i zlikwidowano hiszpańską konkurencję na Karaibach. Hiszpania zrzekła się praw do Kuby. W 1902 roku po kilku latach okupacji proklamowano Republikę Kubańską.
Stany Zjednoczone uzyskały więc kolonie :
Filipiny, Hawaje i Puerto Rico
Mieszały się w politykę niepodległych państw, kilka razy interweniowały na Kubie.
W 1903 roku USA zorganizowały w kolumbijskiej Panamie powstanie, ponieważ władza nie zgodziła się na plan budowy kanału łączącego Pacyfik z Atlantykiem. Utworzono więc Republikę Panamską i przekopano w 1914 roku Kanał Panamski.
USA interweniowały zbrojnie także na Dominikanie, Hondurasie i Nikaragui.
I WOJNA ŚWIATOWA
WALKI NA BAŁKANACH
TURCJA
Państwo wielonarodowe chyliła się już ku upadkowi. Ratowały ją jedynie obce mocarstwa, którym zależało na utrzymaniu dawnego układu i związanej z nim równowagi. Anachroniczna struktura społeczna Turcji opierała się na absolutnej władzy sułtana oraz religii muzułmańskiej. Jednocześnie rozpoczęto pewne modernizacje inicjowane przez cudzoziemców, którzy inwestowali w eksploatację surowców i handel, koleje żelazne i przemysł.
Słabość Imperium Osmańskiego i uległość wobec cudzoziemców, którzy opanowali handel i całą gospodarkę rodziły sprzeciw. Program polityczny opozycji wykrystalizował się w kręgu młodych oficerów tureckich wykształconych w Europie Zachodniej i zafascynowanych koncepcją narodowoliberalną. Ruch młodoturecki domagał się gwałtownych reform społecznych, ekonomicznych i ustrojowych. W 1908 roku wybuchła rewolucja młodoturecka. Pod wodzą Enver Beja obalono w 1909 roku władzę sułtana i wprowadzono republikę. Jednak bez poparcia szerszych kręgów społecznych przerodziła się ona szybko w wojskową dyktaturę.
Turcji nic już nie mogło uratować. W 1881 roku Francuzi przejęli Tunis, w 1882 roku Anglicy zajęli Egipt. W 1911 roku Włosi przejęli Libię. Kongres berliński uznał niezależność Rumunii, Serbii, Czarnogóry i Bułgarii. Na Bałkanach poszczególne kraje wyzwalały się spod władzy tureckiej. Ambicje swoje na tych terenach miały wielkie mocarstwa, co prowadziło do konfliktu.
RUMUNIA
W 1859 roku utworzono zjednoczone księstwo Mołdawi i Wołowszczyzny, które przekształcono w 1862 roku w Księstwo Rumuni. Kongres berliński dawał Rumunii niepodległość, a od 1881 roku stała się ona królestwem. Rumunia znajdowała się w konflikcie z dwoma mocarstwami : z Rosją o Besarabię i Austro-Węgrami o Siedmiogród, który zamieszkiwała liczna grupa ludności rumuńskiej. Rumunia toczyła spór z Bułgarią o Dobrudżę, którą kongres berliński przyznał Rumunii, a którą zamieszkiwali Rumuni, Węgrzy i Bułgarzy. Rumuni obawiali się wojny mocarstw, ale z drugiej strony liczyli na to, że da ona okazję do odebrania Węgrom Siedmiogrodu.
BUŁGARIA
Wchodziła w skład Imperium, ale Kongres Wiedeński dał jej pewną niezależność. Od 1887 roku książe Ferdynand I rozpoczął rozbudowywać potencjał militarny państwa. To dlatego Bułgaria była zwana bałkańskimi prusami. Dążąc do utworzenia Wielkiej Bułgarii Ferdynand I szukał poparcia w Rosji dla planów aneksji Macedonii i Tracji. Bułgaria chciała dostępu do Morza Egejskiego, cieśnin czarnomorskich oraz odzyskania Dobrudży. Bułgaria hamowana przez Austro-Węgry i inne mocarstwa była skłucona ze wszystkimi sąsiadami : Rumunią, Grecją i Serbią.
GRECJA
Grecja jako pierwsze państwo uzyskała pełną niezależność w 1830 roku. Panowało w niej powszechne przekonanie o konieczności zjednoczenia ziem historycznie greckich : Macedonii, Tracji, Krety, Epiru, Tesalii. Do głównych przeciwników należała Turcja i Bułgaria, która chciała anektować Macedonię i Trację. W 1881 roku Grecy zajęli Tesalię i część Epitu. W 1913 roku zajęli Kretę.
SERBIA
W 1815 roku rozpoczęła walkę o niepodległość, w 1817 roku uzyskała autonomię. Niepodległość dał jej dopiero kongres berliński. Ambicją Serbii było utworzenie Wielkiej Serbii, poprzez przyłączenie Czarnogóry i Macedonii. Miała do tego państwa wejść również Chorwacja należąca do Węgier, a Serbia interesowała się także Bośnią i Hercegowiną.
BOŚNIA I HERCEGOWINA
Te terytorium zamieszkiwali Serbowie i Chorwaci wyznanie muzułmańskiego zwani Bośniakami i Serbowie i Chorwaci wyznania katolickiego. W 1878 roku Austro-Węgry zajęły to terytorium, a w 1908 roku oficjalnie je anektowały. Przeciwko temu występowała Serbia popierana przez Rosję. Omal nie doszło przez to do wojny, jednak Rosja po klęsce z Japonią nie chciała się mieszać w konflikt zbrojny, zwłaszcza, że Austro-Węgry miały poparcie Niemiec. Mimo to Serbia otwarcie głosiła, że konflikt zbrojny może rozwiązać tylko wojna. Czynnie wspierała więc rodaków w walce z okupantem.
WOJNY BAŁKAŃSKIE
W 1911 roku Serbia zaproponowała Bułgarii porozumienie w sprawie podziału stref wpływów w Macedonii. Układ sojuszniczy podpisano w 1912 roku. Grecja zaproponowała układ czwórprzymierza, jednak zbyt wiele dzieliło poszczególne państwa, aby taki traktat doprowadzić do końca. Sukcesem zakończyły się natomiast rokowania Czarnogóry z Serbią i Bułgarią. Podpisano także układ grecko-bułgarski. W ten sposób, chociaż nie powstał jeden, formalny sojusz, to przez układy dwustronne stworzono porozumienie zwane Ligą Bałkańską. Oficjalnym jej celem była walka o lepsze traktowanie chrześcijan w Macedonii.
Pierwsza wojna bałkańska (1912-1213) przyniosła opanowanie prawie całego obszaru europejskiego Turcji. Wojna pokazała, że państwa bałkańskie mogą komplikować politykę wielkich mocarstw. W Londynie obradowała konferencja ambasadorów. Pierwszą jej decyzją w 1912 roku było uznanie niepodległości Albanii. W 1913 roku w Londynie został podpisany pokój. Największe korzyści odniosła Bułgaria, która otrzymała część Macedoni i Trację. W efekcie żadno z państw nie było zadowolone z takiego rozwiązania. Austro-Węgry i Niemcy zachęcały Bułgarię do agresji przeciwko dotychczasowym sojusznikom. W ten sposób chciały rozbić ligę Bałkańską, która była dla ich polityki uciążliwa. W 1913 roku Bułgaria zaatakowała Serbię i Grecję, chcąc ubiec atak z ich strony. Po stronie Serbii stanęła jednak również Rumunia, Czarnogóra i Turcja. Nowe podziały terytorialne ustalono jeszcze w 1913 roku. Bułgaria zachowała dostęp do Morza Egejskiego (jeden port w Tracji), ale traciła Dobrudżę na rzecz Rumunii i Trację na rzecz Turcji. Macedonię podzieliły między siebie Serbia i Grecja.
Zmiany terytorialne nie usunęły napięć i konfliktów. Serbia coraz głośniej mówiła o planach zajęcia Bośni i Hercegowiny oraz Chorwacji. Następna wojna bałkańska przekształciła się już w wojnę światową.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ BLOKÓW
TRÓJPRZYMIERZE
W 1879 roku Bismarck zawarł porozumienie obronne z Austro-Węgrami, do którego w 1882 roku przyłączyły się Włochy. Jednak nie były one sojusznikiem pewnym. Mimo, iż nie zerwały formalnie układu z Niemcami i Austro-Węgrami, to skłaniały się ku Francji i Trójporozumieniu. W 1902 roku doszło do porozumienia Włoch i Francji co do podziału wpływów w Afryce Północnej. Coraz niechętniej Włochy patrzyły na Austro-Węgry, które hamowały i blokowały ich politykę w rejonie Adriatyku. Jednak porozumienie i tak miało swoje korzyści, gdyż umacniało sojusz z dotychczasowym wrogiem - Austro-Węgrami. Dlatego sojusz ten był systematycznie odnawiany. Jednak interesy obu państw na Bałkanach były wyraźnie konfliktowe. Włochy w 1914 roku ogłosiły neutralność, ponieważ przed podjęciem decyzji o wojnie z Serbią nie skonsultowano się z nimi. W 1915 roku Rosja, Francja i Anglia oddały Włochom znaczne tereny w zamian za co Włochy przystąpiły do wojny po ich stronie. W 1915 roku do Trójprzymierza przystąpiła Bułgaria, której mocarstwa centralne obiecały Macedonię i część Serbii. Turcja obawiająca się Serbii również zbliżyła się do Niemiec. Od 1913 roku Niemcy szkolili i pomagali aktywnie w modernizacji armii tureckiej. Formalny traktat podpisano w Stambule w 1914 roku.
TRÓJPOROZUMIENIE
Zawiązanie się trójprzymierza wzmogło izolację Francji. Konieczne stało się pozyskanie sojusznika strategicznego. Najbliższa zdawała się być Rosja, jednak Francja obawiała się jawnych rozmów w obawie przed Niemcami i wojną prewencyjną. Przeciwko Rosji było wymierzone Trójprzymierze, poza tym, w Rosji panował kryzys. Niemcy odmówili jej pożyczek, a także dla ochrony niemieckich junkrów Bismarck wprowadził cła ochronne na towary z Rosji ? rozpoczęła się tak zwana ?wojna bydlęca?. W 1891 roku rozpoczęto więc rokowania francusko-rosyjskie. W obecności cara Rosji odegrano rewolucyjną przecież marsyliankę. Tekst konwencji przyjęto 17 sierpnia 1892 roku, a potwierdzono go dwa lata później.
w razie ataku Niemiec lub Włoch, Rosja użyje całych swych sił do ataku na Niemcy
W razie mobilizacji trójprzymierza Rosja i Francja zmobilizują swoje siły i przesuną je w okolice granic
Anglia początkowo starała się wiązać z Niemcami. Świadectwem tego jest Układ Śródziemnomorski z 1887 roku. Poza tym istniało wiele konfliktów z Francją ? choćby incydent w Faszodzie w 1898 roku. Anglia starała się nawiązać porozumienie z Niemcami jeszcze w 1901 roku, ale było to zbyt skomplikowane. Niemcy uważali, że dla nich lepsza była rywalizacja z Anglią niż współpraca, zwłaszcza, że potęga Anglii chyliła się ku upadkowi. Anglia, żeby nie znaleźć się w odosobnieniu i izolacji porozumiała się z Francją. Było to tym dla niej ważniejsze, iż wzrost potęgi morskiej Niemiec był już wyraźnie widoczny. Zmienił się układ sił. Dlatego zawarto 4 kwietnia 1904 roku porozumienie zwane Entente Corodiale (?Serdeczne porozumienie?)
Skuteczność tego układu osłabiał fakt złych stosunków Anglii z Rosją. Jednak Rosja zdawała sobie sprawę, że sojusz z Francją zależy od układu z Anglią. W rozmowach angielsko-rosyjskich pośredniczyli Francuzi. 31 sierpnia 1907 roku podpisano porozumienie.
podzielono wpływy w Persji na korzyść Rosji
Rosja zrzekła się Afganistanu uznając go za strefę wpływów Anglii.
Wielka Brytania zerwała ostatecznie z polityką wspaniałego odosobnienia prowadzoną od 1815 roku.
II WOJNA ŚWIATOWA
OKRES PRZED I WOJNA ŚWIATOWĄ
Nowe, negatywne sojusze były traktowane przez opinię publiczną jako gwarancja pokoju. Lata zbrojnego pokoju ? mit równowagi europejskiej. Wierzono w postęp i dobroczynny wpływ ludzi. Kwitł humanizm. Uważano, że Wielka Wojna jest niemożliwa, gdyż wielkie mocarstwa nie zniżą się do barbarzyńskich metod.
Mimo tych humanistycznych poglądów rozpoczął się wyścig zbrojeń. W 1897 roku Alfred von Tirpitz wymusił zgodę na rozbudowę marynarki wojennej Niemiec. Budowano ciężkie okręty ? pancerniki, zagrażając Wielkiej Brytani i jej koncepcji Two powers standard (posiadania floty dwa razy silniejszej od najsilniejszej floty innego państwa).
Szerzył się ruch pacyfistyczny. Potępiano wszelkie wojny, niezależnie od ich rodzaju. W 1899 roku odbyła się pierwsza konferencja pokojowa w Hadze, zwołana z inicjatywy cara rosyjskiego ? Mikołaja. Rosja potrzebowała kapitału na modernizację i rozwój przemysłu oraz reformy, a nie na zbrojenia. Dlatego pozostawała militarnie w tyle. Dlatego była za ograniczeniem zbrojeń, których jednak ta konferencja nie przyniosła.
ustalono odbywanie się stałych konferencji pokojowych
powołała Trybunał Sprawiedliwości w Hadze, który zaczął działać od 1920 roku.
W 1907 roku zwołano II konferencję w Hadze z inicjatywy prezydenta USA. Rozszerzono na niej konwencję genewską z 1864 roku i zprecyzowano jej postanowienia dotyczące rannych, jeńców, chorych i personelu medycznego. Ponownie nie udało się jednak zahamować zbrojeń.
Ideę pokojową szerzył Alfred Nobel, wynalazca dynamitu i nitrogliceryny. Cały swój majątek przekazał na fundację, która od 1901 roku przekazuje nagrody za wybitne osiągnięcia. W 1901 roku laureatem pokojowej nagrody Nobla został Henri Dunet.
Ruch socjalistyczny generalnie przeciwstawiał się wojnie. Była ona bowiem sprzeczna z interesami robotników. Strajk generalny miał powstrzymać imperialistów i związane z nimi rządy. Jednak wśród robotników panowały idee nacjonalistyczne. W Niemczech robotnicy głosowali za zwiększeniem budżetu wojennego. Byli podzieleni. Część sprzeciwiała się wojnie, część uznawała ją jako nieuchronny element rozpadu systemu i przygotowanie do rewolucyjnego przejęcia władzy przez proletariat.
GENEZA I WOJNY ŚWIATOWEJ
Przyczyn wybuchu I wojny światowej było wiele, ale najważniejsze było chyba to, że wszystkie mocarstwa do niej dążyły. Świat był mocno skonfliktowany, nie było już terenów do podziału. I wojna światowa była wojną o nowy podział świata.
Konflikty :
Rosyjsko-Austro-Węgierski o Bałkany. Walka o wpływy w rozpadającym się imperium tureckim. Kongres berliński w 1878 roku odebrał właściwie Rosji jej zdobycze w Turcji, a Austro-Węgry zagarnęły Bośnię i Hercegowinę.
Nierozwiązany konflikt Niemiec i Francji o Alzację i Lotaryngię. Wciąż silne we Francji głosy za wojną odwetową na Niemczech.
Wyścig zbrojeń i konflikt Niemiec z Anglią. Niemcy zagroziły realnie panowaniu Anglii na morzu. Idea Two powers standard legła w gruzach
Konflikt Rosyjsko-Japoński na Dalekim Wschodzie. Porażka i upokorzenie w 1905 roku Rosji nie dawała jej spokoju. Będzie dążyła do odwetu i odzyskania tego, co kiedyś należało do niej
Włochy dążą do zdobycia kolonii. Są w swej polityce ograniczane przez Austro-Węgry. Dlatego w 1915 roku przystąpiły do wojny po stronie Trójporozumienia.
Konflikt Niemiecko-Rosyjski i wojna bydlęca
Kwestia Turcji i ruchów narodowych. Państwa tureckie dążą do wyzwolenia się spod jej jarzma
Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny było zabójstwo następcy tronu, austryjackiego księcia Franciszka Ferdynanda i jego żony w Sarajewie 28 czerwca 1914 roku. Dało to pretekst do wywołania wielkiej wojny.
WYBUCH I WOJNY ŚWIATOWEJ
W toku śledztwa wyjaśniono, że zamachowiec pochodził z serbskiej organizacji terrorystycznej ?Czarna ręka?. Na tej podstawie Austria oskarżyła Serbię o ciche popieranie terroryzmu i uczyniła ją odpowiedzialną za to morderstwo. Wiedeń uznał, że jest to wystarczający pretekst do wojny prewencyjnej. Serbia zagrażała interesom Austrii, ponieważ dążyła do rozpadu imperium. Jawnie opowiadała się za wojną, pomagała Serbom w Bośni i Hercegowinie.
Serbia otrzymała ultimatum. Zawierało ono żądanie zrzeczenia się Bośni i Hercegowiny, likwidacji antyaustriackich organizacji oraz dopuszczenie austriackich urzędników do serbskich instytucji w celu nadzorowania walki z ruchem antyaustriackim i prowadzenia dochodzenia w sprawie zamachu w Sarajewie.
Chociaż opinia publiczne była oburzona, Serbia pod naciskiem Rosji przyjęła ultimatum, z wyjątkiem jednego, ostatniego, jedynastego punktu. Przystanie na niego byłoby równoznaczene z utratą niepodległości i suwerenności ? był to punkt o dopuszczeniu do Serbskich urzędów austriackich urzędników.
Rząd austriacki uznał ustępstwa za niewystarczające i podburzony przez Niemcy wypowiedział Serbii wojnę 28 lipca 1914 roku. W Rosji w Petersburgu, przemianowanym na Piotrogród rozpoczęto mobilizację. Francja potwierdziła gotowość poparcia Rosji. Jedynie Wielka Brytania zaangażowana w wojnę domową w Irlandii usiłowała zwołać konferencję pokojową. Było już jednak na to za późno. Niemcy na wieść o mobilizacji w Rosji rozpoczęli mobilizację uważając ten fakt za bezpośrednie dla nich zagrożenie. Opracowano plany walki na dwóch frontach. 1 sierpnia 1914 roku Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, 3 sierpnia wypowiedziały woję Francji. 6 sierpnia 1914 roku wojnę Rosji wypowiedziały Austro-Węgry.
Niemcy plan walki na dwóch frontach oparli na planie Schlieffena, który został jedynie zmodyfikowany nieznacznie przez Moltke. Zakładał on błyskawiczną kampanię we Francji, zajęcie Paryżą i natychmiastowe przerzucenie wojsk na wschód, do walki z Rosją. Zakładano, że Anglia nie włączy się do wojny w Europie terytorialnej. Nie stanowiło to bowiem dla niej samej zagrożenia. Jednak złamanie neutralności Belgii wystarczyło, aby Anglia poczuła się zagrożona. Z tego terytorium Niemcy mogły się bowiem stać bezpośrednim zagrożeniem. Dlatego Anglia 4 sierpnia 1914 roku wypowiedziała wojnę Niemcom. W ten sposób wszystkie państwa Serdecznego Porozumienia przystąpiły do wojny, wypełniając traktaty. Do wojny nie przystąpiły natomiast Włochy, które uznały, że wojna z Serbią nie była ujęta w traktatach, a poza tym nikt nie konsultował decyzji wywołania konfliktu z Włochami.
Niemcy spieszyły się. 7/8 sił zbrojnych skupiono na zachodzie, aby rozbić Francję zanim Rosja zakończy mobilizację. Entuzjazm w Niemczech był ogromny : ?Na śniadanie do Paryża?, ?Jeden cios-jeden Francuz?. We Francji podobnie : ?Wycieczka do Berlina i spowrotem?.
1914 ROK
Koncepcja wojny błyskawicznej legła w gruzach już na początku wojny. Belgowie stawiali silniejszy opór niż Niemcy się tego spodziewali. Generał Moltke osłabił siły na froncie zachodnim, wysyłając część oddziałów na wschód. Wreszcie na zachodzie pojawił się także brytyjski korpus ekspedycyjny. 1,5 miliona żołnierzy niemieckich przebiło się nad Marnę już w 1914 roku i zagroziło Paryżowi. Wrześniowa bitwa nad Marną okazała się największą w dziejach, gdyż uniemożliwiła Niemcom realizację planu. Po bitwie nad Marną wojska zamarły w okopach. Żadna ze stron nie mogła przełamać frontu.
Pod naciskiem Francji Rosja nie czekając na dokończenie mobilizacji przystąpiła do ofensywy w Prusach Wschodnich. Dwie armie rosyjskie doszły do jezior mazurskich. Po wzmocnieniu oddziałami z frontu zachodniego wojska generała Hindenburga i Ludendorfa rozbiły pod Tanenbergiem w 1914 roku wojska rosyjskie i powstrzymały natarcie. Zabrakło jednak Niemcom tych sił nad Marną, przyczyniając się do niepowodzenia ofensywy.
Rosja odnosiła natomiast sukcesy w walce z Austro-Węgrami. Pod koniec 1914 roku zajęła większą część Galicji, czym stworzyła stałe zagrożenie dla Niemiec i Austro-Węgier.
Atak na Bałkanach, atak Austro-Węgier na Serbię został w lipcu/sierniu odparty. Rozbite wojska Austro-Węgierskie już do końca wojny nie odzyskały swych możliwości bojowych. Osłabiał je również wielonarodowy skład armii, ponieważ wielu żołnierzy pochodzenia słowiańskiego przechodziło na stronę Serbii.
Niemieckie okręty znajdujące się w obcych portach zostały zniszczone, a cała flota niemiecka uwięziona w macierzystych portach. Na morzu Północnym Anglia wprowadziła blokadę morską. Nie tylko ograniczała akcje militarne, ale także kontakty handlowe i zaopatrzenie Niemiec.
W 1914 roku do wojny przystąpiła również Japonia, po stronie Ententy. Jej celem było przejęcie niemieckich kolonii, a sytuacja w Europie nie wiele ją interesowała. Przejęła natomiast w 1914 roku Kiaoczao i niemieckie koncesje w Chinach. Chciała także opanować niemieckie wyspy na pacyfiku.
1915 ROK
W 1915 roku pod wpływem zastoju na zachodzei Niemcy podjęły próbę przełamania frontu na wschodzie. Pod Gorlicami przełamano front rosyjski, wojska opuściły Galicję, Królestwo Polskie i Litwę. Front ustabilizował się na lini Dniestru i rozpoczęła się wojna pozycyjna. Celu czyli rozbicia Rosji Niemcy nie osiągnęły.
Niemcy szukały sojusznika na Bałkanach. Turcja poparła je już w 1914 roku, a Bułgaria za obietnicę Macedonii i Tracji dołączyła do niej w 1915 roku. Klęski Rosji w 1915 roku pozwoliły przeprowadzić ofensywę w Serbii, która znalazła się pod okupacją. Mimo to, jej armia zdołała się schronić w Grecji.
Brytyjczycy chcąc osłabić obronę Turcji, aby otworzyć bezpieczną drogę dla konwojów z bronią i aminicją dla Rosji, podjęli w 1915 roku próbę ataku floty na twierdze tureckie. Zakończyło się to jednak niepowodzeniem. Wody były bowiem zaminowane co uniemożliwiało atak. Desant w pobliżu Dardaneli, także nie zakończył się sukcesem. Bez wsparcia floty nie można było bowiem przełamać Turcji i wojna zmieniła się na pozycyjną. Wojska angielskie z ogromnymi stratami musiały się wycofać.
Włochy, które formalnie były po stronie Trójprzymierza w 1914 roku nie przystąpiły do wojny. W 1915 roku podpisano w Londynie tajne porozumienie ze sprzymierzonymi i za obietnicę zysków terytorialnych kosztem Austro-Węgier, Turcji i Niemiec Włochy w 1915 roku przystąpiły do wojny przeciwko Niemcom.
W 1915 roku niemiecki okręt podwodny zatopił Lusitanię, na której pokładzie znajdowało się 120 obywateli USA. Protest rządu USA spowodował złagodzenie przez Niemcy charakteru wojny morskiej.
1916 ROK
W 1916 roku Niemcy postawili wszystko na jedną kartę i przepuścili atak na Verdun. Największa bitwa Wielkiej Wojny trwała od lutego do grudnia i pochłonęła 600 tysięcy żołnierzy. Obronę Verdun dowodził generał Philippe Petain. Do rezultatów oblężenia Verdun, którego Niemcy nie zdobyły przyczyniła się ofensywa sprzymierzonych nad Sommą trwające od lipca do listopada 1916 roku. Niemcy powstrzymali ofensywę. W tej bitwie zginęło ponad 1 milion żołnierzy. Jedynym skutkiem ataku na Verdun i ofensywy nad Sommą było nieznaczne przesunięcie się frontu, zaledwie o kilkanaście kilometrów. Nie pomogło zastosowanie gazów bojowych, nowych granatów i artylerii. Do 1918 roku na froncie utrzymywała się taka sytuacja.
W 1916 roku ofensywę podjęli także Rosjanie. Ofensywa Brusiłowa. Rosjanie zniszczyli dwie armie austriackie i zajęli Galicję. Ofensywa ta pomogła sprzymierzonym nad Sommą absorbując część sił niemieckich.
W 1916 roku Rumunia przystąpiła do wojny po stronie sprzymierzonych, po ich sukcesach w Verdun i nad Sommą. Do tej pory była neutralna i bogaciła się na dostawach wojennych (zboże i ropa naftowa). Pod koniec roku uległa ofensywie bułgarsko-austriackiej i znalazła się pod okupacją.
W 1916 roku mimo neutralności Grecji, sprzymierzeniu zajęli Saloniki i 1 1917 roku zmusili Grecję do przyłączenia się do wojny.
W 1916 roku Niemcy podjęli próbę przerwania blokady morskiej. Rozegrano największą bitwę morska I wojny światowej ? bitwę jutlandztką. Anglicy ponieśli większe straty, ale Niemcy nie przerwały blokady morskiej. Efekt niewymierny do strat. Oba państwa ogłosiły się zwycięzcami tej bitwy. Znaczne sukcesy odonisła niemiecka flota podwodna. Niszczyła wszystko co tylko znalazło się w jej zasięgu, także statki pasażerskie i neutralne. Niemcy prowadziły doktrynę nieograniczonej wojny podwodnej.
1917 ROK i 1918 ROK
Wyczerpany Niemcy, które po zatopieniu Lusitani w 1915 roku ograniczyły wojnę podwodnę, w 1917 roku wróciły do koncepcji wojny totalnej na morzu. Torpedowane były statki handlowe zmierzające do Anglii, gdzei zaczęto odczuwać braki surowców, ograniczono także wywóz towarów z USA co groziło klęską ekonomiczną.
6 kwietnia 1917 roku USA wypowiedziały wojnę Niemcom. Tym samym na front przybyły rezerwy surowcowe, żywnościowe, sprzętowe i ludzkie. Amerykanie rozpoczęli konwojowanie statków handlowych.
Sytuacja zmieniła się, wobec wydarzeń w Rosji. Na skutek rewolucji i całkowitego rozkładu armii Rosja była zmuszona do zawarcia separatystycznego pokoju. 3 marca 1918 roku w Brześciu podpisano dokumenty. Pokój uznawał stan faktyczny :
wycofanie z Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Królestwa Polskiego, Białorusi i Ukrainy
zrzeczenie się posiadłości kaukazkich na rzecz Turcji
6 mld marek odszkodowania
Zniknicie frontu wschodniego pozwoliło na przeprowadzenie ofensywy marcowej. Do walki Niemcy rzuciły wszystko czym dysponowały, nawet uczniów gimnazjów. Dowództwo sprzymierzonych objął Ferdynand Foch. Ofensywa niemiecka doszła do rzeki Marny, gdzie 17 lipca 1918 roku została zatrzymana. Foch przeszedł do kontrofensywy. Siły alianckie rosły. Wzmocniły je nowoczesne środki bojowe ? czołgi i samoloty (500 sztuk). Jednocześnie rozpoczęto ofensywę na Bałkanach. We wrześniu wyzwolono Serbię, 24 września skapitulowała Bułgaria. Wojna była przegrana dla Niemiec, choć jeszcze nie dotarła na ich terytorium. 4 października 1918 roku rozpoczęto pertraktacje i w końcu 11 listopada 1918 roku podpisano o godzinie 11, w wagonie kolejowym gen Focha w Compiegne we Francji akt kapitulacji.
Wojna pochłonęła ponad 10 mln ofiar. Została zachwiana struktura demograficzna. Lekarze byli bezradni wobec nowoczesnych środków bojowych. Straty materialne sięgnęły 270 mld $.
POLITYKA I GOSPODARKA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ
Aby pokryć rosnące wydatki wojenne, rządy stosowały samobójczą metodę znacznego podwyższania podatków. Kiedy wciąż brakowało pieniędzy po prostu je drukowano. Spowodowało to ogromną inflację. Rządy ściągały pożyczki i zabierały kapitały inwestowane w koloniach. Dzięki pożyczkom dla Europy Stany Zjednoczone znacznie podniosły swoją pozycję ekonomiczną. Na mocy dekretów rządowych całe gospodarki przestawiano na potrzeby wojenne. Zakończono w ten sposób średniowieczne metody walki, kiedy armia działała sobie, a państwo sobie. Teraz o sukcesach armii decyduje sytuacja ekonomiczna państwa walczącego. Aby zapobiec drożyźnie i spekulacjom wprowadzono ceny maksymalne i racjonowano żywność. Mimo to, wykształcił się czarny rynek. Pracę podejmowały kobiety, ponieważ brakowało rąk do pracy, brakowało mężczyzn.
Obie strony konfliktu za pomocą propagandy usiłowały wskazać winnego wybuchu wojny. Niemcy propagowały politykę okrążania. Niemcy były przez sprzymierzonych otaczane, a zamiarem mocarstw było ich znieszczenie. Powodowała nimi zazdrość. Inne narody obawiały się solidnych i pracowitych Niemców. Anglicy byli przecież nędznymi karmarzami, Francuzi rentierami drobnomieszczańskimi, a Rosjanie fałszywymi prowokatorami. W odpowiedzi ententa wskazywała na niemiecki militaryzm, butę i żądzę władzy. Wskazywała ich brutalną napaść na Belgię i Serbię, którym ententa przyszła jedynie z pomocą. Niemcy pogwałcili prawo międzynarodowe i Konwencję Haską dotyczącą prześladowania cywili. Obie strony wykazywały, że toczą wojnę obronną, narzuconą im przez agresywnego przeciwnika.
FRANCJA
Proklamowano w niej polityczny pokój, a władzę oddano w ręce wpływowych ludzi ? premierem został Georges Clemenceau, który był jednocześnie ministrem wojny. Program polityczny zawierał tylko jeden punkt ? Wygrać Wojnę ! Zwalczano apatię, defetyzm. Bunty żołnierzy dławiono silną ręką. Niemal jak dyktator Clemenceau prowadził Francję. Wspierali go Foch i prezydent republiki Reymond Poincare. Wszyscy byli zwolennikami rewanżyzmu za klęskę 1871 roku i chcieli odzyskania Alzacji i Lotaryngii.
ANGLIA
Powstał tu w obliczu wojny koalicyjny gabinet składający się z polityków rządzących i opozycji. W 1916 roku wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej. David Lloyd George stał na czele gabinetu. Sytuację komplikowała jednak sytuacja w Irlandii.
USA
Na początku wojny Wilson ogłosił neutralność i politykę izolacjonizmu. Była to jedyna naturalna polityka Stanów Zjednoczonych. Kongres i opinia publiczna popierały izolacjonizm. W 1916 roku Wilson wygrał wybory jako ten, który nie dopuści USA do wojny. Jednak nastroje z czasem się zmieniały. W 1915 roku zatopiono Lusitanię. W 1917 roku przechwycono telegram Zimmermanna, który zawierał propozycje terytorialne dla Meksyku kosztem USA w zamian za poparcie Niemiec na wypadek ewentualnego konflitu Niemiec z USA. Było to pogwałceniem dokryny Monroego z 1823 roku. Po za tym Niemcy w 1917 roku postanowili wznowić nieograniczoną wojnę podwodną. USA przystąpiły do zbrojeń w obronie demokracji, którą obalono w Rosji. Walka demokracji z autorytaryzmem.
AUSTRO-WĘGRY
W 1916 roku zmarł Franciszek Józef. Karol I próbował pertraktować z aliantami, ale bezskutecznie. Miał nadzieję na zawarcie tajnego sojuszu, ale utrzymanego w sekrecie i zawartego nieoficjalnie. Okazało się to niemożliwe. W 1918 roku Karol I abdykował i zostawił państwo pogrążone w chaosie i rozbite. Swą niepodległość proklamowały :
28 października 1918 roku ? Republika Czeska
29 października SHS (Serbowie, Chorwacie i Słoweńcy)
31 październik to koniec austriackich rządów w Krakowie
12 listopad 1918 roku ? Republika Austrii
16 listopad 1918 roku ? Republika Węgier
REWOLUCJA W ROSJI
PRZEWRÓT PAŹDZIERNIKOWY
Klęski na froncie wschodnim obnażyły nieudolność administracji carskiej, pogłębiły chaos gosopodarczy i spowodowały ostateczny upadek autorytetu panujących. Niezadowolenie społeczne wywołały braki zaopatrzenia na rynku żywnościowym oraz rafera Rasputina, który zdobył duży wpływ na dworze carskim dzięki swym uzdrowicielskim zdolnościom. Żołnierze i marynarze, źle zaopatrzeni i głodni, buntowali się przeciwko beznadziejnej wojnie z Niemcami. W Piotrogrodzie, który był największym ośrodkiem przemysłowym w kraju, wytworzyła się atmosfera rewolucyjna.
8 marca 1917 roku rozpoczęły się strajki i rozruchy, których nie potrafiła stłumić policja. Gdy władze wysłały przeciwko demonstrantom wojsko, zamieszki przekształciły się w manifestacje polityczne. Gdy dołączyły do manifestujących zbuntowane garnizony ich liczba sięgnęła 200 tysięcy osób. Władze straciły panowanie i kontrolę nad sytuacją. Rząd Mikołaja Golicyna dał się internować. Tłumy demonstrantów bez jakiejkolwiek organizacji przekazały władzę w ręce IV Dumy. Była to jedyna instytucja, która cieszyła się zaufaniem społeczeństwa dzięki krytyce systemu politycznego i sposobu prowadzenia wojny. Pod wpływem klęsk militanych zawiązał się w Dumie Blok Postępowy domagający się demokratycznych reform parlamentarnych i odpowiedzialności rządu przed parlamentem. 12 marca wyłoniono Komitet Tymczasowy, złożony głównie spośród liberalnej partii kadetów. Tego samego dnia powstała wzorem rad tworzonych w 1905 roku ? Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, w której przeważali mienszewicy (umiarkowani socjaldemokraci). Komitet Tymczasowy w porozumieniu z Radą powołał 15 marca 1917 roku Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Gieorgija Lwowa z partii kadetów. Jednocześnie abdykował car Mikołąj II i Rosja stała się republiką.
Wraz z abdykacją cara Rząd Tymczasowy przejał pełnię włdzy. Opócz Bloku Postępowego znalazł się w nim członek Rady Delegatów ? Aleksander Kiereński. Rząd zmierzał do utworzenia w Rosji republiki parlamentarnej na wzór europejski. Uchwalono podstawowe wolności obywatelskie i zapowiedziano na styczeń 1918 roku wybory do Konstytuanty, która miała określić zasady przyszłego ustroju.
Państwa zachodnie pozytywnie oceniały obalenie caratu. Rząd liberalny, któremu zależało na dobrych kontaktach politycznych i ekonomicznych z Zachodem mógłby się dobrze przysłużyć sprawie. 17 marca 1917 roku Rząd zapewnił mocarstwa zachodnie o woli respektowania wszystkich traktatów międzynarodowych i woli kontynuowania wojny przeciwko wspólnemu wrogowi.
Republikaz zaistniała w trudnych warunkach. Narastał coraz silniejszy opór społeczeństwa wobec wojny. Gdy wskutek nacisku Zachodu rząd rozpoczął w 1917 roku ofensywę Kiereńskiego, która zakończyła się klęską Rosji i umocnieniem Niemiec, sprzeciw wobec wojny ogarnął armię.
Coraz trudniejsza była sytuacja ekonomiczna. Zamykano fabryki , brakowało żywności i opału. Ilość racji żywnościowych spadła, a ceny rosły. Drukowano ruble bez żadnego pokrycia. Rosło bezrobocie i niezadowolenie społeczne. Działalność władz paraliżował rozkład struktur państwowych -?w ich miejsce pojawiały się samozwańcze Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich na wzór Rady Piotrogrodzkiej. Powstały one we wszystkich większych miastach. Zaistniała w Rosji niekorzystna sytuacja dwuwładzy. Rady domagały się zakończenia wojny i reformy rolnej. Udało się zawszeć kompromis i władzę utrzymali mienszewicy. W lipcu 1917 roku Aleksander Kiereński stanął na czele rządu.
Wszystkie nastroje społeczen i błędy rządu wykorzystali bolszewicy. W kwietniu 1917 roku z emigracji powrócił Włodziemierz Lenin i włączył się do walki o władzę. 17 kwietnia 1917 roku wydaje on Tezy Kwietniowe. Przekształcił program rewolucji burżuazyjnej (rewolucja lutowa) w rewolucję socjalistyczną. Miały tego dokonać Rady Delegatów przejmująć władzę z rąk rząfu. Cała władza w ręce rad. Ustrojowo odrzucił model zachodniego parlamentaryzmu jako związany z burżuazją. Sam program wykorzystywał atrakcyjne dla społeczeństwa działania :
zawarcie pokoju
nacjonalizacja ziemi
robotnicza kontrola
Swój program bolszewicy spróbowali zrealizować w lipcu 1917 roku. Zorganizowali strajki i prowadzili agitację antyrządową. Ogromne manifestacje liczące 500 tysięcy demonstrantów, marynarzy, żołnierzy i robotników rząd stłumił przy pomocy oddziałów kozackich. Wobec niebezpieczeństwa zamachu Rada Delegatów uznała Rząd Tymczasowy za rząd Ocalenia i udzieliła mu nieograniczonych pełnomocnictw. Oznaczało to faktyczne zlikwidowanie dwuwładzy w Rosji i podporządkowanie się Rady Rządowi.
Nieograniczoną władzę przekazano jednak kiereńskiemu, politykowi nieudolnemu i chwiejnemu, który uparcie forsował program kontynuowania wojny. Zupełnie nie panował nad wojskiem, które po klęsce ofensywy lipcowej odnosiło się do nieg z niechęcią. Kiereński usiłował zlikwidować zagrożenie dokonując aresztowań krzykliwych działaczy i zamykając gazaty. Przyniosło to niewielki skutek ponieważ bolszewicy dążyli do opanowania rad delegatów w terenie. Udało to się im do końca października. Bolszewicy opanowali stosując metody niedemokratyczne większości rad z Piotrogrodzką Radą na czele. Jej przewodniczącym został Lew Trocki, bliski współpracownik Lenina. Był on jednocześnie szefem Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego, który szykował przewrót. Opanował Gwardię Czerwoną ? bojówki robotnicze.
Słabość rządu stała się widoczna we wrześniu 1917 roku. Wtedy to generał Korniłow usiłował dokonac zamachu. Puch Korniłowa. Generał ruszył na stolicę aby przywrócić porządek w mieście. Do obrony miasta stanęli bolszewicy. Ojczyzna i rewolucja w niebezpieczeństwie. Obrona przed Korniłowem stała się propagandowym sukcesem bolszewików. Lenin zdawał sobie sprawę z tego, że wybory do Konstytuanty mogą odebrać bolszewikom to, co udało im się zdobyć. Szansa na przejęcia władza była tuż tuż. Dlatego Lenin podjął decyzję o przewrocie. 6-7 listopad (24-25 październik kalendarza Juliańskiego) Gwardia Czerwona opanowała centrale telefoniczne, elektrownie i stacje kolejowe, Krążownik ?Aurora? wystrzałem dał sygnał do ataku na Pałac Zimowy ? siedzibę rządu. Wojsko nie stanęło w obronie rządu. Kiereński zbiegł a jego ministrowie zostali aresztowani.
7 listopada 1917 roku Ogólnorosyjski Zjazd Rad Delegatów całkowicie kontrolowany przez bolszewików i uzbrojone oddziały gwardzistów ogłosił kres istnienia Rządu Tymczasowego i powołał Radę Komisarzy Ludowych z Leninem na czele, jako władzą wykonawczą. Ogłoszono dekrety o natychmiastowym pokoju i nacjonalizacji ziemi. Władzę przejęła niewielka, ale zdecydowana grupa. Powstało pierwsze w świecie państwo dyktatury proletariatu.
POKÓJ BRZESKI
Dekret o pokoju proponował wszystkim stronom walczącym, narodom i ich rządom niezwłoczne rozpoczęcie rokowań o sprawiedliwy i demokratyczny pokój. Wstępne rozmowy w sprawie zawieszenia broni z Niemcami podjęto już w listopadzie 1917 roku, a w grudniu w Brześciu spotkały się dwie delegacje. Porozumienie o zawarciu rozejmu na froncie wschidnim zawarto już w grudniu 1917 roku. Jednak mimo, że obie strony uważały, że należy zawrzeć pokój bez przymusowych aneksji i kontrybucji to praktyczne zastosowanie tej zasady w odniesieniu do Polski, Litwy, Kurlandii i Ukrainy sprawiało wiele problemów. Lew Trocki zerwał obrady twierdząc, że stanu wojny między państwami już nie ma.
9 lutego 1918 roku państwa Czwórprzymierza podpisały w Brześciu układ z marionetkową Ukraińską Radą Centralną układ o uznaniu Ukrainy za samodzielne państwo. Państwa centralne miały na jego mocy udzielić Ukrainie pomocy wojskowej, a ta zobowiązywała się do przekazania im znacznych ilości artykułów rolnych (1 mln ton zboża)
Po zerwaniu rokowań rosyjsko-niemieckich ? Niemcy dysponujące przewagą militarną nad bolszewicką armią wznowiły ofensywę. Już po tygodniu Niemcy zbliżyli się do Piotrogrodu. Lenin zdecydował się na zawarcie pokoju. Pokój za wszelką cenę. 3 marca 1918 roku w Brześciu podpisano dokumenty. Pokój został zawarty między Rosją a Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją. Na jego mocy Rosja straciła :
Litwę, Łotwę, Estonie i Polskę
Uznano traktat Niemiec z Ukrainą
Ardaham, Kars i Batum dla Turcji
Rezygnacja z Finlandii i Wysp Alandzkich
Okupacja niemiecka tych terytoriów do czasu powszechnego pokoju i pełnej demobilizacji Rosji
RUMUNIA
Po wycofaniu się z wojny Rosji i po klęskach 1918 roku Rumunia dalej walczyć nie mogła. Rozejm zawarto w marcu, a 7 maja 1918 roku podpisano traktat pokojowy.
Dobrudża dla Bułgarii
Karpaty Południowe dla Austro-Węgier
Prawo wyłącznej eksploatacji ropy dla Niemiec
MITTELEUROPA
Po zajęciu prawie całej Ukrainy i powołaniu rządu w Kijowie, Niemcy mogły przystąpić do swej koncepcji Mitteleuropy. Postulowała ona utworzenie podległego Niemcom bezpośrednio lub pośrednio, związku państw w pasie od Finlandii do Morza Czarnego.
III RZESZA
UPADEK CESARSTWA NIEMIECKIEGO
Zdając sobie sprawę, że wojna jest przegrana, Ludendorff zalecił rozpoczęcie pertraktacji pokojowych by uratować armię. Sądzono, że zmiany polityczne skłonią aliantów do większej przychylności. Cesarz powołał nowego kanclerza ? księcia Maksymiliana Badeńskiego i rząd z udziałem liberałów, konserwatystów i socjaldemokratów. Był to pierwszy gabinet uwzględniający układ polityczny w parlamencie.
Nowy rząd rozpoczął pertraktacje a jednocześnie podjął się reform. Wprowadzono powszechne i równe wybory we wszystkich krajach związkowych, uznano zasadę odpowiedzialności rządu przed parlamentem i podporządkowano armię ministrowi wojny a nie cesarzowi. Na przekształcenia było już jednak za późno. W listopadzie wybuchły w Niemczech bunty i zamieszki przeciwko wojnie (bunt marynarzy w Kilonii). Warunki życia były rozpaczliwe. Domagano się radykalnych zmian politycznych i abdykacji cesarza.
Rewolucyjne nastroje wykorzystali agitatowcy marksistowscy. Związek Spartakusa, który powstał z rozłamu Niemieckiej Partii Socjalistycznej (Spartakus sprzeciwiałs ie wojnie). Pod wpływem propagandy społeczeństwo niemieckie uwierzyło, że wprowadzenie republiki rozwiąże wszystkie problemy.
9 listopada 1918 roku Książe Badeni ogłosił abdykację cesarza i przekazał urząd kanclerza przywódcy socjaldemokratów ? Fridrichowi Ebertowi. Był on gotowy zaakceptować monarchię parlamentarną i sformować rząd koalicyjny, jedak wobec niebezpieczeństwa Spartakusa zdecydował się na wprowadzenie republiki (10 listopada). Powołał pierwszy rząd socjaldemokratyczny.
Szerokim programem reform politycznych i społecznych rząd uzyskał poparcie robotników ? niechętnych rewolucjom. Społeczeństwo chciało przemian stopniowych i pokojowych a nie światowej rewolucji. Swoje poparcie wyraziły także Rady Robotnicze, które zaczęły się rozwiązywać.
Rząd zawarł porozumienie z naczelnym dowództwem. Kiedy Spartakus w 1918 roku przekształcony w Komunistyczną Partię Niemiec usiłował wywołać rewolucję i zbuntować wojsko. Doszło do zaciętych walk w Berlinie. Zamieszki spacyfikowano. Kolejną próbę przewrotu w 1919 roku zakończono aresztowaniem Róży Luksemburg i Karola Libknechta, którzy zostali wkrótce zamordowani.
BUDOWA PAŃSTWA FASZYSTOWSKIEGO W NIEMCZECH
Niemcy ponieśli w czasie wojny ogromne straty. Załamała się gospodarka, wyczerpały się surowce. 3 listopada 1918 roku wybuchł bunt marynarzy, którzy nie chcą ginąć bez celu. Był to początek rewolucji, która ogarnia całe Niemcy.
9 listopada 1918 roku Wilhelm II abdykował i wyjechał do neutralnej Holandii, która udzieliła mu azylu. W Niemczech proklamowano republikę.
W Niemczech aktywnie działają komuniści. Związek Spartakusa - Komunistyczna Partia Niemiec, Róża Luxemburg. Kiedy komuniści zdobywają poparcie na arenie politycznej pojawiają się socjaliści. 10 listopada F. Ebert tworzy rząd i przystępuje do tłumienia rewolucji. Poparły go rady delegatów żołnierskich. Zdobyli Berlin, a przywódców komunistycznych zamordowali.
W styczniu 1919 roku odbyły się wybory do zgromadzenia narodowego. Największe poparcie uzyskali socjaldemokraci i chrześcijańskie centrum. Nie mieli jednak większości. Zgromadzenie zbiera się w Weimarze, ponieważ w Berlinie wciąż jeszcze nie jest bezpiecznie.
Przyjęcie warunków pokojowych wywołało sprzeciw radykałów i wysokich wojskowych, którzy rozpoczęli tworzyć oddziały paramilitarne. Rząd wziął na siebie trzy rzeczy : stłumienie rewolucji i komunistów, podpisanie hańbiącego traktatu wersalskiego.
W Niemczech rodzi się teoria "Noża w plecy". To nieprawda, że Niemcy przegrały wojnę. To Żydzi i socjaliści urządzili pucz, spisek i zamach i w ten sposób podpisali traktat wersalski.
W marcu 1920 roku generalicja usiłuje obalić legalny rząd. Pucz Kappa. Spotkał się z powszechnym sprzeciwem robotników. Strajk sparaliżował cały kraj i pucz mimo neutralności armii upadł.
W kraju narastał kryzys gospodarczy, rosło bezrobocie. Wrogość wobec socjalistów oraz teoria noża w plecy kładą podwaliny pod nową ideologię. W 1919 roku powstaje Niemiecka Partia Robotnicza - DAP, która na zjeździe w Monachium zostaje przkształcona w Narodowo Socjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą - NSDAP. Rodzi się nowa ideologia. Nacjonalizm, narodowy socjalizm. Na czele ruchu staje Adolf Hitler głosząc rewizjonizm.
9 listopada 1923 roku usiłuje przejąć władzę, organizując pucz. Ponosi jednak porażkę. Po puczu Monachijskim zostaje skazany na 5 lat, z czego w więzieniu spędził 9 miesięcy. Hitler głosząc nacjonalizm i rewizjonizm niemiecki przy poparciu generalicji chciał oderwać od Niemiec Bawarię i utworzyć z niej państwo nazistowskie. Głosi Narodowy Socjalizm, solidarność wszystkich klas w walce z innymi narodami i to wcale nie po to aby umocnić swoje państwo, ale by narzucić swoją wolę innym narodom. Czas spędzony w więzieni Hitler spędza pisząc biblię NSDAP - "Main Kampf" - "Moja walka".
Ideologia nazistowska opierała się na pięciu głównych filarach :
Rasizmie
Nacjonalizmie
Rewanżyzmie
Rewizjonizmie
Populizmie
Hitler buduje program atrakcyjny dla społeczeństwa. Odciąga burżuazję od poparcia dla socjalistów. Zyskuje źródło dużych pieniędzy i buduje program NSDAP :
odrzucenie traktatu wersalskiego
odbudowa mocarstwowej pozycji Niemiec
Idea Wielkich Niemiec czyli przyłączenia do Niemiec wszystkich ziem zamieszkanych przez Niemców
Idea przestrzeni życiowe czyli hegemoni Niemiec nad znacznymi obszarami
Wytępienie ras najmniej wartościowych i stworzenie rasy, narodu panów
Likwidacja lewicy i komunistów
Wielki Kryzys Gospodarczy uderzył także w Niemcy. Wobec złej sytuacji społeczeństwo zradykalizowało się i nastąpiła polaryzacja sceny politycznej na dwa bieguny :
skrajny nacjonalizm - Hitler i NSDAP
skrajna lewica - komuniści
NSDAP tworzy bojówki na wzór oddziałów wojskowych, powstaje SA, która rozbija lewicę, niszczy pomieszczenia, w których się spotykają, rozbija wiece. Jednocześnie wprowadza się w partii dyscyplinę i żelazny porządek. Powstaje wewnątrz partyjna policja - SS. Na czele SA stoi E. Rohm, na czele SS stoi H. Himmler.
W wyborach do Raichstagu NSDAP zdobywa najwięcej głosów, ale wciąż za mało, aby samodzielnie rządzić. Hitler uzyskał jednak poparcie małych partii i 30 stycznia 1933 roku prezydent Niemiec Hindenburg mianował Adolfa Hitlera kanclerzem Niemiec. Hitler proklamował powstanie III Rzeszy.
Lewica nie mogła odnieść sukcesu. Nie mogła się zjednoczyć. Na socjalistach ciążyła wina za śmierć Róży Luksemburg, a poza tym Stalin wydał tezę o socjalfaszystach i nakłaniał do walki komunistów z socjalistami.
Po objęciu władzy przez Hitlera jeszcze funkcjonuje system demokratyczny. Jednak już w lutym 1933 roku SS na jego rozkaz podpaliło gmach parlamentu o co oskarżono komunistów. W marcu rozpoczyna się bezpardonowa walka z komunistami. Powstają obozy koncentracyjne, zlikwidowano partię komunistyczną. Zlikwidowano Związki Zawodowe, które były ostoją lewicy i zastąpiono je korporacjami robotniczymi pod nadzorem NSDAP.
Jeszcze w 1933 roku Niemcy stają się monopartyjne. W listopadzie 1933 roku Hitler rozpisuje nowe wybory. NSDAP jest jedyną legalną partią i zdobywa 92 % głosów. Pozostałe 8 % unieważniono.
Jeden naród, jedna rzesza jeden wódz !
Doszło do sporów wewnątrz NSDAP. Rohm sprzeciwił się Hitlerowi, uważając, że ten zdradza partię wchodząc w porozumienie z finansjerą. 30 czerwca 1934 roku - Noc Długich Noży. Na spotkaniu SA, na nocy piwnej, jej członkowie zostali otoczeni przez SS i zamordowani. Od tego czasu SS zyskuje na znaczeniu.
W sierpniu 1934 roku zmarł Hindenburg. Hitler przejął pełnię władzy i wydał dekret o utworzeniu stanowiska Wodza Rzeszy. Łączył on funkcje prezydenta, kanclerza i szefa partii w jednym. Chce Hitler legitymizacji władzy i jeszcze w 1934 roku organizuje plebiscyt. 38 mln Niemców popiera go, a zaledwie 4 mln jest przeciw.
Hitler rozpoczyna walkę z kościołem. Duchowni trafiają do obozów. Ujednolicono i podporządkowano partii wszystkie dziedziny życia społecznego. Wszystko podporządkowano propagandzie. Przede wszystkim kino. Palono nawet ksiażki Nietzchego, który w którymś pokoleniu był Żydem. Uchwalono ustawę o zhańbieniu rasy. Zakazywała ona kontaktów Niemcom z Żydami. Za złamanie tej ustawy groziła śmierć.
8 listopad 1938 roku młody Żyd dokonał udanego zamachu na niemieckiego ambasadora w Paryżu. 9/10 listopad 1938 roku - Noc Kryształowa. Fizyczna eksterminacja Żydów, grabienie ich mienia. 25 tysięcy osób zostało aresztowanych i umieszczonych w obozach koncentracyjnych.
W 1934 roku Hitler zaprzestał spłat reparacji wojennych, o czym poinformował Bank Rzeszy. W 1935 roku w Niemczech wprowadzono obowiązek służby wojskowej, a w 1936 roku wojska niemieckie wkroczyły do Nadrenii. Hitler wkroczył na drogę realizacji swojego programu.
FASZYSTOWSKIE WŁOCHY
Włochy niewiele zyskały z tego, że przystąpiły do wojny. Wewnętrzna sytuacja w kraju była jeszcze gorsza niż w Niemczech. Najbardziej niezadowoleni byli weterani. Dziennikarz Benito Mussolini rozpoczął organizować pierwsze oddziały paramilitarne i głosi idee narodowego socjalizmu. Używając bojówek, nie dopuszcza do dialogu politycznego lewicy i komunistów.
W wyborach parlamentarnych w 1921 roku faszyści ponoszą jednak klęskę i większość w parlamencie mają socjaliści i komuniści. Jest to alarm dla prawicy i finansjery. Zagrożenie komunizmem stało się realne. Mussolini otrzymuje ogromne wsparcie.
Narodowa Partia Faszystowska prowadzi terror wobec lewicy. 28 października 1922 roku - zlot bojówek faszystowskich w Rzymie. Czarne koszule - marsz na Rzym. 29 października 1922 roku Wiktor Emanuel II powierza Mussoliniemu rolę stworzenia rządu.
Mussolini buduje dyktaturę. Wyeliminował wszystkie partie z wyjątkiem faszystowskiej. Szerzy terror wobec przeciwników politycznych. Chce :
odbudowy imperium rzymskiego
morze śródziemne morzem wewnętrznym
Organizuje roboty publiczne, rozpoczyna zbrojenia. Uznał granice państwa kościelnego dzięki czemu zyskał poparcie papieża.
Mussolini buduje państwo korporacyjne skupione wokół partii faszystowskiej. Partii, która kieruje wszystkimi dziedzinami życia. Włochy nawiązują do tradycji imperium rzymskiego, rzucają hasła przestrzeni życiowej w rejonie morza śródziemnego.
Październik 1935 roku to agresja włoska w Abisynii. Cesarz zgłasza się do Ligi Narodów o pomoc. Liga potępia Mussoliniego. W maju 1936 roku król Włoch przyjmuje tytuł cesarza Etiopii. W 1939 roku Mussolini zajmuje Albanię. Mocarstwa zachodnie nie zareagowały.
POWSTANIE ZSRR
Lata 1917 - 1921 to walka bolszewików o utrzymanie się przy władzy.
W marcu 1921 roku bunt Kronsztadzki. Marynarze z bazy marynarki wojennej próbują obalić bolszewików, a przecież to oni rozpoczęli rewolucję. Dlatego w 1921 roku Lenin zmienia politykę. Proponuje NEP (Nową Ekonomiczną Politykę) :
kontyngent zastąpiony podatkiem co ma zwiększyć zainteresowanie chłopów wydajnością pracy
powrót do systemu finansowego
częściowa prywatyzacja
NEP miał być systemem przejściowym, który po osiągnięciu celów zostanie zlikwidowany. Cele :
odtworzenie mechanizmów gospodarki rynkowej
odtworzenie potencjału produkcyjnego sprzed I wojny światowej
zgromadzenie środków na budowę przemysłu ciężkiego
Lenin rozwiązał także problem Rosji - więźnia narodów. Kształtują się republiki. W republikach panuje ten sam ustrój, ta sama dyktatura, ale formalnie są niepodległe. 30 grudnia 1922 roku utworzono ZSRR. Podpisano umowę związkową. Każde z państw zrzekło się uprawnień na rzecz Rosji. Zastrzeżono jednak możliwość wystąpienia z ZSRR i utworzenia niepodległego państwa.
W styczniu 1924 roku zmarł Lenin. Napisał testament krytykujący swoich następców. List do zjazdu. Walka o władzę rozgorzała między Lwem Trockim a Józefem Stalinem. Po śmierci Lenina tworzy się jego legend, mit i kult. W walkach o władzę prym wiódł Stalin zręcznie posługujący się cytatami z Lenina. Robił wrażenie tego, który będzie realizował jego politykę i reprezentował jego idee.
W 1925 roku NEP spełnił swoje zadania. ZSRR odzyskało swój potencjał produkcyjny. W 1927 roku Komisja przygotowała 3 plany pięcioletnie :
pierwsze pięć lat poświęcone na odbudowę przemysłu
drugie na infrastrukturę kraju
wreszcie pięć lat na produkcję spożywczą i konsumpcyjną
Udało się przekonać ludzi, że po wykonaniu tych założeń, w 1942 roku w ZSRR będzie raj na ziemi. Tworzy się mit nieomylnego przywódcy - Stalina. Kto się z nim nie zgadza, ten jest wrogiem ludu i trafia do obozu pracy - Gułagu. Stanowią one doskonały element terroru. Pozwalają izolować przeciwników i dają tanią siłę roboczą.
Państwo potrzebuje żywności. Stalin oszczędza środki na pierwszą pięciolatkę i sztucznie utrzymuje ceny zboża. Chłopi nie chcą więc pracować. W 1929 roku okazało się, że magazyny są puste. Jeśli chłopi nie chcą sprzedawać zboża, to trzeba ich do tego zmusić. Powstają wspólne gospodarstwa rolne - Kołchozy.
W 1934 roku Stalin na zjeździe zwycięstwa oświadczył, że socjalizm w ZSRR został zbudowany. W 1935 roku przestała istnieć prywatna własność ziemi w ZSRR. Doskonale funkcjonował system zastraszania i terroru.
Na zjeździe zwycięstwa Stalin nie otrzymał takiego poparcia na jakie liczył. Rozpoczyna się okres wielkiego terroru. Kilka milionów osób zostało aresztowanych i zamordowanych. W 1937 roku czystki objęły także dowództwo armii.
WERSALSKI ŁAD
ORĘDZIE PREZYDENTA WILSONA
14 PUNKTÓW
W swym orędziu do kongresu 8 stycznia 1918 roku Wilson sformułował program pokojowy. Miał także stworzyć mechanizmy zapobiegające przyszłym konfliktom. Zawierał jednak szereg życzeń, przecinek, które nie mogły zostać i nie zostały spełnione.
zniesienie tajnej dyplomacji (opinia publiczna uważała ją za prawdziwą przyczynę wojny)
pełna wolność mórz i żeglugi tak w czasie pokoju jak i wojny
równe warunki handlu między narodami
redukcja zbrojeń do niezbędnego minimum
uregulowanie spraw kolonialnych z uwzględnieniem interesów ludności miejscowej
wycofanie wszystkich obcych wojsk z Rosji, by pozwolić jej wybrać dowolny, odpowiadający narodowi rząd w dowolnej formie (Rosja otrzyma niezbędną pomoc materialną i będzie się mogła znaleźć w społeczności wolnych narodów)
wyzwolenie Belgii spod okupacji i odbudowa jej niepodległości
ustalenie granicy Włoch z uwzględnieniem rozgraniczenia narodowości
ludy Austro-Węgier powinny mieć możliwość autonomicznego rozwoju
Rumunia, Serbia i Chorwacja powinny zostać ewakuowane, a obszary zagrabione zwrócone. Serbia powinna uzyskać swobodny dostęp do morza
Turecka część powinna zachować suwerenność, ale inne narodowości powinny mieć zagwarantowane bezpieczeństwo
Powinno powstać suwerenne państwo polskie z dostępem do morza
Powinno zostać utworzone powszechne zrzeszenie państw, celem zagwarantowania państwom wielkim i małym nienaruszalności ich suwerenności i terytorium
W odniesieniu do orędzia pojawiło się wiele wątpliwości. Było bowiem zbyt ogólnikowe i trudne do zinterpretowania. Sam Wilson odczuwał pewną niejasność tego co powiedział i dlatego jeszcze trzykrotnie dodawał do niego pewne tezy, które miały wskazać odpowiednią droge interpretacji. Był to koncert życzeń ? niemożliwy do spełnienia ?Wszelkie porozumienia i traktaty powinny zostać podane w pełnym brzmieniu do wiadomości całego świata? ? całkowita bzdura. Program Wilsona właściwie dotyczył jedynie problemów związanych z wojną przeciwko Niemcom i ich sojusznikom. Nie poruszał problemów Europy Wschodniek. Punkt dotyczący Rosji i Polski był sformułowany niejasno i enigmatycznie.
Orędzie dla państw centralnych było szansą na korzystny rozejm, dla sprzymierzonych było nie do przyjęcia, Zarzucano Wilsonowi nieznajomość realiów europejskich i przesadny idealizm. Nie uwzględniał traktatów określających rozwiązania terytorialne (traktat londyński i sprawa Włoch). Anglia odrzucała punkt o wolności mórz, Francja chciała radykalnych rozwiązań przeciwko Niemcom. Swoje postulaty zgłaszały państwa małe i narody odzyskujące niepodległość.
KONFERENCJA POKOJOWA W PARYŻU
18 stycznia 1919 roku zebrali się przywódcy państw Ententy i pozostałych zwycięskich państw oraz narodów w celu uzgodnienia warunków pokoju z pokonanymi i ustanowienia nowego ładu po wojnie. Na konferencji nie miała swoich przedstawicieli Rosja, ponieważ państwa zachodnie nie uzawały jej ustroju i liczyły na jego prędki upadek.
Małe kraje i nowopowstałe państwa nie odegrały większej roli podczas obrad. Pracami konferencji kierowała w sposób arbitralny Rada Najwyższa, złożona z przywódców Angli, Francji, USA, Japoni i Włoch.
Angia : Lloyd George
Francja : Georgous Clemenceau
Włochy : Orlando
Japonia : Kimmochi
USA : Wilson
Pozcja przedstawicieli Włoch była słaba, a delegacja Japoni w ogóle nie interesowała się sprawami europejskimi. Najważniejsze decyzje podejmowała Wielka Trójka.
Wilson, który zdecydował się na osobiste przewodniczenie delegacji USA, był pierwszym prezydentem USA, który przyjechał do Europy. Witano go jako mesjasza, który zaprowadzi pokój i sprawiedliwość na świecie. Jego pozycja jednak nie było aż tak silna. Stracił poparcie w Kongresie gdzie władzę przejęli republikanie, zwolennicy izolacjonizmu. Nie znając realiów politycznych Europy chciał Wilson, wierzył w słuszność swojego programu, który odbiegał od rzeczywistości. Dochodziło do częstych starć Wilsona z francuskim tygrysem Clemenceau, który chciał pokoju jaki by złamał Niemcy raz na zawsze. Rozbiór, rozbrojenie i ogromne odszkodowanie. Francja silna militarnie miała stać na straży pokoju ? a więc Clemenceau odrzucał możliwość rozbrojenia. Ośmieszał na łamach prasy Wilsona. Stanowisko pośrednie zajmował Lloyd George. Anglia osiągnęła swoje cele : zniszczono potęgę morską Niemiec i zabrano kolonie. Teraz chodziło o zachowanie zasady równowagi europejskiej. Francja nie mogła zdobyć zbyt dużej przewagi nad Niemcami. Zbyt obciążone niemcy mogły ponad to do odwetu. Stanowisko komnpromisu wymuszała opinia społeczna domagająca się zemsty i wysokich odszkodowań.
Wilson za swój główny cel uważał stworzenie organizacji, która miała zapewnić pokój. Miała ona zapewnić solidarność wszystkich członków przeciwko tym, którzy ten pokój naruszyli. Utworzono specjalną komisję od ułożenia samego statutu, której przewodniczył Wilson. Pod naciskiem prezydenta USA, statut Ligi Narodów wszedł do tekstu traktatów pokojowych.
Zwyciężeni nie brali udziału w konferencji a treść traktatu miano im zakomunikować po zakończeniu prac. Na konferencję przyjechali delegaci z 27 państw zwycięskich. Projekt traktatu przekazano Niemcom 7 maja 1919 roku. Zakładał on spełnienie postulatów Polski, między innymi oddanie jej Warmii, Mazur, Gdańska i Śląska. Został on przez Niemcy odrzucony. Francja co prawda popierała Polskę, ale wobec sprzeciwu Anglii, aby realizować swoje cele i bronić swoich interesów zgodziła się na ustępstwa i traktat zmieniono. Na spornych terenach postanowiono przeprowdzić plebiscyt mimo zdecydowanej obrony przez Polskę swojego stanowiska.
TRAKTAT WERSALSKI
Traktat pokoju z Niemcami podpisano w Wersalu 28 czerwca 1919 roku. Traktat pokojowy podpisały wszystkie mocarstwa biorące udział w konferencji z wyjątkiem Chin, które nie zgadzały się na przyznanie Japoni byłej koloni niemieckiej na ich terytorium. Nie ratyfikowały tego traktatu USA, które podpisały z Niemcami osobny pokój, podobnie jak Chiny.
Część I traktatu to pakt Ligi Narodów, część II to opis nowej lini granicznej Niemiec. W części III opisano decyzje terytorialne. W sumie było XV części. Straty trytorialne Niemiec nie były duże. Straciły 1/7 swojego obszaru i 10% ludności. Nie naruszono struktury państwowej, gdyż ziemie te pochodziły z zaborów.
niewielki obszar na rzecz Belgii
Luksemburg wyłączono z niemieckiego Związku Celnego
Francja uzyskała jedynie Alzację i Lotaryngię
Demilitaryzacja 50 km pasa nad Renem
Gwarancją wykonania postanowień miały być wojska sprzymierzonych, okupujące tereny na zachód od Renu w trzech strefach okupacyjnych na 5, 10 i 15 lat.
Francji nie udało się przyłączyć zagłębia Saary, o którego losie po 15 latach okupacji miał zadecydować plebiscyt
Część Górnego Śląska na rzecz Czechosłowacji (Okręg Hulczycki)
Wielkopolska, Pomorze Zachodnie, Pomorze Nadwiślańskie i Górny Śląsk dla Polski (w części Śląska plebiscyt)
Plebiscyt w Prusach Wschodnich
Niemcy zrzekły się praw i tytułów do Gdańska
Kłajpedę oddano pod konrolę mocarstw i Ligi Narodów
Plebiscyt w Szlezwiku (do Dani)
Niemcy zrzekły się praw do posiadłości zamorskich
Siły niemieckie miały być zdemobilizowane i zredukowane
Armia mogła liczyć nie więcej niż 100 tysięcy ludzi łącznie z oficerami (4 tyś) i miała służyć do utrzymania porządku wewnętrznego i obrony granic
Zniesiono powszechną służbe wojskową
Zburzono twierdze i fortyfikacje
Zniesienie sztabu generalnego
Szczegółowo ograniczono liczbę sprzętu wojskowego i personelu; pozbawiono Niemcy lotnictwa wojskowego i morskiego
Do dopilnowania postanowień powołano Komisję Wojskową, Morską i Lotniczą.
postanowiono postawić cesarza i innych podejrzanych przed Ttrybunałem Międzynarodowym za złamanie konwencji międzynarodowych dotyczących między innymi jeńców wojennych (nigdy tego nie wykonano)
Niemcy jako bezpośrednio winne wybuchowi wojny i kosztom poniesionym przez mocarstwa muszą zapłacić odszkodowania. Jego wysokość miała ustalić specjalna komisja.
Traktat wersalski nakładał na Niemcy surowe warunki pokoju. Wiele z nich nigdy nie zostało jednak spełnionych. Tego samego dnia między Francją a Anglią i Francją a USA zostały zawarte traktaty mające zapewnić jej poczucie bezpieczeństwa. W wypadku agresji Niemiec na Francję, bezpośredniej pomocy miała jej udzielić Anglia i USA. Traktaty miały wejść w życie po ratyfikacji przez obie strony. Brytyjczycy ratyfikowali, ale w USA Kongres nawet tego nie rozpatrzył. Porozumienie z Anglią straciło więc moc prawną.
MAŁY TRAKTAT WERSALSKI
Tego samego dnia podpisano również tzw. Mały traktat wersalski dotyczący ochrony mniejszości narodowych i religijnych. Traktat ten podpisano z Polską a następnie posłużył on jako wzór podobnych traktatów z Czechosłowacją, Rumunią, Grecją i Jugosławią. Ograniczał on suwerenność tych krajów, które musiały przyjąć postanowienia mocarstw dotyczące mniejszości narodowych (przywódcy mocarstw byli pod ogromną presją środowisk żydowskich). Chociaż próbowano protestować mocarstwa były nieugięte. Zagrożono Polsce odmową podpisania przez nią traktatu z Niemcami i zmianami terytorialnymi. Lloyd George powiedział iż ma Polaków w swych rękach, póki nie podpiszą traktatu z Niemcami. Traktat mały wersalski gwarantował ochronę mniejszości narodowych, zwłaszcza niemieckich i żydowskich. Gwarancją ych praw miała być Liga Narodów.
Traktat wersalski nie narzucał podobnych ograniczeń Niemcom, ale zostały one włączone do traktatów pokojowych z Austrią, Bułgarią, Węgrami i Turcją. Deklaracje o ochronie mniejszości złożyły ponadto republiki nadbałtyckie : Litwa, Łotwa, Estonia, Albania, Finlandia i Irak.
TRAKTATY POKOJOWE
AUSTRIA
Tendencje do zjednoczenia z Niemcami były w Austii silne. To była szansa dla Austrii na odbudowę gospodarki. Rozpoczęto nawet rozmowy w tej sprawie. Było to jednak sprzeczne z interesami Francji i Włoch. 10 września 1919 roku podpisano traktat w Saint Germain.
Jednym z najważniejszych postanowień było utrzymanie niezależności Austrii. Niepodległość Austrii jest niezbywalna chyba, że za zgodą Ligi Narodów
Austria miała się powstrzymywać od wszelkich traktatów mogących naruszać jej suwerenność
Postanowienia terytorialne odnosiły się do stanu faktycznego czyli sankcjonowały państwa, które dziedziczyły terytorium Austrii : Czechosłowacja (99,8%), SHS (57%), Rumunia (38%), Polska (21%), Włochy (7%)
Terytorium Austrii to 12 % byłego cesarstwa Austro-Węgier i 26% cesarskiej Austrii. Państwo zmniejszyło się o Czechy, Morawy, Śląsk i Dalmację. Bośnię i Hercegowinę straciła na rzecz SHS, Bukowinę dla Rumuni, Tyrol i Dalmację na rzecz Włoch. Galicja i Część Śląska na rzecz Polski.
Postanowienia pozostałe :
Ograniczono armię do 30 tysięcy
Zniesiono obowiązek powszechnej służby wojskowej
Obciążono Austrię reparacjami wojennymi
Dunaj uznano za rzękę międzynarodową
BUŁGARIA
27 listopada 1919 podpisano traktat w Neuilly-sur-Seine (pod Paryżem). Bułgarię potraktowano jak pozostałych sojuszników Niemiec.
pozbawiono ją lotnictwa
pozostawiono jedynie ochotniczą 20 tysięczną armię
zakazano powszechnej służby wojskowej
obciążono ją reparacjami wojennymi (były to reparacje pieniężne, dostawy węgla, sprzętu kolejowego, zwierząt hodowlanych i innych)
Bułgaria straciła Trację, a więc dostęp do Morza Egejskiego. Tereny te oddano Grecji. Dobrudżę dla Rumuni, 6 gmin dla SHS.
WĘGRY
4 czerwca 1920 roku podpisano traktat w Trianon. Po rozpadzie dualistycznej monarchii na Węgrzech wybuchły ruchy narodowe. Rozpoczęły się walki. Problemem tym zajęto się na konferencji pokojowej.
powierzchnię Węgier zmniejszono o 71% (najwięcej zyskała Rumunia ? Siedmiogród, SHS, Słowacja, Austria i Polska ? część Spiszu i Orawy)
siły zbrojne ograniczono do 30 tysięcy
pozbawiono je broni ciężkich
obciążono odszkodowaniami
TURCJA
10 sierpnia 1920 roku podpisano traktat w Sevres. Chociaż formalnie państwo tureckie wciąż istniało, mocarstwa już wcześniej dysponowały jego ziemiami. Anglia i Francja podzieliły część arabską, Grecja zajęła Izmir. Chcąc ratować państwo Kemal Pasza zaczął organizować oddziały zbrojne.
Turcja została potraktowana jak monarchia habsburska
Straciła ? terytorium
Dużą część jej terytorium zagarnęła Grecja
Rozpoczęły się w Turcji walki grecko-tureckie o Anatolie. Ostatecznie pozostały one przy Turcji. Zniesiono monarchię, a Kemal Pasza został prezydentem.
W 1923 roku zwołano konferencję w Lozannie. Została na nią zaproszona także Rosja, a Turcja była na równych prawach. Traktat podpisany na tej konferencji korygował postanowienia z Sevres.
układ Turcji i Grecji o wymianie ludności
Suwerenność Turcji nad Anatolią i Tracją
Turcja zrzekła się praw do ziem arabskich, Cypru, Libii i Egiptu
Podpisano także konwencję w sprawie cieśnin :
Zasada wolności przejścia i żeglugii w czasie pokoju i wojny
Rejon cieśnin strefą zdemilitaryzowaną
Kwestia wolności przejścia może być interpretowana różnie, jeżeli Turcja będzie stroną walczącą
Powołano Międzynarodową Komisję do spraw cieśnin, która ograniczała suwerenność Turcji
LIGA NARODÓW
Pakt Ligi Narodów został podpisany 28 czerwca 1919 roku i wszedł w życie wraz z traktatem wersalskim 10 stycznia 1920 roku. Pakt składał się z preambuły i 26 artykułów. W preambule wymieniono zasady pokojowej współpracy między narodami. Stwierdzono, iż należy utrzymywać jawne stosunki międzynarodowe, oparte na sprawiedliwości i honorze. Preambuła nie zawierała bezwarunkowego potępienia wojen, ale mówiła o nieuciekaniu się do wojny. Przewidywano natomiast możliwość prowadzenia wojen legalnych w określonych przypadkach.
Pierwsze siedem punktów opisywało strukturę i uprawnienia Ligi Narodów. Do pierwotnych członków organizacji zaliczano 32 państwa zaangażowane i 13 neutralne. Chiny mimo iż nie podpisały traktatu wersalskiego, weszły do Ligi Narodów dzięki traktatowi a Austrią w Saint Germain. USA nie ratyfikowały tego traktatu. Ostatecznie 42 państwa weszły wskład Ligi Narodów. Organizacja ta była otwarta dla wszystkich państw, także tych pokonanych, pod warunkiem uzyskania poparcia 2/3 członków.
Organy Ligi Narodów :
Zgromadzenie Ogólne miało szerokie uprawnienia w rozpoznawaniu spraw wchodzących w zakres Ligi Narodów. Wszystkie państwa były równe i dysponowały jednym głosem.
Rada Ligi Narodów była organem najważniejszym i uznano w nim uprzywilejowaną rolę mocarstw, które zaliczono do członków stałych. Stałych członków było czterech : Anglia, Francja, Włochy i Japonia, potem doszły do nich Niemcy, a po ustąpieniu Niemiec i Japoni, do Rady weszło ZSRR. Następnie w skład Rady wchodziło czterech członków niestałych wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne. W 1926 roku liczbę członków niestałych zwiększono do 9, a w 1936 roku do 11. W międzyczasie ustalono także kategorię członka półstałego, którym została Polska. Nie miała miejsca stałego, ale była po upływie swojej kadencji wybierana na kolejną
W Zgromadzeniu Ogólnym i Radzie Ligi Narodów decyzje podejmowano jednogłośnie.
Sekretariat, który składał się z Sekretarza Generalnego i personelu
Siedzibą Ligi Narodów miała być Genewa, a pierwszym sekretarzem został Eric Drummond.
Pakt Ligi Narodów :
Art8) Wilson chciał aby państwa zobowiązały się do rozbrojenia. Było to jednak niemożliwe i artykuł przybrał enigmatyczną formę : utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń do niezbędnego minimum potrzeb bezpieczeństwa narodowego i akcji międzynarodowych.
Art10 i 11) Rada będzie bronić integralności terytorialnej i niezależności politycznej wszystkich swoich członków. W razie napaści Rada wskaże środki zapewniające wykonanie niniejszego zobowiązania. W wypadku wojny Liga powinna podjąć wszelkie środki w celu zabezpieczenia pokoju między narodami (nie mówi nic o przeciwstawieniu się agresji). Gdyby zaś któryś z członków uciekał się do wojny Liga może :
zerwać z nim wszelkie stosunki i wykluczyć z Ligi Narodów
może nałożyć sankcje ekonomiczne i finansowe
może wreszcie użyć siły, a więc kontyngentu sił zbrojnych
Uwaga !
Te same sankcje mogła Liga Narodów zastosować wobec państwa nie wchodzącego wskład Ligi Narodów.
Wojny legalne :
każdy spór między członkami Ligi musi zostać oddany pod rozpatrzenie rozjemcze lub sądowe (Stały Trybunał Sprawiedliwości)
członkowie Ligi Narodów nie powinni uciekać się do wojny przed upływem 3 miesięcy od orzeczenia sądowego, które zostanie podjęte w ciągu 6 miesięcy. Po 9 miesiącach wojna stawała się więc legalna. Gdyby Radzie nie udało się doprowadzić do jednomyślnego przyjęcia sprawozdania, strony mogą podjąć działania jakie uznają za niezbędne ? a więc również wojnę.
Art19) Zgromadzenie może zaproponować członkom podobne zbadanie traktatów, które nie dają się stosować oraz położenia międzynarodowego, które grozi pokojowi. (Ten punkt był wielką szansą dla Niemiec i Węgier protestujących przeciwko powojennym traktatom pokojowym)
Art22) Tworzył system mandatowy ? zarząd nad koloniami Niemiec i terytoriami oderwanymi od Turcji :
mandaty A ? obszary tureckie, niepodległe tymczasowo, miano im służyć radą i nadzorować administrację
mandaty B ? kolonie poniemieckie w Afryce, o różnym stopniu rozwoju. Sprawowano w nich niemal pełnię władzy
mandaty C ? Afryka Południowa, najsłabiej rozwinięta, rządzona pod panowaniem ustaw mandatariusza
Nie wyjaśniono kiedy ów system ma wygasnąć. Zaznaczono jedynie, że z ludnością tubylczą należy się obchodzić sprawiedliwie na terytoriach podlegających jej administracji.
Pakt Ligi Narodów miał znieść wszelkie traktaty i porozumienia z nim sprzeczne. Teraz moc prawną miały mieć tylko traktaty zarejestrowane w Sekretariacie Ligi. W 1924 roku na forum Ligi Narodów uchwalono Protokół Genewski :
Wojna napastnicza stanowi naruszenie solidarności członków społeczności międzynarodowej i stanowi przestępstwo międzynarodowe
Każde państwo uciekające się do wojny będzie uważane za agresora.
Zalecano tworzenie stref zdemilitaryzowanych i ogólne rozbrojenie. Planowano zwołać także konferencję rozbrojeniową do Genewy. Protokół Genewski nigdy nie wszedł w życie, ponieważ nie ratyfikowała go Wielka Brytania. Odrzucała ona bowiem możliwość obowiązkowego arbitrażu.
Już w 1920 roku na wniosek własny do Ligi Narodów przyjęto Austrię, Bułgarię i Albanię, a także Kostarykę, Luksemburg i Finlandię. W 1921 roku przyjęto Litwę, Łotwę i Estonię. W 1922 roku Węgry. W sumie przyjęto 14 nowych członków i było już 56 państw wchodzących wskład Ligi Narodów. Niemcy przystąpiły do niej w 1926 roku a wystąpiły w 1933 roku. ZSRR przystąpiło do LN w 1934 roku. Japonia znalazła się w ostrej opozycji do Ligi, a także Włochy coraz bardziej się od niej oddalały budując państwo faszystowskie.
ŚWIAT PO WIELKIEJ WOJNIE
Opinia publiczna sądziła, że po czterech okropnych latach wszystko powróci do normy. Miała to być wojna, która zakończy wszystkie wojny. Politycy obiecywali nigdy już nie dopuścić do takiego konfliktu. Wydawało się to możliwe dzięki Lidze Narodów oraz nowej polityce rozwiązywania problemów za pomocą kompromisów.
Mapa polityczna Europy i terytoria zmieniły się nie do poznania. Zniknęły trzy cesarstwa : rosyjskie, niemieckie, i austro-węgierskie. Nowe granice liczyły 6 tysięcy km, przynależność państwową zmieniło 80 milionów osób. Mimo, że granice miały być etnicznymi, nie udało się stworzyć państw narodowych. Nie pomogły plebiscyty, zwłaszcza, że nie zawsze były przeprowadzane rzetelnie. W efekcie pojawiły się państwa, w których mniejszości narodowe stanowiły znaczący procent ludności. Gwarantować ich prawa miał tzw. mały traktat wersalski, ale w praktyce był on wykorzystywany do walki politycznej. Problemów narodowościowych nie udało się załagodzić i ciążyły one nad życiem politycznym Europy przyczyniając się do wybuchu II wojny światowej.
Powstanie nowych państw miało wiele negatywnych skutków, ponieważ dzielono granicami celnymi zwarte gospodarczo obszary. W nowo powstałych państwach starano się wprowadzać systemy demokratyczne, według idei Wilsona - wojna w ob.ronie demokracji, jednak były one zbyt słabe, aby udźwignąć ciężar reform. Demokracja nie była dobrym systemem dla państw słabych, biednych i pogrążonych w kryzysie. W skutek niepokojów społecznych i złego stanu gospodarki w większości krajów powstały więc systemy autorytarne. Wyjątkiem była Czechosłowacja, która konsekwentnie, przez cały czas rozwijała swoją gospodarkę i ona jedna nie była zacofana.
Gwarancją nowego ładu w Europie miała być Liga Narodów, jednak po powrocie Stanów Zjednoczonych do polityki izolacjonizmu straciła swoją pozycję. Tymczasem mocarstwową pozycję na Dalekim Wschodzie osiągnęła Japonia, zajmując niemieckie wyspy na Pacyfiku, przejmując wpływy w Chinach oraz rozwijając się gospodarczo i cywilizacyjnie. Nie ukrywała swoich ambicji terytorialnych w Azji. Sytuacja na Dalekim Wschodzie była już mocno skonfliktowana. Ustalony porządek rzeczy był wynikiem wielu kompromisów, które tak naprawdę nie zadowalały nikogo. Utworzono niepodległą Arabię Saudyjską w 1932 roku, terytoria mandatowe były administrowane przez państwa zachodnie (Francja i Anglia). Brytyjczycy obiecali Żydom utworzenie w Palestynie niepodległego państwa żydowskiego. Rozpoczęła się więc już w 1918 roku ogromna migracja Żydów do Palestyny.
PAŃSTWA BAŁTYCKIE I STOSUNKI Z ROSJĄ
Dla nowych państw wchodzących uprzednio w skład Rosji carskiej stosunki z Polską i Rosją miały podstawowe znaczenie. W 1920 roku dyplomacja polska czyniła duże wysiłki, aby doprowadzić do zawarcia porozumień wojskowych i gospodarczych z państwami tego regionu. Miały być one wstępem do idei utworzenia Związku Bałtyckiego, umacniającego bezpieczeństwo w regionach sąsiadujących z Rosją.
Pełne napięć były stosunki Polsko-Litewskie, zwłaszcza po akcji Żeligowskiego i przejęciu Wileńszczyzny. Poczynaniami Polski czuła się także zagrożona Łotwa. Komplikowało to sytuację Polski w regionie. W 1921 roku mediację między Polską a Litwą podjęła Liga Narodów, ale również bez rezultatów. Plan autonomii Wileńszczyzny i luźnej federacji Polski z Litwą został odrzucony.
W tym czasie Rosja formalnie uregulowała swoje stosunki z państwami bałtyckimi, zawierając traktaty pokojowe.
Mimo, to idea Związku Bałtyckiego wciąż byłą silna. Miał on nie tylko wzmocnić bezpieczeństwo wobec zagrożenia ze wschodu, ale i pozwolić obrać wspólną politykę na konferencjach Ententy poświęconych problemom gospodarczym.
1921 konferencja w Helsinkach z udziałem Polski, Łotwy, Estonii i Finlandii. Podjęto pierwszą próbę sformalizowania współpracy. Celu nie osiągnięto, ale mówiono o możliwościach współpracy handlowej i udzielaniu sobie pomocy w stabilizacji wewnętrznej.
1922 konferencja w Warszawie z udziałem tych samych państw. Próbowano ustalić wspólne stanowisko na konferencję europejską w Genui. Podpisano układ polityczny, który miał być podstawą związku :
w razie napaści państwa rozpoczną konsultację i uzgodnią środki działania
państwa zobowiązały się nie zawierać porozumień przeciwko sobie
Układ nie wszedł w życie, ponieważ nie ratyfikowała go Finladia.
1922 rok konferencja w Rydze z udziałem Polski, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rosji. Uchwalono wspólny protokół o :
możliwości rozszerzenia współpracy gospodarczej i handlowej
zaleceniu koordynacji działań na konferencji w Genui
działaniu na rzecz uznania Rosji przez państwa zachodnie
Rosja nie przywiązywała wagi do tego protokołu i rozpoczęła rozmowy z Niemcami zakończone traktatem w Rapallo. Zaproponowała natomiast rozmowy rozbrojeniowe.
!922 rok, grudzień, konferencja w Moskwie. Była to pierwsza konferencja z udziałem Litwy. Państwa bałtyckie chciały wpierw uchwalić pakt o nieagresji, a dopiero później zająć się kwestią rozbrojenia. Tekst paktu o nieagresji udało się szybko ustalić, ale problem rozbrojenia był zbyt konfliktowy. Rosja nie godziła się na propozycję państw bałtyckich podpisania paktu o nieagresji a kwestię rozbrojenia przekazanie ekspertom. Konferencja moskiewska zakończyła się bez żadnych ustaleń. Wykazała jednak zbieżność poglądów państw bałtyckich w kwestii bezpieczeństwa regionalnego.
DALEKI WSCHÓD
W azjatyckiej Rosji powstało drugie państwo rosyjskie, kierowane przez carskiego admirała Aleksandra Kołczaka. Jego rząd cieszył się pełnym choć cichym poparciem państw kapitalistycznych, które obiecały poprzeć go, gdy już odniesie zwycięstwo nad armią czerwoną. Jednak to państwo istniało niewiele ponad rok. Armia Czerwona wyparła siły Kołczaka, walcząc aż do ich ostatecznej likwidacji.
Rosja nie chciała wywoływać wojny z Japonią, która okupowała obszary nad Pacyfikiem. Moskwa postanowiła więc nie rozciągać suwerenności na te tereny, a utworzyć na nich państwo buforowe. Dlatego powstała Republika Dalekiego Wschodu.
Japonia pozbawiona bogactw naturalnych z wielkim przyrostem ludności i silnie rozwijającym się przemysłem ujawniała plany ekspansyjne. Kiaoczou, kolonie niemieckie na Wybrzeżu Chin i posiadłości niemieckie na Oceanie Spokojnym nie mogły jej zadowolić. Możliwe były zdobycze na Syberii, ale zdawano sobie w Japonii sprawę z tego, że na dłuższą metę nie sposób było je utrzymać. Dlatego Japonia rozpoczęła wycofywać się z tych terenów i nawiązała z ZSRR formalne stosunki. Za swój dogodny teren ekspansji Japończycy uważali Chiny, głosząc hasło Azja dla Azjatów.
Chiny w 1917 roku aby poprawić swoją pozycję wypowiedziały wojnę Niemcom. Nie poprawiło to ich sytuacji. Japonia i tak uzyskała tereny poniemieckie, a od terytorium Chin oderwała się Mongolia. W latach 1920-1926 targały Chinami wojny domowe. Wstąpienie do Ligi Narodów w 1920 roku dało jednak Chinom przewagę nad Japonią podczas konferencji waszyngtońskiej.
KONFERENCJA WASZYNGTOŃSKA
Coraz większą uwagę zwracał wzrost pozycji Japonii i wzrost jej potęgi morskiej. W ciągu 10 lat tonaż jej floty niemal się podwoił. Był to wzrost proporcjonalnie dwukrotnie większy niż w Anglii i USA. Z początkiem 1921 roku wysunięto projekt ograniczenia zbrojeń morskich, a ewentualnie również lądowych. Chciano również przedyskutować kwestię problemów Chin i Oceanu Spokojnego.
Konferencja rozpoczęła się w listopadzie 1921 roku i trwała do roku 1922. Konferencja Waszyngtońska to jednolity front anglo-amerykański przeciwko Japonii. Na konferencję nie zaproszono Rosji, która z tego powodu złożyła szereg protestów. Na konferencji Japończycy wysunęli daleko idące postulaty w sprawie zbrojeń morskich i Chin.
Obrady były burzliwe, a porozumienie osiągnięto z trudem. Ich wynik to 9 kolejnych układów, które oznaczały obniżenie się znaczenia Anglii, która nie mogła już utrzymać zasady Two powers standard i musiała się zgodzić na równość ze Stanami Zjednoczonymi. Tym było to boleśniejsze, że była to równość w zakresie okrętów najwyższej klasy, które stanowiły dumę i podstawę floty brytyjskiej.
Jeszcze większą porażkę poniosła Francja, gdyż została zepchnięta do pozycji równej Włochom, a przecież Francja ze względu na rozległe imperium kolonialne miała zdecydowanie większe potrzeby. Udało się za to Francji uniknąć rozmów o rozbrojeniu lądowym czego chciała Anglia. Ustalono następujące stosunki flot.
Anglia = 5
USA = 5
Japonia = 3
Francja i Włochy = 1,75
Dla Japonii szczególnie ważny stanowiący jej porażkę był układ podpisany przez 9 państw (Anglię, USA, Francję, Włochy, Japonię, Chiny, Belgię, Hollandię i Portugalię) utrzymujący politykę otwartych drzwi w Chinach.
zapewniał jednakowe prawa ekspansji gospodarczej
utrzymywał niezależność i niezawisłość terytorium Chin
Zmuszono Japonię do rezygnacji z Kiaoczou i planów rozszerzenia swych wpływów. W sprawie sytuacji na Oceanie Spokojnym Japonia uzyskała zgodę na objęcie byłych kolonii niemieckich (trzy archipelagii),ale USA zastrzegły sobie prawo do własnych kabli na wyspie Yap.
Militarystyczne i nacjonalistyczne koła Japonii nie były zadowolone z wyników konferencji. Rozpoczęto przygotowania do przyszłych, dalekosiężnych akcji zaborczych, na co trzeba było wiele czasu. Silny rozwój przemysłu mimo braków surowców umożliwił rozbudowę armii, a zwłaszcza floty wojennej.
Podpisano na konferencji także traktat czterech państw : Anglii, Francji, USA i Japonii. Zastąpił on dotychczasowy sojusz angielsko-japoński :
ogólne zobowiązanie do utrzymywania pokoju na Dalekim Wschodzie
poszanowanie swoich praw do posiadłości na Pacyfiku
wszelkie problemy miały być oddawane do rozstrzygnięcia wspólnej czterostronnej konferencji
konsultacje wzajemne w wypadkach zagrożenia ze strony państw nie należących do traktatu
zniesiono układ sojuszniczy angielsko-japoński
BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE
UMACNIANIE POKOJU; REPARACJE WOJENNE
Traktaty pokojowe podpisane we Francji w latach 1919-1920 miały na celu zapewnienie pokoju i likwidację następstw wojny. Największą trudnością po wejściu tych traktatów w życie była ich systematyczna realizacja. Pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu zagroziły od początku różne niebezpieczeństwa :
wyniszczenie gospodarcze
nieobecność na arenie międzynarodowej Rosji
odsunięcie się USA od polityki europejskiej i powrót do izolacjonizmu
problemy mniejszości narodowych
Zaraz po wojnie najważniejszą kwestią były reparacje wojenne - traktat wersalski nie określał bowiem ich wysokości. Francja jako najbardziej poszkodowana podczas wojny domagała się ogromnych świadczeń ze strony Niemiec. Anglia hamowała te tendencje, nie chcąc nadmiernego wzrostu pozycji Francji kosztem Niemiec. Odszkodowaniami zainteresowana była również Belgia, Włochy i niektóre państwa związane z Francją. Przewidziano także prawo do odszkodowań dla Rosji, ale dopiero, gdy upadnie bolszewicka władza.
Problem reparacji wojennych omawiano na kilku konferencjach : w 1920 roku w San Remo, później w Spa, w 1921 roku w Paryżu i Londynie. Przedmiotem rozmów były reparacje niemieckie i kwestia Rosji. Chodziło głównie o spłatę długów zaciąganych przed wojną i w jej trakcie przez Rosję u mocarstw zachodnich. Mocarstwa chciały wymusić spłatę zadłużenia grożąc nie uznaniem Rosji w stosunkach międzynarodowych i nie nawiązaniem z nią stosunków handlowych.
W styczniu 1922 roku w Cannes zapadła decyzja o zwołaniu konferencji z udziałem Rosji. Podjęto decyzję o zwołaniu konferencji w Genui z udziałem wszystkich państw europejskich, a więc także Niemiec i ich sojuszników. Jednak mimo ogólnych uzgodnień jakie osiągnięto w Cannes różnice interesów i celów Anglii i Francji były znaczne.
Francja traktowała konferencję genueńską jako potwierdzenie nienaruszalności dotychczasowych traktatów, możliwość usprawnienia procesu ściągania reparacji od Niemiec oraz skłonienia Rosji do spłaty długu. Popierała więc projekt stworzenia międzynarodowego konsorcjum do eksploatacji bogactw naturalnych Rosji. Anglia liczyła natomiast na bezpośrednie powiązania ekonomiczne z Rosją i przewidywała możliwość omówienia kwestii niepokojów w Europie Środkowej, co uderzyłoby w Polskę i jej wschodnia granicę.
Rosja nawiązywała tymczasem stosunki gospodarcze z Anglią, Niemcami i Włochami, mimo, że jej rząd nie został formalnie uznany. Rząd radziecki proponował zwołanie konferencji gospodarczej w sprawie długu carskiego i roszczeń Rosji wobec mocarstw za akcję interwencyjną w Rosji w 1918 roku.
Rozbieżności francusko-brytyjskie udało się zmniejszyć w wyniku spotkania Lloyda Georga z nowym premierem francuskim Raymondem Poincare. Oficjalny komunikat głosił i informował, że obaj premierzy doszli do całkowitego porozumienia.
KONFERENCJA W GENUI I UKŁAD W RAPALLO
W konferencji w kwietniu 1922 roku wzięło udział 29 państw europejskich i 5 dominiów brytyjskich. Swojego udziału odmówiły Stany Zjednoczone nie chcąc obradować wraz z Rosją. Delegacja Rosji reprezentowała wszystkie istniejące republiki radzieckie, a na jej czele w zastępstwie Lenina stanął Gieorgij Cziczerin. Na konferencję nie przybył natomiast Poincare, a na czele Brytyjczyków stanął Lloyd George.
Konferencja podzieliła się na cztery komisje : polityczną, finansową, ekonomiczną i transportową. Dominowały jednak we wszystkich komisjach problemy gospodarcze. Cziczerin wyraził chęć współpracy, ale odmawiał przyjęcia jednostronnych roszczeń zachodu. Oczywiście Rosja zapłaci wszystko co jest winna, kiedy tylko otrzyma zwrot pieniędzy za straty spowodowane obcą interwencją.
Cziczerin wystąpił z propozycją powszechnego rozbrojenia, gdyż zmniejszenie wydatków zbrojeniowych umożliwiłoby poprawę ogólnej sytuacji gospodarczej wszystkich krajów. Propozycji tej ostro sprzeciwił się minister sprawiedliwości Francji - Barthou.
Konferencja w Genui nie przyniosła Francji konkretnych rezultatów, ani w sprawie reparacji Niemiec, ani wierzytelności wobec Rosji. Problemy te były przedmiotem rozmów na dwóch konferencjach w Hadze, ale także skończyły się fiaskiem. Pozycja Rosji była już mocno podbudowana układem w Rapallo.
Przed otwarciem konferencji w Genui miało miejsce wydarzenie, na które początkowo nikt nie zwrócił uwagi. Delegacja rosyjska w drodze do Genui zatrzymała się na cztery dni w Berlinie. Przedmiotem rozmów tam prowadzonych była sprawa wznowienia stosunków dyplomatycznych, problem wzajemnych odszkodowań i kwestia traktatu brzeskiego. Chociaż żaden dokument nie został podpisany, rezultatem rozmów było uzgodnienie prawie pełnego tekstu traktatu.
16 kwietnia 1922 roku w położonej koło Genui nadmorskiej miejscowości Rapallo został podpisany układ radziecko-niemiecki. Wzmocnił on pozycję międzynarodową obu państw, zerwał izolację tworzoną przez mocarstwa zachodnie. Traktat składał się z sześciu artykułów :
oba państwa zrzekły się odszkodowań za wydatki i szkody wojenne
oba państwa zrzekły się odszkodowań za szkody niewojenne, a spowodowane przez jedną ze stron
oba państwa zrzekły się zwrotu wydatków za utrzymywanie jeńców wojennych
Niemcy zrzekły się odszkodowań za znacjonalizowany w Rosji majątek niemiecki, ale pod warunkiem, że inne państwa również nie otrzymają od Rosji odszkodowań
Wznowiono stosunki dyplomatyczne i konsularne
We wzajemnych stosunkach miały obowiązywać zasady najwyższego uprzywilejowania
Do traktatu dołączono notę, iż w wypadku spłaty odszkodowań przez Rosję dla państw trzecich, Rosja będzie musiała wypłacić odszkodowania także Niemcom. Rząd niemiecki ze swojej strony zobowiązał się do nie brania udziału w pracach międzynarodowego konsorcjum w Rosji bez konsultacji z jej rządem.
Wiele razy pojawiały się spekulacje dotyczące Rapallo. Możliwe, iż zawierał on szereg tajnych klauzul dotyczących szeroko rozumianej współpracy wojskowej. Traktat wywołał żywą reakcję na konferencji w Genui. Zarzucono Niemcom prowadzenie tajnych rokowań na tematy będące podejmowane na forum konferencji. Wysłano do Niemiec notę, iż postanowienia traktatu, które są sprzeczne z postanowieniami międzynarodowymi, będą uznawane za nieważne.
W praktyce traktat w Rapallo zmieniał stosunki europejskie. Był dobrym początkiem dla ZSRR. Państwa zachodnie były zaniepokojone, że dwa państwa, najwięksi przeciwnicy traktatu wersalskiego osiągnęły porozumienie. Osłabiało to podstawy tworzonego w Europie nowego ładu. Dla Polski traktat ten stanowił wielkie zagrożenie, gdyż znalazła się w kleszczach między dwoma wielkimi przeciwnikami.
Traktat w Rapallo umożliwiał Niemcom obchodzenie klauzul rozbrojeniowych traktatu wersalskiego. Podpisano tymczasowe porozumienie o współpracy Reichswery z Armią Czerwoną, a w 1926 roku zawarto nowy niemiecko-radziecki traktat o wzajemnej neutralności i współpracy. Po traktacie w Rapallo Niemcy rozpoczęli szkolić swoje kadry wojskowe i prowadzić badania na terenie Rosji. Powstał tu ośrodek lotniczy, gdzie wyszkolono ponad 200 lotników niemieckich. Powstała szkoła wojsk pancernych, prowadzono badania nad nowymi typami broni, czołgów. Badano bojowe środki trujące. Natomiast oficerowie radzieccy podnosili swoje kwalifikacje w Akademii Wojennej w Berlinie.
Układ w Rapallo zaważył na sytuacji ZSRR. Kolejne państwa normowały z nimi stosunki dyplomatyczne. Poza państwami europejskimi stosunki dyplomatyczne z ZSRR nawiązały Chiny i Meksyk. Uznania ze strony Francji nie dokonał Poincare, ale już nowy rząd Herriota, będącego zwolennikiem zbliżenia francusko-radzieckiego.
ZACHÓD WOBEC NIEMIEC
PROBLEM REPARACJI, LOCARNO
Francja po traktacie wersalskim utrzymywała swoją politykę wobec Niemiec. Najbardziej zniszczona w czasie wojny obawiała się ponownego zagrożenia ze strony Niemiec. Nie udało się jej zrealizować wszystkich swoich postulatów na konferencji paryskiej - powstrzymywały ją USA i Anglia, która po utracie przez Niemcy koloni i floty, załamaniu gospodarczym i militarnym nie stanowiły już dla niej zagrożenia. Dalsze ich osłabianie mogło grozić zachwianiem równowagi europejskiej. Anglia widziała rolę Niemiec jako zaporę przeciwko bolszewickiej rewolucji. Niepokoił ją wzrost terytorium Polski kosztem Niemiec.
Teoretycznie sojusz angielsko-francuski był po wojnie nadal kontynuowany, jednak różnice w strategii politycznej obu mocarstw w istotny sposób wpływały na możliwość urzeczywistnienia postanowień traktatu wersalskiego wobec Niemiec.
Francja uważnie kontrolowała rozwój wydarzeń w Niemczech. Kiedy w 1920 roku w zagłębiu Ruhry wybuchły niepokoje społeczne, Niemcy wkroczyły zbrojnie do strefy zdemilitaryzowanej. W odpowiedzi na to, Francja wraz z Belgią rozpoczęła okupację 4 niemieckich miast : Frackfurtu, Darmstadu, Hamburga i Hanau. Dopiero na konferencji w San Remo w 1920 roku uzgodniono wycofanie się wojsk niemieckich ze strefy zdemilitaryzowanej oraz zakończenie okupacji niemieckich miast. Ustalono także, że problem reparacji należy omówić na wspólnej konferencji z Niemcami.
Problem reparacji wywołał głośne rozważania. Na uwagę zasługuje zwłaszcza książka wybitnego ekonomisty brytyjskiego Johna Keynesa. Wskazywała ona błędy, jakie popełniono w sprawie reparacji na konferencji paryskiej i ostrzegała przed ich powiększaniem. Keynes dowodził, że rozbite gospodarczo Niemcy, pozbawione Górnego Śląska nie będą wstanie zapłacić kwoty większej nież 40 mld marek.
Zanim doszło do konferencji w Spa w 1920 roku, alianci spotkali się jeszcze dwukrotnie w Boulogne i Brukseli. Okazało się, że istnieją znaczne różnice poglądów. Francuzi domagali się odszkodowania w wysokości 250 mld marek, Brytyjczycy najwyżej 100 mld marek.
Rezultaty konferencji w Spa w 1920 roku były niewielkie. Delegacja niemiecka zagroziła wstrzymaniem wszelkich płatności, jeżeli zostaną wysunięte nierealne żądania lub gdy alianci będą straszyć sankcjami. W Spa został jedynie podpisany protokół o dostarczaniu przez Niemcy 2 mln ton węgla miesięcznie dla aliantów. W sprawie podziału odszkodowań ustalono, że : Francja otrzyma 52%, Anglia 22%, Włochy 10%, Belgia 8%, Jugosławia 5%,, a państwa pozostałe 3%.
Dalsze rokowania w gronie aliantów odbyły się w Paryżu w 1921 roku, gdzie postanowiono zażądać spłaty 226 mld marek w złocie.
Na konferencji londyńskiej w 1921 roku przygotowano memorandum krytycznie oceniające wywiązywanie się Niemiec z postanowień traktatu wersalskiego w części dotyczącej reparacji i rozbrojenia. Rząd niemiecki twierdził, że 20 mld marek określone traktatem wersalskim już spłacił, podczas gdy Komisja Odszkodowań oceniała spłaty na zaledwie 8 mld marek. Wobec braku odzewu Niemiec na te zarzuty, wojska alianckie rozpoczęły w 1921 roku okupację trzech niemieckich miast nadreńskich.
W tym samym roku 1921 Komisja Odszkodowań ustaliła ostateczna sumę reparacji na kwotę 132 mld marek. Potwierdziła to konferencja aliantów w Londynie w 1921 roku, która wystosowała do Niemiec ultimatum, grożąc okupacją zagłębia Ruhry w przypadku zakwestionowania tej sumy. Rząd niemiecki Josepha Wirtha zaakceptował tę decyzję.
Zdecydowanie trudniejsze okazało się wyegzekwowanie tej decyzji. Aby Niemcy mogły spłacać tę sumę, musiały zwiększyć eksport i udział w handlu światowym, czemu była przeciwna Francja. W Anglii zaczęto podkreślać, że ściąganie reparacji nie ma większego sensu. Lloyd George uważał, że Francji nie tyle zależy na reparacjach co na osłabieniu Niemiec, w celu zabezpieczenia swego bezpieczeństwa. Dlatego Anglia zaproponowała Francji w 1922 roku nowy pakt gwarancyjny, który został jednak przez Francję odrzucony. Poincare nie zamierzał rezygnować z polityki twardej ręki wobec Niemiec. Niemcy natomiast wciąż zalegały ze spłatami. Ich prośba o moratorium została odrzucona.
Odbyły się dwie konferencje aliantów : w Londynie w 1922 roku i Paryżu w 1923 roku. Plan redukcji reparacji został odrzucony.
11 stycznia 1923 roku Francja wraz z Belgią zdecydowała się na wojskową okupację zagłębia Ruhry. Zaprotestowały USA i Anglia, a rząd niemiecki wezwał ludność do masowego, biernego oporu. Kryzys został przełamany, kiedy na czele rządu staną Stressemann. Ogłosił on zaniechanie biernego oporu i wznowienie dostaw węgla. Mimo to, Francja jeszcze przez rok okupowała zagłębie Ruhry.
W czasie okupacji zagłębia Ruhry kryzys gospodarczy i finansowy Niemiec był głęboki. A kiedy na wiosnę 1924 roku we Francji załamał się kurs franka, banki amerykańskie musiały przyjść z pomocą.
Stany Zjednoczone obawiały się, że kryzys gospodarczy w Europie może się pogłębić, co utrudniałoby ściąganie należności od Anglii i Francji z tytułu pożyczek wojennych. Płatnicze możliwości obu państw były uzależnione od reparacji niemieckich. Stąd też zainteresowanie USA kwestia Niemiec. Ich wniosek jest prosty, kwestią reparacji powinni zająć się ekonomiści a nie politycy (Anglia i Francja były winne przeszło 10 mld $).
PLAN DAWESA
W 1923 roku została powołana komisja ekspertów do spraw reparacji. Spłata zadłużenia miała być warunkowana odbudową gospodarki. Plan Dawesa przedstawiono w 1924 roku. Zakładał on, że przed spłatą reparacji trzeba uzdrowić system gospodarczy, a zwłaszcza bankowy w Niemczech.
Niemcy miały spłacać przez 5 lat raty od 1 mln marek do 2,5 mln marek w złocie rocznie
Przewidywano wypuszczenie obligacji kolejowych i przemysłowych
Pożyczka 800 mln marek (połowę miały dać USA)
Uzdrowienie systemu bankowego, stworzenie funduszu stabilizacyjnego o zachęt dla inwestorów
W konsekwencji zwiększono wydatnie obecność gospodarczą USA w Niemczech. Inwestycje przekroczyły kwotę 3 mld $. Plan zatwierdzono w 1924 roku na konferencji w Londynie.
Do nadzoru rozbrojenia powołana została Międzysojusznicza Komisja : Woj.skowa, Morska, Lotnicza. Niemcy robiły wszystko, aby utrudnić ich funkcjonowanie. Wskazywały stale niebezpieczeństwo rewolucji co argumentowało potrzebę utrzymania armii. Chociaż Reichswera miała zostać ograniczona do 100 tysięcy już w 1920 roku, to jej liczebność była kilkakrotnie większa. Brytyjczycy byli jednak nie zainteresowani redukcją armii lądowej, a dla nich ważna była jedynie niemiecka siła morska i powietrzna. Brak konsekwencji Anglii i brak współdziałania z Francją pozwalał Niemcom skutecznie sabotować realizację postanowień rozbrojeniowych traktatu wersalskiego.
LOCARNO
Okupacja zagłębia Ruhry przez Francję była ostatnią demonstracją twardej polityki wobec Niemiec. W 1924 roku upadł rząd Poincarego, a nowym premierem został Herriot. Na czele rządu brytyjskiego staną natomiast MacDonald. Porozumienie obu premierów pozwoliło na zatwierdzenie w Londynie Planu Dawesa. Po jego podpisaniu Francja traciła możliwość podejmowania sankcji wobec Niemiec, gdyż ustanowiono nowe mechanizmy regulowania kwestii reparacji.
W 1924 roku we Francji utrzymywał się kryzys pogłębiany przez duże koszty okupacji zagłębia Ruhry. W Niemczech natomiast zaczęły się pojawiać pierwsze symptomy poprawy sytuacji gospodarczej.
Zmieniła się polityka mocarstw wobec Niemiec. Anglia umacniała się w przekonaniu, że zbyt surowo ukarano Niemcy w Wersalu. We Francji Briand uważał, że wyczerpano możliwości budowania bezpieczeństwa poprzez izolację Niemiec i restrykcyjne egzekwowanie postanowień traktatu wersalskiego.
Zmiany te pozytywnie oceniał Stresseman, który dążył do rewizji traktatu wersalskiego, ale nie nagle, lecz etapami. Zanim przeprowadzi rewizję granicy wschodniej, Niemcy muszą się wydostać z izolacji politycznej. Stresseman będzie więc zabiegał o związki z Anglią i Francją. Zmniejszenie obaw Francji o swoje bezpieczeństwo i bezpieczeństwo swych granic miało rozluźnić jej stosunki z państwami Europy Wschodniej.
W grudniu 1924 roku Brytyjczycy zwrócili się do Niemiec z propozycją traktatu gwarantującego bezpieczeństwo Francji. Z taką propozycją Niemcy wystąpiły w 1925 roku. Zagrożona tym poczuła się Polska, jednak brak współpracy z Czechosłowacją osłabił jej pozycję.
5 października 1925 roku rozpoczęła się konferencja w Locarno. Wzięło w nij udział 5 państw : Francja, Anglia, Belgia, Włochy i Niemcy. Kiedy pakt reński był już ustalony do rozmów dopuszczono także Czechosłowację i Polskę. Na konferencji toczyły się ostre spory, gdyż mocarstwa istotnie modyfikowały traktat weersalski.
W Locarno podpisano 7 dokumentów :
1)Traktat wzajemnych gwarancji pięciu państw (Pakt Reński)
2)Konwencja arbitrażowa belgijsko-niemiecka
3)Konwencja arbitrażowa francusko-niemiecka
4)Traktat rozjemczy czechosłowacko-niemiecki
5)Traktat rozjemczy polsko-niemiecki
6)Traktat wzajemnej gwarancji francusko-polski
7)Traktat wzajemnej gwarancji francusko-czechosłowacki
Układy lokareńskie podpisano w Londynie 1 grudnia 1925 roku.
Pakt reński
Składał się z dziesięciu artykułów, ale jego istotą był już artykuł pierwszy, który mówił o utrzymaniu terytorialnego status quo między Niemcami a Belgia i Niemcami a Francją oraz o nietykalności tych granic, jak również postanowień określających strefy zdemilitaryzowane. Niemcy i Belgia oraz Francja zobowiązały się nie uciekać do wojny chyba, że :
zostałyby pogwałcone granice
prowadzone byłyby działania Ligi Narodów
Arbitraż
Niemcy, Francja i Belgia zobowiązały się załatwiać swoje sprawy na drodze pokojowej, a także ustalono zasady wzajemnej pomocy na wypadek naruszenia tego traktatu.
Traktat rozjemczy
Mówił o pokojowym rozwiązywaniu sporów polko-niemieckich, ale nie stosował się on do sporów powstałych przed podpisaniem tego traktatu i należących do przeszłości.
Traktat gwarancyjny
Polsko-francuski uzależniał udzielenie pomocy od działań i procedur Ligi Narodów
W Locarno Stressemann zrealizował jeden ze strategicznych zamiarów, jakim było zmniejszenie zaufania do Francji ze strony jej wschodnich sojuszników. Układy lokareńskie stanowiły kolejne po planie Dawesa naruszenie traktatu wersalskiego. Dzieliły Europę na dwa obszary : zachodni i wschodni. Tylko granicom zachodnim Niemiec gwarantowano nienaruszalność i wielostronne gwarancje dla ich bezpieczeństwa. Traktaty rozjemcze z Polską i Czechosłowacją stawiały je w dużo gorszym położeniu. Nie sformułowano wyrzeczeń się zmiany granic wschodnich - tylko ogólne formuły o pokojowym rozwiązywaniu sporów. Niemcy osiągnęły wielki sukces. Układy nie wykluczały możliwości zmiany granic wschodnich. Osłabiono także istniejące sojusze Francji w Europie Wschodniej.
ZACHÓD WOBEC NIEMIEC PO LOCARNO
Sytuacja Niemiec po Locarno uległa poprawie. Stały się partnerem państw zwycięskich. Jednym z pierwszych tego skutków była interpretacja zapisów traktatu wersalskiego dotyczących Nadrenii. Chociaż okupacja miała trwać 15 lat, a było wiele zastrzeżeń do rozbrojeń niemieckich, w duchu Locarno rozpoczęto ewakuację wojsk brytyjskich.
Układy locareńskie umożliwiły zbliżenie Niemiec do Ligi Narodów. Poprzez tę organizację można było je kontrolować. Niemcy do Ligi Narodów zostały przyjęte w 1926 roku i od razu otrzymały miejsce stałego członka Rady.
Doszło do zbliżenia francusko-niemieckiego. Briand zabiegał w Niemczech o pomoc finansowo-gospodarczą. Kryzys we Francji był wciąż ostry, zwłaszcza kryzys walutowy, podczas gdy w Niemczech sytuacja znacznie się poprawiła.
W 1927 roku Międzysojusznicza Komisja Kontrolna w ogóle przestała funkcjonować. Chociaż więc traktat wersalski i postanowienia rozbrojeniowe nadal obowiązywały, to alianci stracili możliwość ich kontroli.
PLAN YOUNGA
Dokonano kolejnej regulacji problemu reparacji. Plan Dawesa funkcjonował dobrze, przyczyniając się do ożywienia gospodarczego w Niemczech. Zwiększyłu się powiązania handlowe USA z Niemcami. Ponieważ Plan Dawesa, był rozwiązaniem tymczasowym, rozpoczęto opracowywać nowy plan. W 1928 roku powołano komisję ekspertów. Niemcy przedstawiły na niej szereg żądań, których realizacja miała umożliwić im spłatę reparacji - rewizja granic wschodnich, zwrot kolonii. Zostały one jednak odrzucone na konferencji w Paryżu.
Odbyły się jeszcze dwie konferencje w Hadze w 1929 roku i 1930 roku. Plan Younga zatwierdzono w 1930 roku. Zakładał on spłaty 2 mld marek rocznie przez 37 lat. Spłaty podzielono na obowiązkowe i warunkowe, na wypadek trudności finansowych Niemiec. Celem uruchomienia planu udzielono Niemcom 300 mln $ pożyczki. Plan Younga nie odegrał żadnej roli, gdyż Niemcy zwróciły się o moratorium w związku ze światowym kryzysem. Udzielono go im w 1931 roku na okres jednego roku, po czym przedłużono.
Problemem reparacji zajmowała się jeszcze konferencja londyńska w 1931 roku, która udzieliła Niemcom kredytu w wysokości 100 mln $. W praktyce Niemcy w ogóle nie spłacali sum ujętych w planie Younga.
PAKT BRIANDA-KELLOGA
W kwietniu 1927 roku minister Briand zaproponował zawarcie układu francusko-amerykańskiego o wyrzeczeniu się wojny jako środka polityki zagranicznej. Poparcie ogólnej, antywojennej idei miało mocniej związać USA z Francją i zmniejszyć możliwość zachowania neutralności amerykańskiej w przypadku wojny europejskiej.
W tym samym czasie dyplomacja polska prowadziła podobne negocjacje na forum Ligi Narodów. We wrześniu 1927 roku uchwalono protokół :
wszelka wojna zaczepna jest i pozostaje wzbroniona
Stany Zjednoczone były zainteresowane inicjatywami pokojowymi i rozbrojeniowymi , jednak rząd zdawał sobie sprawę z faktu, iż pakt dwustronny nie zostanie zaakceptowany przez kongres. Zmieniono więc ideę i w grudniu 1927 roku podjęto decyzję o dążeniu do światowego układu o wyrzeczeniu się wojny. Kelloge uznał, iż jest to najlepsza podstawa działania. Briand był rozczarowany takimi propozycjami, ale ich nie odrzucił. Wyraził tylko obawy co do ich zgodności z Paktem Ligi Narodów. Briand usiłował również stworzyć kontrprojekt w stosunku do Amerykańskiego, ale nie zyskał on akceptacji. Dlatego Francja musiała przystać na wersję USA.
W sierpniu 1928 roku podpisano pakt Brianda-Kelloga zwany traktatem paryskim. Został podpisany przez przedstawicieli 15 państw : 6 mocarstw, wszystkie strony traktatu w Locarno i 5 dominiów brytyjskich.
Pakt Brianda-Kelloga to traktat o wyrzeczeniu się wojny :
potępienie wojny i wyrzeczenie się jej jako środka polityki
zobowiązanie się do rozstrzygania sporów zawsze na drodze pokojowej
ustalono tryb ratyfikacji traktatu
ustalono, że państwo uciekające się do wojny zostanie pozbawione korzyści wynikających z tego traktatu
Słabością tego traktatu był brak sankcji przeciwko państwom uciekającym się do wojny. Pakt ograniczał suwerenność państw jeżeli chodzi o prowadzenie wojen i podnosił prestiż Ligi Narodów, gdyż wiązał z nią USA.
FRANCJA I PAŃSTWA EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
Po I wojnie światowej znaczenie państw tego regionu znacznie wzrosło, gdyż Rosja carska, sojusznik Francji już nie istniała, a Rosję Radziecką traktowano jako niebezpiecznego przeciwnika. Stany Zjednoczone wycofały się z polityki europejskiej i Francja nie mogła liczyć na ich pomoc w wypadku zagrożenia. Traktaty gwarancyjne francusko-amerykańskie i francusko-brytyjskie nie weszły w życie.
Dla nowopowstałych państw poparcie Francji miało ogromne znaczenie - związek z wielkim mocarstwem umacniał ich pozycję w Europie. Dla Polski znajdującej się między Niemcami a Rosją takie porozumienie stanowiło cel piorytetowy.
Rozmowy polsko-francuskie toczono od lutego 1921 roku. Szybko uwidoczniły one różnice w poglądach obu państw. Polska liczyła na umowę wojskową, jednak Francja zdając sobie sprawę z jej niekorzystnego położenia i słabości militarnej nie chciała się wiązać konkretnymi postanowieniami.
Mimo wielu różnic udało się jeszcze w lutym 1921 roku podpisać w Paryżu umowę polityczną oraz tajną konwencje wojskową. Umowa polityczna składała się z preambuły i pięciu artykułów :
oba państwa będą się troszczyć o zachowanie pokoju w Europie, swoje bezpieczeństwo, interesy polityczne i gospodarcze
oba rządy zobowiązały się do konsultacji w sprawach polityki zagranicznej
w razie agresji oba rządy porozumieją się w sprawie obrony swoich terytoriów
oba rządy zobowiązały się do konsultacji przed zawieraniem nowych porozumień i układów w Europie Środkowej i Wschodniej
W ten sposób Francja zapewniała sobie kontrolę poczynań Polski, nie dopuszczając jej jednocześnie do swoich interesów. Poza tym, umowa miała wejść w życie dopiero po podpisaniu umów handlowych, będących dopiero przedmiotem rokowań. W ten sposób Francja zapewniła sobie realizację swoich interesów gospodarczych w Polsce.
Tajna konwencja wojskowa poświęcona była zabezpieczeniem się przed agresją niemiecką :
gdyby atak niemiecki został skierowany na jedną ze stron, druga także powinna się znaleźć w stanie wojny z Niemcami
oba państwa udzielą sobie szybkiej i skutecznej pomocy
za agresję uważano atak z terytorium Niemiec w granicach określonych przez traktat wersalski (nie uwzględniono możliwości ataku przez Gdańsk)
w wypadku agresji radzieckiej na Polskę, Francja zobowiązała się zapewnić bezpieczeństwo ze strony Niemiec
w wypadku agresji radzieckiej Francja udzieli Polsce pełnej pomocy z wyjątkiem militarnej
Umowy umacniały pozycję Polski, ale jednocześnie ukazywały różnicę stanowisk obu rządów, a także stosunki między nimi. Polska nie była traktowana jako równorzędny partner, a sojusz nie mógł być sojuszem równoprawnym.
Dłużej trwały zabiegi o sformalizowanie rozwijanej od zakończenia wojny współpracy francusko-czechosłowackiej. We Francji dążono do uzupełnienia polsko-francuskiej konwencji wojskowej podobnym porozumieniem z Czechosłowacją. Foch brał nawet pod uwagę możliwość ukształtowania trójstronnego sojuszu wojskowego polsko-czechosłowacko-francuskiego o antyniemieckim charakterze. Czechosłowacja jednak nie czuła się zagrożona przez Niemcy tak jak Polska i porozumienie z Francją miało inny charakter niż umowa Polsko-Francuska.
Traktat przymierza i przyjaźni między Francją i Czechosłowacją podpisano w styczniu 1924 roku w Paryżu.
oba państwa zobowiązały się do porozumiewania się w kwestii polityki zagranicznej
potwierdzono wolę obu państw w umacnianiu nowego porządku zawartego w traktatach pokojowych, zwłaszcza w utrzymywaniu niepodległości Austrii
traktat jest wyrazem polityki obu państw w Europie Środkowej i Wschodniej i nie jest sprzeczny z porozumieniami Francji z Polską i Czechosłowacji z Austrią, Rumunią i SHS
Francja utrzymywała nacisk na Polskę co przyspieszyło rokowania Polski z Rumunią. W marcu 1921 roku podpisano Konwencję o przymierzu odpornym :
oba państwa zobowiązały się do wzajemnej pomocy w razie agresji niesprowokowanej
potwierdzono konieczność porozumiewania się w sprawach polityki zagranicznej i stosunków z sąsiadami
konwencję uzupełniały protokoły, które precyzowały szczegóły współdziałania.
Podpisano także tajną konwencję wojskową. Jednak już w 1922 roku podpisano nową konwencję wojskową, przy czym Polska dążyła do utworzenia jednego systemu koalicyjnego Polski, Rumuni i Francji. Zmierzano do opracowania jednego planu działania na wypadek wojny równoczesnej z Niemcami i Rosją. W kwietniu 1924 roku Francja zobowiązała się do uczestniczenia w tym projekcie, jednak szybko się z tego wycofała.
Francja działała natomiast na rzecz zbliżenia się Polski i Czechosłowacji. Z powodu Śląska Cieszyńskiego rozmowy te w 1921 roku nie były łatwe. W październiku 1921 roku podpisano konwencje handlową w Warszawie, a w listopadzie umowę polityczna w Pradze :
oba państwa udzieliły sobie gwarancji terytorialnych
zadeklarowano zachowanie neutralności w wypadku agresji państw trzecich
oba państwa miały zaprzestać popierania nieprzyjaznych sobie organizacji.
Do umowy dołączono także tajny protokół.
Nie zamknęło to jednak rozbieżności między tymi państwami. W kwietniu 1925 roku podpisano trzy umowy między Polską a Czechosłowacją :
traktat arbitrażowy
konwencja handlowa
umowa likwidacyjna, regulująca problemy prawne i finansowe związane z podziałem Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy
MAŁA ENTENTA
Mocno wiązały się ze sobą państwa, które najwięcej zyskały na traktatach pokojowych : Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia. Francja była zainteresowana porozumieniami z państwami, które były przeciwne rewizjonizmowi Niemiec i Węgier.
Pierwszym inicjatorem porozumienia były Czechosłowacja, która w sierpniu 1920 roku zawarła z Jugosławią pierwszy pakt. W kwietniu 1921 roku Czechosłowacja zawarła układ z Rumunią, a w czerwcu 1921 roku został zawarty pakt między Jugosławią a Rumunią. To ostatnie porozumienie mówiło nie tylko o obronie terytorialnego status quo, ale też zawierało zobowiązanie do zbrojnej pomocy w razie agresji Węgier bądź Bułgarii.
Trzy państwa podpisały również konwencje wojskowe :
Lipiec 1921 roku Czechosłowacja i Rumunia
Sierpień 1921 roku Czechosłowacja i Jugosławia
Styczeń 1922 roku Jugosławia i Rumunia
Już wówczas porozumienia te, chociaż nie był to sojusz wielostronny zaczęto nazywać Małą Ententą. Takiego charakteru nabrały one dopiero w latach trzydziestych. Francja czyniła natomiast wysiłki aby rozszerzyć ten układ o Polskę i Grecję. Te dążenia rozbijał jednak spór polsko-czechosłowacki o Śląsk i tendencje w Polsce do zbliżenia z Węgrami oraz spór Jugosławii z Grecją o strefy w Salonikach.
Współpraca Małej Ententy formalizowała się wokół sprzeciwu reizjonizmowi traktatów pokojowych. W trakcie światowego kongresu pokoju w Atenach w 1929 roku pojawił się ruch społeczny propagujący ideę jedności bałkańskiej. W 1929 roku przyjęto rezolucję o odbywaniu okresowych konferencji w celu dyskutowania problemów ludów bałkańskich. Albania, Bułgaria, Grecja, Jugosławia, Rumunia i Turcja spotkały się w Atenach w 1930 roku, Stambule w 1931 roku, Bukareszcie w 1932 roku i Salonikach w 1933 roku.
W tym czasie zaszły na Bałkanach istotne zmiany. Król SHS Aleksander I w styczniu 1929 roku zawiesił konstytucję i przejął władzę dyktatorską. W październiku SHS zmieniło nazwę na Jugosławię.
Mała Ententa miała swoje pierwsze osiągnięcie. W maju 1929 roku w Bukareszcie został zawarty generalny akt arbitrażu i postępowania sądowego.
Trwały prace nad stworzeniem związku wielostronnego. W 1930 roku w Szczyborkim Plesie podsumowano wyniki prac nad tym celem. W maju 1931 roku podpisano wspólną konwencję wojskową :
w razie agresji Węgier, pozostałe dwa państwa wystąpią natychmiast przeciwko nim.
Pakt organizacyjny Małej Ententy podpisano w Genewie w lutym 1933 roku :
celem jest ostateczna stabilizacja warunków w Europie Środkowej
ustanowienie organu kierowniczego wspólnej polityki, powołano Stałą Radę składającą się z ministrów spraw zagranicznych i podejmującą decyzje jednomyślnie
wszelkie traktaty polityczne zawierane przez jedną ze stron wobec państw trzecich wymagały jednomyślnej zgody Rady.
Kiedy tylko powstała oficjalnie Mała Ententa wystąpiła przeciwko planom ustanowienia Paktu Czterech.
ENTENTA BAŁKAŃSKA
Zanim Mała Ententa zdążyła się umocnić, na Bałkanach powstało w lutym 1934 roku nowe ugrupowanie łączące Grecję, Jugosławię, Rumunię i Trację. Powodem powstania tego ugrupowania były przemiany polityczne w Niemczech i Włoszech. Ententa Bałkańska miała także poparcie Anglii i Francji, które w ten sposób mogły utrzymać swoje wpływy w regionie.
Pakt porozumienia bałkańskiego był krótki :
utrzymywanie terytorialnego status quo na Bałkanach
wzajemne poręczenie swoich granic
Wykluczony był udział w porozumieniu Albanii zdominowanej przez Włochy i Bułgarię, które podważały terytorialny podział plw. Bałkańskiego. Albania zawarła z Włochami w 1926 roku pakt przyjaźni i bezpieczeństwa, a w 1927 roku traktat przymierza odpornego.
Antyfaszystowski charakter Ententy Bałkańskiej tracił z czasem na sile. Obniżył się autorytet Francji, a wzrosła aktywność gospodarcza i polityczna Niemiec. Doszło do zbliżenia Jugosławii i Niemiec, które zajęły pierwsze miejsce w eksporcie i imporcie Jugosławii.
Mała Ententa i Ententa Bałkańska straciły swoje znaczenie po zawarciu z inspiracji Berlina paktu przyjaźni między Jugosławią i Bułgarią w styczniu 1937 roku. W marcu 1937 roku Jugosławia podpisała układ polityczny z Włochami. Nie tylko nie skonsultowała tego z Małą Ententą, ale nawet jej o tym fakcie nie poinformowała. Porozumienie usiłowała jeszcze ratować Czechosłowacja, ale bezskutecznie. Jugosławia zapewniła Niemcy, że nie przyłączy się do układów przeciwko nim.
W 1938 roku Porozumienie bałkańskie i Bułgaria zawarły układ, w którym zrzeczono się stosowania klauzul wojskowych w stosunku do Bułgarii.
ENTENTA BAŁTYCKA I EUROPA PÓŁNOCNA
Państwa skandynawskie podjęły próbę regionalnego współdziałania. Była to tzw. grupa państw Oslo, która narodziła się w 1930 roku w wyniku porozumienia o stabilizacji ceł. W porozumieniu udział wzięły : Szwecja, Dania, Norwegia, a od 1933 roku także Finlandia, Holandia, Belgia i Luksemburg. Pierwotny cel jakim była ochrona ekonomiki i wspólne zwalczanie kryzysu, stopniowo rozszerzał się o polityczne współdziałanie.
Od 1932 roku regularnie odbywały się spotkania ministrów spraw zagranicznych. Nie rozwiązano jednak sporu Dani i Norwegii o Grenlandię, ale spowodowano jego załagodzenie.
W 1931 roku Grenlandię zajęli rybacy norwescy z poparciem swojego rządu. Odżył spór. Prawa historyczne do Grenlandii miała Norwegia, ale po I wojnie przyznano ją Dani. Spór rozstrzygnął Stały Trybunał Sprawiedliwości w Hadze na korzyść Dani. W ramach współpracy regionalnej Dania przyznała rybakom norweskim specjalne prawa w rejonie i stosunki wzajemne znormalizowano.
W latach trzydziestych odżyła idea regionalnego związku bałtyckiego, ale już bez udziału Polski. Powstała w ten sposób Ententa Bałtycka obejmująca Litwę, Łotwę i Estonię, które podpisały pakt bałtycki. Już od 1923 roku istniał między Estonią i Łotwą traktat o przymierzu odpornym o udzielaniu sobie wzajemnej pomocy w razie napaści. Przedłużeniem tego porozumienia był traktat w Rydze w 1934 roku :
Tworzył Stałą Radę do uzgadniania ustawodawstwa obu krajów
Ustalał okresowe konferencje co najmniej dwie w roku
Trójstronne porozumienie zawarto w Genewie w 1934 roku z Litwą. Pakt Bałtycki przyjmował niemal dokładny zapis traktatu z Rygi o periodycznych konferencjach ministrów sprawa zagranicznych :
wszystkie strony uznały jednak, że są zagadnienia co do których ustalenie wspólnego stanowiska byłoby trudne
Problemem były stosunki z innymi państwami Litwy, a z drugiej strony Łotwy i Estoni. Litwa nie graniczyła z ZSRR, miała z nim dobre stosunki, a była mocno skonfliktowana z Polską, natomiast Łotwa i Estonia obawiały się graniczącego z nimi ZSRR, a stosunki z Polską miały poprawne. Estonia i Łotwa nie były tak zainteresowane rozwojem sytuacji w Niemczech jak Litwa ze względu na spór o Kłajpedę.
Stosunki Polski z Litwą były napięte z powodu sporu o Wileńszczyznę. Litwa odmawiała nawiązania stosunków dyplomatycznych z Polską. Twierdziła nawet, że pozostaje w stanie wojny z Polska. W 1927 roku Litwa jednak stwierdziła pod naciskiem Piłsudskiego, że nie ma stanu wojny. W 1938 roku Beck wystosował do Litwy ultimatum, żądając nawiązania stosunków dyplomatycznych. Wojsko zostało przesunięte na granicę z Litwą. Ultimatum zostało przyjęte.
Państwa skandynawskie zdołały ustalić między sobą kwestię neutralności. W 1938 roku podpisano deklarację w tej sprawie w Sztokholmie. Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja.
Szwajcaria w 1938 roku złożyła na forum Ligi Narodów memorandum o neutralności kraju. Traktat wersalski potwierdzał tę neutralność i tylko dlatego Szwajcaria wstąpiła do Ligi Narodów. Zwróciła uwagę na :
nieskuteczność Ligi Narodów
nie przystąpienie do niej USA
narastający wyścig zbrojeń
Ogłosiła, że nie będzie już uczestniczyć w sankcjach Ligi Narodów i poprosiła o zatwierdzenie jej neutralności. W 1938 roku Rada Ligi Narodów, Włochy i Niemcy uznały jej neutralność.
FRANCJA A EUROPA ŚRODKOWOWSCHODNIA PO LOCARNO
POLSKA
Polska po Locarno robiła wszystko aby tylko zmniejszyć znaczenie tego paktu. Wierzono w możliwość zawarcia lokalnego, polsko-francusko-niemieckiego paktu bezpieczeństwa. Pierwsze pomysły "paktu wiślańskiego" powstały w Polsce jeszcze w 1927 roku. Dwa lata później zmodyfikowano projekt opierając się na modelach regionalnych paktów o nieagresji i wzajemnej pomocy. Polski plan paktu o nieagresji opierał się na wzorze "D" opracowanym przez Ligę Narodów. Wzorował się on na głównym dokumencie lokareńskim. Projekt polski zakładał dołączenie do niego artykuły o udzieleniu sobie natychmiastowej pomocy w razie napaści.
Polskie koncepcje upadły. Były sprzeczne z polityką Stressemana, który dążył do rewizji granic niemieckich, a i Francja nie była im chętna, gdyż skłaniała się ku silniejszemu związkowi z Niemcami, a dążyła do osłabienia swych sojuszy i zobowiązań wobec Polski.
Mimo to, Francja nie chciała całkowicie zrywać ze swym potencjalnym sojusznikiem na wschodzie, chociaż coraz mniej wierzono w możliwość konfliktu z ZSRR i rewizji granicy zachodniej. Francja chciała uniknąć mieszania się z powodu Polski w konflikty zbrojne i w 1927 roku zaproponowała modyfikację konwencji wojskowej z 1921 roku aby dopasować ją do traktatów gwarancyjnych z Locarno. Oznaczało to uzależnienie pomocy od mechanizmów Ligi Narodów.
W styczniu 1930 roku parlament francuski uchwalił ustawę o budowie lini umocnień na granicy z Niemcami zwanej Linią Maginota. Francja obrała strategię defensywną. Wycofano francuskie wojska z Nadrenii. Oznaczało to faktyczne osłabienie sojuszu Francji z Polską i innymi państwami bloku wschodniego.
ZSRR; PAKT WSCHODNI
Inicjatorem paktu o nieagresji z Francją był ZSRR. Agresja japońska na Mandżurię w 1931 roku zagroziła ZSRR i zmusiła je do przerzucenia znacznej ilości wojsk na wschód. W Niemczech zyskiwała rzesze zwolenników partia faszystowska głosząca antykomunistyczną propagandę. ZSSR poczuł się zagrożony. Zbliżył się do Ligi Narodów, brał udział w konferencji rozbrojeniowej. Francja oceniała tę politykę pozytywnie.
W listopadzie 1931 roku podpisano w Paryżu pakt o nieagresji, który zobowiązywał ZSSR i Francję do powstrzymywania się od agresji wzajemnej samodzielnej lub z państwami trzecimi. W układzie tym poszanowano odrębność ustrojową obu państw i zobowiązano się powstrzymywać od wrogiej sobie propagandy.
Po raz kolejny stosunki ZSRR i Francji ożywiły się w 1933 roku, kiedy rozpoczęto rozmowy dotyczące paktu wielostronnego, który miał obejmować ZSRR, Francję, Polskę, Czechosłowację i państwa bałtyckie. W 1934 roku prowadzono rokowania wierząc, że układ ten wprowadziłby nową jakość polityczną. Zaproponowano, żeby do paktu włączyć Niemcy, gdyż wtedy nabrałby on innego wymiaru i miał większy sens.
Pakt wschodni miał się składać z trzech układów :
1)regionalnego z udziałem ZSRR, Niemiec, Polski, Czechosłowacji i państw bałtyckich
zobowiązywał on państwa do wzajemnej pomocy
w razie agresji państwa miały postępować zgodnie z Ligą Narodów
2)radziecko-francuski
ZSRR przyłączyłby się do gwarancji paktu reńskiego
3)generalnego z udziałem wszystkich sygnotariuszy poprzednich układów
mówił ogólnie o współdziałaniu na rzecz pokoju
Pakt nie mógł zostać podpisany, gdyż zbyt wiele było różnic, aby rozmowy doprowadzić do końca. Po śmierci Barthou jego następca nie przywiązywał już większej wagi do projektów poprzednika, mimo iż początkowo deklarował chęć kontynuacji jego polityki.
W grudniu 1934 roku podpisano deklarację o kontynuowaniu działań na rzecz zawarcia paktu wschodniego, ale faktycznie był już tylko martwą ideą.
2 maja 1934 roku podpisano układ wzajemnej pomocy między ZSRR a Francją.
w wypadku napaści oba państwa przystąpią do natychmiastowych konsultacji w celu podjęcia działań zbrojnych zgodnie z paktem Ligi Narodów.
Laval nie przykładał wagi do tego układu i robił wszystko aby ten pakt osłabić. Ratyfikowano go dopiero po ustąpieniu Lavala w 1936 roku.
W maju 1935 roku podpisano ukłąd wzajemnej pomocy pomiędzy ZSRR a Czechosłowacją. Zawierał niemal identyczne stwierdzenia jak poprzedni z wyjątkiem tego, iż dołączono do niego protokół, iż zostanie wprowadzony w życie jedynie w sytuacji, kiedy Francja przyjdzie z pomocą stronie napaści.
PAKT POLSKO-RADZIECKI
Kryzys sojuszu z Francją skłonił Piłsudskiego do zademonstrowania większej samodzielności polityki Polski. Zaistniała realna szansa na porozumienie w związku z sytuacją w Niemczech, gdzie szerzył się narodowysocjalizm. Rozmowy ułatwiało podpisanie przez oba państwa traktatów wielostronnych : Brianda-Kelloga w 1928 roku, protokołu moskiewskiego w 1929 roku.
Kwestia paktu o nieagresji nie była nowa. Podnoszono ją już w 1922 roku na konferencji w Moskwie, a także w 1926 roku, kiedy ZSRR przedstawiło swój projekt. Śmierć posła ZSRR w Warszawie w 1927 roku przerwała rozmowy.
Rokowania wznowiono w 1930 roku. Polskie ministerstwo spraw zagranicznych liczyło na koordynację działań z rokowaniami Francji z ZSRR. Informacja o zawarciu przez Francję paktu o nieagresji z ZSRR była zaskoczeniem dla rządu Polski. Polska nie czekając już na uzgodnienia tekstu z Rumunią przyspieszyła rokowania z ZSRR. W styczniu 1932 roku ZSRR podpisał traktat z Finlandią.
Pakt o nieagresji został uzgodniony już w styczniu 1932 roku, ale podpisano go w Moskwie dopiero w lipcu.
powoływał się na traktat ryski stanowiący podstawę wzajemnych stosunków
potwierdzał pakt Brianda-Kelloga i protokół moskiewski
w razie napaści druga strona zobowiązuje się nie udzielać żadnego wsparcia agresorowi
strony nie będą brały udziału w porozumieniach jawnie wrogich przeciwko sobie
Projekt został zawarty na trzy lata, w 1934 roku przedłużony na lat 10. Umacniał on pozycję Polski.
W 1932 roku pakt o nieagresji z ZSRR podpisały także Łotwa i Estonia.
DEKLARACJA POLSKO-NIEMIECKA
Stosunki polsko-niemieckie w latach dwudziestych były pełne napięć i konfliktów. Niemcy nie kryły swojego sprzeciwu wobec granicy z Polską i miały nadzieję na jej rewizję. Liczyli także na likwidację korytarza pomorskiego i Wolnego Miasta Gdańska.
W 1926 roku Stresseman liczył na upadek gospodarczy Polski, co umożliwiłoby realizację niemieckich celów. W tym czasie toczyła isę od 1925 roku wojna celna Polsko-Niemiecka. Rząd niemiecki ograniczył import polskiego węgla, na co rząd polski odpowiedział podwyżką celną. Tak rozpoczęła się wojna celna.
W 1927 roku Piłsudski spotkał się w Genewie na obradach Ligi Narodów ze Stressemanem, ale rozmowy nie przyniosły skutku. Niemcy usiłowały wykazać, że Polska łamie postanowienia traktatu wersalskiego - uciska ludność niemiecką, nie wykonuje postanowień o tranzycie kolejowym
W 1929 roku podpisano umowę likwidacyjną. Spowodowała ona pewne rozprężenie w stosunkach.
oba państwa zrezygnowały z roszczeń finansowych związanych z I wojną światową i traktatem wersalskim
W 1930 roku zawarto umowę polsko-niemiecką, dotyczącą kontyngentów importowych, nie poprawiło to jednak sytuacji gospodarczej. Nie została ratyfikowana.
W 1933 roku władzę w Niemczech objął Hitler co uznano w Polsce za dobry znak, w końcu był Austryjakiem. Pierwsze oficjalne spotkanie odbyło się w tym samym roku.
porozumienie z Polską jest potrzebne i konieczne
trzeba pogodzić aspiracje Polski z naturalnymi prawami Niemiec
Uzgodniono tekst deklaracji o nieagresji.
26 stycznia 1934 roku w Berlinie podpisano Deklarację o niestosowaniu przemocy.
powoływała się na pakt Brianda-Kelloga
inne zobowiązania obu rządów nie stoją na przeszkodzie pokojowemu rozwojowi ich stosunków wzajemnych
kwestie sporne będą rozwiązywane w sposób pokojowy, nie uciekając się do przemocy
Nie znalazł się w niej jednak zapis o terytorialnym status quo.
Porozumienie to zaskoczyło Moskwę, a w Paryżu i Londynie zostało przyjęte z rezerwą. W 1934 roku podpisano też inne porozumienie, które kończyło trwającą od 1925 roku wojnę gospodarczą.
RUCH PANEUROPEJSKI
W latach dwudziestych pojawiła się dążność do zjednoczenia Europy zwana ruchem paneuropejskim. W 1923 roku pojawiła się książka "Pan-Europa"
rozbita politycznie i gospodarczo Europa nie jest wstanie zapewnić długotrwałego pokoju
proponowano utworzenie Stanów Zjednoczonych Europy
powołanie Europejskiego Związku Celnego
W 1924 roku powstała Unia Paneuropejska, a następnie tworzono Krajowe Rady Paneuropejskie. Zadaniem Unii było :
promowanie współpracy gospodarczej
rozstrzyganie problemów w sposób pokojowy
regulowanie praw mniejszości narodowych
I kongres ruchu odbył się w Wiedniu w 1926 roku, II w Brukseli w 1927 roku, gdzie Briand został wybrany honorowym przewodniczącym Unii Paneuropejskiej. W 1929 roku Briand przedstawił ideę Stanów Zjednoczonych Europy na obradach Ligi Narodów. W 1930 roku przygotował memorandum poświęcone założeniom programowym i organizacyjnym Unii Paneuropejskiej opartej na zasadzie federacji a nie jedności.
Briand prosił o nadesłanie opinii na temat czterech głównych problemów :
podstawy takiego paktu europejskiego
organów unii
zasad działania organizacji integracyjnej
pola kooperacji europejskiej
Polska stwierdziła, że jedynym korzystnym przejawem takiej organizacji byłyby nowe gwarancje bezpieczeństwa międzynarodowego. Wiele państw : Anglia, Włochy, Niemcy uważały, że stworzenie czegoś takiego jest niemożliwe. Proponowano Unię Europejską, ale o zawężonym polu działania i strukturze, nie wkraczającej w pole działania Ligi Narodów.
Generalnie w raportach przedstawionych w 1930 roku okazało się, że państwa mają wiele sceptycyzmu wobec takiej organizacji. Pojawiło się wiele problemów uniemożliwiających realizację idei :
kryzys i chaos gospodarczy
walka polityczna
stosunek Anglii do Europy
stosunki z Rosją, gdyż bez niej zjednoczona Europa nie mogłaby się utrzymać
Po śmierci Brianda w 1932 roku kwestia zjednoczenia Europy upadła. Przeciwne idei były zwłaszcza Niemcy, które po objęciu władzy przez Hitlera w 1933 roku miały odmienne koncepcje ładu w Europie.
PROBLEMY ROZBROJENIA
ZSRR - LIGA NARODÓW
ZSRR był przeciwny traktatowi wersalskiemu i Lidze Narodów. Uważał, że służą one do umacniania dominacji państw imperialistycznych i wymierzone są w rewolucję bolszewicką. W 1920 roku na wniosek Międzynarodowej Organizacji Pracy, Rada Najwyższa, a później Liga Narodów usiłowały uzyskać zgodę władz radzieckich na przeprowadzenie na terenie ZSRR ankiety dotyczącej warunków pracy. Bezskutecznie. Cziczerin w 1922 roku na konferencji w Genui stwierdził , że Liga Narodów to koalicja niektórych państw, usiłujących bezprawnie uzurpować władzę nad innymi.
Od 1923 roku trwały rozmowy w sprawie zawarcia układów handlowych z ZSRR. Rozmowy prowadziły Włochy, Dania, Szwecja i Hollandia. Znacznie wolniej następowało nawiązywanie stosunków dyplomatycznych. Do końca tego roku stosunki dyplomatyczne z ZSRR nawiązały : Afganistan, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia, Iran, Mongolia, Niemcy, Polska i Turcja.
W stosunkach z Anglią mimo zawarcia w 1921 roku układu handlowego, w 1923 roku wzrosło napięcie. Tzw. Ultimatum Curzona - memorandum rządu Anglii z maja 1923 roku opisujące wrogie wobec Anglii działania i propagandę antybrytyjską rozwijaną przez ZSRR w Persji i Afganistanie oraz Indiach. Nota formułowała żądanie zaprzestania takich poczynań. Cziczerin starał się łagodzić spory, stwierdzając, że oceny brytyjskie są przesadzone i proponował rozwiązanie tej kwestii w bezpośrednich rozmowach.
W 1924 roku ZSRR zostało uznane przez Włochy, Norwegię, Grecję, Austrię, Szwecję, Chiny, Danię, Meksyk. W 1925 uznała je także Francja - rząd Heriota.
W grudniu 1925 roku ZSRR został zaproszony przez Radę Ligi Narodów do uczestnictwa w pracach Komisji Przygotowawczej do światowej konferencji rozbrojeniowej. W rzeczywistości od listopada 1927 roku delegacja ZSRR brała udział w obradach Komisji, składając projekt powszechnego rozbrojenia, który został uznany za propagandowy i został odrzucony.
W sierpniu 1928 roku ZSRR podpisało pakt Brianda-Kelloga, a niedługo po tym, bo jeszcze w grudniu 1928 roku zaproponowało Polsce, aby niezależnie od tempa jego ratyfikacji podpisać protokół o natychmiastowym wprowadzeniu w życie tego traktatu. W lutym 1929 roku został w Moskwie podpisany protokół o wejściu w życie traktatu przeciwwojennego Brianda-Kelloga. Protokół ten zwano protokołem moskiewskim bądź protokołem Litwinowa. Pakt ten podpisali przedstawiciele Łotwy, Estonii, Polski, Rumuni i ZSRR, a Litwa przystąpiła do niego później wraz z Persją i Turcją.
Udział ZSRR w genewskiej Światowej Konferencji Rozbrojeniowej zaznaczył się inicjatywą Litwinowa z lutego 1933 roku, ustalenia definicji agresora. Projekt przyjęto na konferencji i powołano specjalną komisję dla przygotowania projektu uchwały. Mimo przychylnego przyjęcia przez wiele delegacji, nie udało się przyjąć tej uchwały.
ZSRR zdołał zainteresować tą ideą część państw, proponując konwencję regionalną. Życzliwie podeszła do tej sprawy Polska - inicjatorka deklaracji zakazującej wojny napastniczej z 1927 roku. Rozmowy prowadzono w Londynie w 1933 roku. Ustalono, że zostaną podpisane trzy konwencje : regionalna, powszechna i dwustronna.
Konwencję regionalną w sprawie określenia agresora podpisało 3 lipca 1933 roku w Londynie osiem państw : Afganistan, Estonia, Łotwa, Persja, Polska, Rumunia, Turcja i ZSRR, do konwencji dołączyła także Finlandia. Następnego dnia podpisano podobną konwencję, która miała mieć charakter powszechny i została podpisana przez ZSRR, Czechosłowację, Rumunię, Jugosławię i Turcję. Kolejnego dnia podpisano także konwencję dwustronną między Litwą a ZSRR.
Za agresora uznano państwo, które :
wypowie innemu państwu wojnę
zaatakuje inne państwo za pomocą armii regularnej
wprowadzi blokadę morską wybrzeża bądź portów jakiegoś państwa
udzieli poparcie partyzantom na terytorium innego państwa
Ustalono, że żadne względy polityczne, wojskowe bądź gospodarcze nie mogą służyć usprawiedliwieniu agresji.
Ustalenie definicji agresora uważano za ważne wydarzenie polityczne, wzmacniające trwałość granic i poczucie bezpieczeństwa narodowego. W tym czasie zmieniły się też stosunek ZSRR do Ligi Narodów, na co niemały wpływ miał kryzys ducha rapallo w stosunkach radziecko-niemieckich i antykomunistyczne deklaracje Hitlera.
We wrześniu 1934 roku 30 państw, w tym Polska zaprosiły ZSRR do wstąpienia do Ligi Narodów. Zgromadzenie plenarne Ligi Narodów przyjęło ZSRR do tej organizacji i przyznało mi stałe miejsce w Radzie Ligi Narodów. Przeciwne wstąpieniu ZSRR do Ligi Narodów były : Hollandia, Portugalia i Szwajcaria.
Kiedy ZSRR dokonało agresji na Polskę, Liga Narodów nie zareagowała. ZSRR został wykluczony z Ligi Narodów w 1934 roku z powodu skargi rządu Finlandii.
KONFERENCJA ROZBROJENIOWA W GENEWIE
Rada Ligi Narodów w grudniu 1925 roku powołała Komisję Przygotowawczą. Miała ona przygotować projekt konwencji rozbrojeniowej, która stałaby się podstawą obrad konferencji. Do prac komisji zaproszono także mocarstwa nie należące do Ligi Narodów : USA, Niemcy i ZSRR.
W komisji przygotowawczej ścierały się ze sobą dwa poglądy : francuski i brytyjski. Francuzi uważali, że rozbrojenie to kwestia odległa i należy do niego dążyć etapami. Zanim ten cel zostanie osiągnięty należy ustanowić gwarancje bezpieczeństwa państw, co popierała również Polska. Anglia natomiast twierdziła, że należy dokonać radykalnego rozbrojenia, które samo w sobie jest gwarancją bezpieczeństwa międzynarodowego, co popierały Niemcy i USA.
Niemcy stały na stanowisku, że w wyniku traktatu wersalskiego już się rozbroiły i teraz oczekiwały tego samego od innych państw.
Wskazywano, że rozbrojenie nie jest fikcją i jest możliwe. Miał o tym świadczyć Traktat Morski podpisany w 1930 roku w Londynie przez USA, Francję i Anglię. Został podpisany aby posunąć na przód postanowienia konferencji waszyngtońskiej. Państwa te zobowiązały się w latach 1930-1936 nie wykorzystywać swojego prawa do budowy okrętów liniowych.
Komisja Przygotowawcza zakończyła prace w grudniu 1930 roku. Wszyscy byli ich rezultatami niezadowoleni i mieli swoje zastrzeżenia. Przyznawano, że projekt jest niedoskonały, ale przyszła konferencja miała to naprawić ustalając najwyższą redukcję zbrojeń. Włochy liczyły na to, że skończy się nierówność, Francja i Anglia podkreślały, że od tej pory sprawa zbrojeń przestanie być suwerenną sprawą poszczególnych państw. Liczono na to, że społeczność międzynarodowa uzyska istotny wpływ na poziom zbrojeń.
KONFERENCJA W GENEWIE
Rozpoczęła się 2 lutego 1932 roku. Przybyły na nią delegacje 60 państw. Powołano organy konferencji : Biuro, Komisję Ogólną, Polityczną i trzy komisje techniczne. Podstawą obrad nie stał się projekt przygotowany przez Komisję Przygotowawczą, ale poszczególne inicjatywy i plany zgłaszane przez delegacje państw.
POLSKI PLAN ROZBROJENIA MORALNEGO
Zwracał uwagę na niebezpieczne czynniki powodujące waśnie między narodami i nawołujące do wojny. Hasła nienawiści. Był to plan dotyczący sposobów budowania zaufania między narodami i wychowania dla pokoju. Polityka narodowa powinna się stosować do niezmiennych zasad. Nawoływanie do wojny powinno być karalne.
Polski projekt został przyjęty. Powołano Komitet Rozbrojenia Moralnego, który uzgodnił wspólny projekt konwencji. Nie udało się go jednak na konferencji w Genewie uchwalić.
DEKLARACJA W SPRAWIE RÓWNOUPRAWNIENIA NIEMIEC
Niemcy oczekiwały, iż konferencja doprowadzi do zniesienia ograniczeń na nie nałożonych na mocy traktatu wersalskiego i pozwoli zająć pozycję równą mocarstwom europejskim. Powinno się to dokonać poprzez rozbrojenie innych państw, a więc przede wszystkim Francji.
Niemcy wyraźnie zażądały równouprawnienia w 1932 roku i zagroziły wycofaniem się z konferencji. Chociaż odpowiedź przewodniczącego konferencji nie była stanowcza, to twierdził on, że jeszcze nic nie zostało postanowione, a wycofanie się z konferencji tylko pogorszy sytuację Niemiec.
W grudniu 1932 roku doszło w Genewie do wielostronnych negocjacji, ale poza konferencją rozbrojeniową. Wzięli w nich udział Anglia, Francja, Niemcy, Włochy i USA. Uzgodniono Deklarację o równouprawnieniu Niemiec i niestosowaniu przemocy, którą złożono na ręce przewodniczącego konferencji rozbrojeniowej.
Deklaracja składała się kilku punktów :
Anglia, Francja i Włochy oświadczały, iż zasadą konferencji powinno być przyznanie Niemcom równości praw w zbrojeniach i rozbrojeniu
Niemcy ogłaszały gotowość powrotu na konferencję
Anglia, Francja, Niemcy i Włochy nie będą rozstrzygać między sobą sporów z użyciem przemocy
Pięć państw oświadcza, że są gotowe do współpracy w celu opracowania konwencji rozbrojeniowej
Podpisanie deklaracji było sukcesem dyplomacji niemieckiej. Stawiało bowiem Niemcy na równej pozycji ze zwycięskimi mocarstwami w dziedzinie zbrojeń i rozbrojenia. Nie była to jednak decyzja a jedynie deklaracja. Mimo to wywołała jednak zaniepokojenie mniejszych państw, które obawiały się załatwiania problemów bezpieczeństwa przez mocarstwa we własnym gronie.
PLANY TARDIEU I HERRIOTA
Plan Tardieu został przedstawiony w lutym 1932 roku. Opierał się na koncepcji umiędzynarodowienia pewnych rodzajów sił zbrojnych i oddania ich do dyspozycji Ligi Narodów. Celem tego planu było zapobieganie wojnie i udzielanie pomocy ofiarom napaści oraz utrzymywanie porządku. Opowiadał się za zwiększeniem kompetencji wykonawczych Ligi Narodów przez sankcję, obowiązkowy arbitraż i ustalenie definicji agresora. Problem rozbrojenia podporządkowano problemowi bezpieczeństwa, zgodnie z linią polityki Francji. Plan ten został ostro zaatakowany przez Niemcy i Włochy.
W listopadzie 1932 roku przedstawiono nowy plan - plan Herriota. W tym planie rozbrojenie również było uwarunkowane stanem bezpieczeństwa, a obie dziedziny ściśle były ze sobą powiązane. Odwoływał się do paktu Brianda-Kelloga, omawiał warunki współpracy państw i przewidywał ograniczenie zbrojeń oraz zakaz używania niektórych broni. Na straży bezpieczeństwa miały stać międzynarodowe siły zbrojne co pozwoli na powszechną redukcję zbrojeń.
PLAN HOOVERA
Stany Zjednoczone nie rezygnując z izolacjonizmu były szczególnie zainteresowane rozbrojeniem. Prezydent Hoover uważał, że nie da się rozwiązać sprzeczności Francji i Niemiec bez rzeczywistego postępu w pracach rozbrojeniowych. Sumy zaoszczędzone na redukcji zbrojeń mogły znacząco wpłynąć na rozwój gospodarki w Europie. Już w lutym 1932 roku podkreślano konieczność redukcji zbrojeń morskich, rozszerzenia układów waszyngtońskich i londyńskich.
Plan Hoovera ogłoszono w czerwcu 1932 roku w Waszyngtonie i równocześnie przedstawiono na konferencji :
całkowita likwidacja broni ofensywnych
zakaz używania broni chemicznych
siły lądowe przekraczające minimum konieczne do utrzymania porządku powinny zostać zredukowane o 1/3
redukcja okrętów wojennych
Realizacja tego planu miała przynieść 15 mld $ oszczędności.
W maju 1933 roku prezydent Roosevelt zwrócił się do narodów uczestniczących w pracach konferencji, widząc, że nie przynoszą one rezultatu, o podpisanie uroczystego paktu o nieagresji, o uznaniu zobowiązań w sprawie redukcji zbrojeń i zakazu wysyłania sił zbrojnych poza swoje granice.
PLAN MACDONALDA
Został ogłoszony w marcu 1933 roku. Był to plan nowej konwencji rozbrojeniowej. Składał się z dwóch części :
1)ogólnej
2)wojskowej
Część pierwsza nawiązywała do :
paktu Brianda-Kelloga
przewidywała mechanizmy konsultacji na wypadek złamania paktu
Część druga dotyczyła zbrojeń :
ograniczenie sił lądowych do 200 tysięcy
zwiększenie sił niemieckich do 200 tysięcy, choć z zachowaniem ograniczeń jeżeli chodzi o lotnictwo i łodzie podwodne, które mogłyby być budowane dopiero po 1936 roku.
Plan MacDonalda poparł Roosevelt. Mimo to rozmowy nie przyniosły rezultatów. Francja widząc tendencje remilitaryzacyjne w Niemczech nie miała zamiaru redukować armii.
Prace konferencji wygasły w 1937 roku, mimo braku oficjalnego zakończenia. Konferencja nie zrealizowała głównego swojego celu, jakim było uchwalenie konwencji rozbrojeniowej.
PAKT CZTERECH
Projekt paktu czterech dyktator Włoch Benito Mussolini przedstawił w czasie wizyty MacDonalda w Rzymie, w marcu 1933 roku. Pomysł paktu był jednak wcześniejszy o powstał już w 1932 roku.
Ambasador francuski w Rzymie zgadzał się z Mussolinim, że jakaś rewizja granic w Europie będzie konieczna, a porozumienie czterech mocarstw mogłoby zapewnić pokój za względnie niewysoką cenę, którą zapłaciłaby głównie Polska.
Mussolini szczegóły planu przekazał Niemcom w 1933 roku. Przygotowany przez niego osobiście projekt liczył 6 artykułów :
regulował problemy współpracy i współdziałania, zmierzając do efektywnej polityki
mocarstwa będą w swoim gronie podejmować decyzje dotyczące państw trzecich i będą zmuszały strony trzecie do realizowania tej samej polityki (Mussolini był przekonany, że zasada równości jest szkodliwa, a poszukiwanie jedności paraliżuje Ligę Narodów)
cztery mocarstwa potwierdzają zasadę rewizji traktatów pokojowych zgodnie z postanowieniami Ligi Narodów
efektywne równouprawnienie zbrojeń i rozbrojeń Niemiec, Austrii, Węgier i Bułgarii.
Przywódcy brytyjscy mimo pewnych uwag i zastrzeżeń byli zainteresowani projektem, Uzgodniono, że Brytyjczycy będą rzecznikami Paktu w rozmowach z Francją. We Francji natomiast pakt proponujący rewizję traktatów pokojowych został przyjęty z niepokojem, ale jednocześnie Francji zależało na sojuszu z Anglią i kontrolowaniu Niemiec. Pakt Czterech mógł umożliwić większy wpływ na politykę Niemiec i umożliwić ich kontrolowanie. Dlatego też rząd francuski podjął decyzję o przystąpieniu do rokowań. Niemcy również zaakceptowały udział w Pakcie chociaż Hitler wahał się do ostatniej chwili. Z punktu widzenia jego polityki oparcie porządku europejskiego na współpracy czterech mocarstw było nie do przyjęcia. Pakt mógł być jednak korzystny na krótką metę.
Po przyjęciu poprawek tekst Paktu Porozumienia i Współpracy - Paktu Czterech podpisano 15 lipca 1933 roku w Rzymie :
strony będą się porozumiewać we wszystkich sprawach, które ich dotyczą
będą czynić wszystko aby utrzymać pokój
strony będą badać wszelkie wnioski z wyjątkiem postanowień, które będą mogły zostać podjęte tylko przez Ligę Narodów
Niewiele więc pozostało z projektu Mussoliniego, ale nadal przewidywano możliwość badania przez cztery mocarstwa problemów granic w Europie.
Przeciwna Paktowi była Polska, która nie kryła swojego potępienia. Pakt próbował wskrzesić koncert mocarstw i mógł grozić jej bezpieczeństwu. Włochy i Anglia ratyfikowały Pakt jeszcze w 1933 roku, ale nie uczyniły tego Niemcy i Francja, przez co nie wszedł on w życie. Pozostał jednak jako symptom przemiany w europejskich stosunkach międzynarodowych w 1933 roku.
III RZESZA I ZACHÓD
Hitler z powodzeniem stosował metodę Stressemana. Zapewniał świat o swoich pokojowych zamiarach i celach. Jednak w państwach zachodnich pojawiało się zaniepokojenie kierunkiem przemian w Niemczech. I chociaż antykomunistyczne wypowiedzi Hitlera witano z zadowoleniem, to symptomy budowy państwa totalitarnego wywołały potępienie.
Hitler w maju 1933 roku wygłosił przemówienie łagodzące, które miało uspokoić opinię międzynarodową. Po raz kolejny zapewnił o swoich pokojowych intencjach. Przyjęto to z zadowoleniem. Prasa brytyjska upowszechniała koncepcje Hitlera o wspólnocie rasowej dwóch narodów germańskich - Niemiec i Anglii i potrzebie sojuszu między nimi.
ZAGŁĘBIE SAARY
Okręg ten pozostawał pod zarządem Ligi Narodów, a z jego produkcji korzystała głównie Francja. Traktat wersalski przewidywał przeprowadzenie po 15 latach plebiscytu na tym obszarze.
Jeszcze przed 1933 rokiem duże wpływy w zagłębiu Saary uzyskała NSDAP, organizując z innymi siłami Niemiecki Front. Silną pozycję miały też partie komunistyczne i socjaldemokratyczne. Popularna była również katolicka partia Centrum, która popierała Niemiecki Front, ale była rozczarowana stosunkiem Hitlera do Watykanu.
Partia nazistowska prowadziła w okresie przedplebiscytowym masową agitację, wspieraną zastraszaniem i terrorem. W 1934 roku Komisja Rządząca Ligi Narodów zaczęła się obawiać o własne bezpieczeństwo, ponieważ partia faszystowska zaczęła już tworzyć własną administrację.
Termin plebiscytu ustalono na styczeń 1935 roku, a ponieważ działania Niemieckiego Frontu nasiliły się, do zagłębia Saary wkroczył 3 tysięczny oddział sił międzynarodowych. Pod jego ochroną plebiscyt odbył się bez zakłóceń. Głosowało ponad 500 tysięcy osób, z czego 90 % opowiedziało się za zjednoczeniem z Niemcami, co też nastąpiło 1 marca 1935 roku.
PROBLEM ROZBROJENIA I ZBROJEŃ
Deklaracja pięciu państw w sprawie równouprawnienia Niemiec z grudnia 1932 roku nie oznaczała zniesienia klauzul rozbrojeniowych obowiązujących Niemcy. Mówiła jedynie, że konferencja rozbrojeniowa powinna odbywać się przy zasadzie równouprawnienia. Deklaracja była ogólną zapowiedzią decyzji, która jednak na konferencji rozbrojeniowej w Genewie nie zapadła.
Hitler dążył do uwolnienia się od postanowień traktatu wersalskiego. Wielka Brytania i Włochy najbardziej liberalnie do tego podchodziły, ale i one uważały, że Niemcy nie mogą mieć całkowicie wolnej ręki.
Mimo sympatii ideologicznej, Mussolini nie popierał Hitlera we wszystkim. Włochy były w końcu mocarstwem zwycięskim i miały swoje ambicje. Mussolini miał wiele pretensji do Hitlera za próbę puczu w Austrii. Zbliżył się więc do Francji. W styczniu 1935 roku w Rzymie podpisano porozumienie włosko-francuskie, regulujące sporne kwestie obu państw w Afryce. Uregulowano problem obywatelstwa Włochów w Tunezji, demilitaryzację granicy Libii z Tunezją oraz Erytreą a francuską Somalią. Prawdopodobnie Włochy uzyskały od Francji niepisaną zgodę na zajęcie Abisynii. Porozumienie zobowiązywało także oba państwa do konsultacji w sprawach europejskich.
Istotne znaczenie dla zmiany polityki wobec Rzeszy miały rozmowy francusko-brytyjskie prowadzone w Londynie w 1935 roku. W ich wyniku, w lutym opublikowano wspólny komunikat, świadczący, że oba państwa są gotowe do zniesienia klauzul rozbrojeniowych traktatu pokojowego, ale pod pewnymi warunkami :
kwestia ustanowienia wzajemnych gwarancji bezpieczeństwa według projektu Barthou (pakt wschodni)
Niemcy nie mogą się jednostronnie uchylać od postanowień rozbrojeniowych traktatu wersalskiego
Sformułowano także projekt paktu lotniczego - Powietrzna Locarno, w którym gwarantowano by sobie wzajemną pomoc sił powietrznych w wypadku agresji (Anglia i Włochy nie tylko udzielały gwarancji, ale także korzystały z gwarancji sojusznika)
Ustalenia te przekazano Niemcom w całości, jednak były one wstanie zaakceptować tylko niektóre z nich. Z zadowoleniem powitano projekt paktu lotniczego, gdyż zezwalał on czy sankcjonował posiadanie przez Niemcy lotnictwa. Jednak Pakt Wschodni i międzynarodowa kontrola zbrojeń wzbudzały ich niechęć. Odpowiedź Niemiec była wymijająca.
W marcu 1935 roku rząd brytyjski opublikował Białą Księgę, która ostrzegała przed zbrojeniami niemieckimi na wielką skalę i zwracała uwagę na odradzanie się militaryzmu w procesie wychowania młodzieży w Niemczech. Postulowano zwiększenie brytyjskiego potencjału obronnego. W tym samym czasie Francja przedłużyła obowiązkową służbę wojskową z 1,5-2 lat.
Wykorzystał to Hitler i w marcu 1935 roku Goering oficjalnie poinformował, że Niemcy posiadają lotnictwo wojskowe, czego zabraniał im traktat wersalski. Jednocześnie przekazano propozycję do Londynu o rozpoczęciu rozmów w sprawach zbrojeń, na co Brytyjczycy wyrazili zgodę.
Tydzień później, w marcu 1935 roku ogłoszono w Berlinie postanowienie III Rzeszy o utworzeniu sił zbrojnych :
powszechna służba wojskowa
wojsko wraz z policja ma liczyć 500 tysięcy żołnierzy, czyli więcej niż Francja wraz z koloniami
Posiadanie lotnictwa ogłoszono całemu światu w sobotę, decyzję o utworzeniu sił zbrojnych także podjęto w sobotę. Odtąd Hitler wszystkie ważne decyzje podejmował w soboty.
Otwarte pogwałcenie traktatu wersalskiego spowodowało niepokój na zachodzie. Francja wystąpiła z protestem i zażądała zwołania Rady Ligi Narodów.
W Berlinie doszło do rozmów Brytyjczyków z Hitlerem. Hitler oświadczył, że Luftwaffe jest już równe RAFowi, ale powinno osiągnąć stan Francji z koloniami. Jeżeli Anglia czuje się zagrożona to powinna zwiększyć poziom zbrojeń do stanu francuskiego.
STRES
W kwietniu 1935 roku w Stresie doszło do spotkania Francji, Anglii i Włoch. Odbyło się ono we Włoszech na zaproszenie Mussoliniego. Ogłoszono w dniu zakończenia rezolucję trzech państw na temat głównych problemów wiążących się z polityką Niemiec :
ustalono wspólną linię postępowania w związku z francuską skargą do Ligi Narodów
poparcie dla Paktu Wschodniego
stanowisko w sprawie Austrii - należy zachować jej suwerenność
poparcie dla idei paktu lotniczego z pięcioma państwami
stosunek do zbrojeń niemieckich
W tej sprawie ogłoszono wspólną deklarację, głoszącą, że trzy mocarstwa będą się przeciwstawiać wszelkimi środkami jednostronnemu przekreślaniu traktatów, co może złamać i zachwiać bezpieczeństwem Europy. Ogłoszono iż mocarstwa są gotowe wypełnić zobowiązania paktu reńskiego.
W kwietniu 1935 roku Rada Ligi Narodów rozpatrywała na wniosek Francji problem Niemiec. Uchwaliła rezolucję przeciwko samowolnej remilitaryzacji Niemiec, potępiła je za złamanie zaciągniętych zobowiązań. Powołała specjalny komitet złożony z 13 państw, w tym Polski do rozpatrzenia i zaproponowania środków, które uczyniłyby Pakt Ligi Narodów skuteczniejszym przy organizowaniu bezpieczeństwa zbiorowego.
Hitler skrytykował rezolucję w przemówieniu majowym. Atakował układy francusko-radziecki z 2 maja i francusko-czechosłowacki. Uważał, że jest to sojusz militarny wymierzony w Niemcy, podobnie jak porozumienie Francji i Rosji przed I wojna światową. Zarzucił Francji, że jej postępowanie jest niezgodne z paktem reńskim.
Przemówienie Hitlera oceniono w Londynie pozytywnie i w czerwcu rozpoczęły się rozmowy brytyjsko-niemieckie na temat zbrojeń morskich. Niemcy zażądały zgody na osiągnięcie 35 % tonażu floty angielskiej. Anglia niechętnie się na to zgodziła. Uzgodniono także, że Niemcy mają prawo budowy okrętów podwodnych w stosunku 100-100. Układ morski był sukcesem Hitlera - rozbijał bowiem jedność państw zachodnich. Anglia zaaprobowała zbrojenia morskie III Rzeszy.
Churchil pisał, że Anglia odkryła, iż Niemcy w tajemnicy zbudowały 2 pancerniki czym pogwałcili traktat wersalski. Wobec tego uznano, że lepiej zawrzeć porozumienie niż udawać, że się nie widzi stanu faktycznego.
Anglia dokonała decyzji bez konsultacji z Francją i nie poinformowała o niej Ligi Narodów. Rząd brytyjski z jednej strony protestował na forum Ligi Narodów przeciwko polityce Niemiec, a z drugiej strony sam zamierzał zawrzeć prywatne porozumienie lekceważąc klauzule dotyczące spraw morskich traktatu wersalskiego.
REMILITARYZACJA NADRENII
Była to ryzykowna operacja. Generałowie ostrzegali Hitlera przed zgubnymi konsekwencjami, jakie może wywołać. Francja była dostatecznie silna by wygrać z Niemcami nawet bez pomocy Anglii. Spowodowałoby to niechybnie upadek władzy Hitlera. To dlatego 48 godzin po wkroczeniu do Nadrenii Hitler uważał za najbardziej nerwowe w swoim życiu. Mocarstwa zachodnie nie podjęły żadnych działań, a faszyzm, który mógł upaść, wzmocnił się tylko.
Już w 1935 roku Hitler zapewniał o zdecydowanych działaniach w sprawie Nadrenii. W grudniu oświadczył, że francusko-radziecki sojusz uważa za bezpośrednią groźbę dla Niemiec i rozważania o powietrznym Locarno są bezcelowe.
Kiedy w 1936 roku Francja ratyfikowała układ z ZSRR z maja 1935 roku, Hitler uznał to za złamanie przez nią paktu reńskiego. Francja zadeklarował zgodę na podporządkowanie się wyrokowi Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
7 marca 1936 roku oddziały niemieckie wkroczyły do Nadrenii. Francji, Anglii, Włochom i Belgii wręczono memorandum obciążające Francję za złamanie traktatu reńskiego, poprzez zawarcie z ZSRR sojuszu przeciwko Niemcom.
Niemcy przedstawiły swoje propozycje :
25 letni pakt o nieagresji z Francją i Belgią
pakty dwustronne z sąsiadami
podpisanie paktu lotniczego
Pierwszą reakcja na wkroczenie wojsk niemieckich była skarga Francji i Belgii do Ligi Narodów.
Przedstawiciele Francji, Belgii, Anglii i Włoch zebrali się w Londynie i jeszcze w marcu ogłosili propozycje dla Niemiec :
oddanie sporu niemiecko-francuskiego do rozstrzygnięcia Trybunałowi Międzynarodowemu w Hadze
wstrzymanie wysyłania wojsk niemieckich do Nadrenii
podjęcie rokowań w sprawie zmiany statusu Nadrenii
Niezależnie od tego postanowiono wytoczyć przed Radą Ligi Narodów sprawę jednostronnej akcji Niemiec, która stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa i zagraża pokojowi. Niemcy odrzuciły wszystkie propozycje.
Problemem zajęła się Liga Narodów, która zaprosiła przedstawicieli Niemiec. Ribbentrop argumentował decyzję Niemiec. Rada Ligi Narodów potępiła Niemcy za złamanie traktatów, ale nie uchwaliła przeciwko nim żadnych sankcji.
Belgia w październiku 1936 roku ogłosiła neutralność i zapowiedziała zdecydowaną obronę swej niepodległości. Wobec tego faktu Anglia i Francja w 1937 roku uznały decyzję Belgii i oświadczyły, że zwalniają ją z zobowiązań wynikających z Locarno i postanowień Londyńskich. Same zobowiązały się do przyjścia Belgii z pomocą w wypadku napaści.
III Rzesza zapewniła Belgię w październiku 1937 roku o nietykalności i nienaruszalności jej granic, z wyjątkiem udziału Belgii w akcji militarnej przeciwko Niemcom.
TURCJA I PROBLEM CIEŚNIN
Turcja mimo rozpadu Imperium Osmańskiego po I wojnie światowej szybko zaczęła odbudowywać swoją pozycję międzynarodową. Już na konferencji lozańskiej w 1923 roku traktowana była nie jako państwo pokonane, ale jako partner.
Postanowienia w Lozannie były korzystniejsze niż te z Sevres, choć potwierdzały rozpad państwa i narzucały pewne ograniczenia suwerenności. Konferencja lozańska pozostawiła pewne kwestie do późniejszego rozstrzygnięcia.
Pierwszy taki problem dotyczył Mosulu, rejonu bogatego w ropę naftową. Turcja, która tym obszarem władała przez kilkaset lat, nie zgadzała się z zapisem traktatu w Sevres, który przyznawał Mosul Irakowi - który był mandatem Anglii. Sprawą były zainteresowane także Stany Zjednoczone, domagające się równego dostępu do zasobów ropy naftowej w tym rejonie.
Konferencja w Lozannie zobowiązała Anglię i Turcję do porozumienia się w przeciągu dziewięciu miesięcy w sprawie Mosulu. W przeciwnym razie decyzję podejmie Liga Narodów. Tak się też stało. Rozmowy brytyjsko-tureckie zakończyly się fiaskiem. W 1924 roku problemem zajęła się Liga Narodów. Brytyjczycy wystosowali do Turcji ultimatum żądając wstrzymania wojsk tureckich napływających do Mosulu. Rada Ligi Narodów zapobiegła konfliktowi wyznaczając linię demarkacyjną.
W grudniu 1925 roku Rada Ligi Narodów postanowiła, że granica między Turcją a Irakiem będzie przebiegać na linii demarkacyjnej, a ludności kurdyjskiej przeważającej w regionie zapewnione zostaną specjalne prawa narodowe, do czego zobowiązano Anglię. Oznaczało to, że Anglii przyznano niemal cały okręg Mosulu. Decyzję tę sankcjonował traktat turecko-brytyjsko-iracki podpisany w Ankarze w czerwcu 1926 roku.
Sprawa Mosulu nie przyniosła Turcji sukcesu, ale państwo to zaczynało coraz aktywniej uczestniczyć w polityce europejskiej. Turcja podpisała pakt Brianda-Kelloga, przystąpiła do protokołu moskiewskiego. Utrzymywała poprawne stosunki z ZSRR, uregulowała kwestie sporne z Grecją i w 1932 roku wstąpiła do Ligi Narodów. Podpisała w 1933 roku dwie konwencje o definicji agresora : regionalną i powszechną.
Szczególnym obszarem interesów Turcji były Bałkany. W 1929 roku zawarła traktat o neutralności i arbitrażu z Bułgarią, a w 1933 roku traktat przyjaźni z Jugosławią. Od 1934 roku uczestniczyła w czterostronnym pakcie bałkańskim, który miał znaczenie w procesie zbliżania się z Francją i Anglią, które liczyły na zahamowanie w ten sposób ekspansji niemiecko-włoskiej w tym regionie.
Polepszyły się również stosunki Turcji z Grecją - układ z 1930 roku, pakt serdecznego porozumienia z 1933 roku, który zakładał, że na zgromadzeniach międzynarodowych oba państwa mogą wystawić jedno przedstawicielstwo, jednego delegata.
Turcja przystąpiła również do układu regionalnego na Bliskim Wschodzie i podpisała z szachem Iranu układ w 1937 roku. Układ ten podpisali Afganistan, Irak, Turcja, Iran - Pakt Bliskiego Wschodu.
Turcja rozpoczęła starania o zniesienie konwencji nakazującej jej zdemilitaryzowanie obu brzegów cieśnin Bosfor i Dardaneli. Dobre wrażenie robiła postawa Turcji, która podkreślała, że nie chce jednostronnie militaryzować cieśnin, tak jak Niemcy postąpiły w Nadrenii, ale chce uzyskać na to zgodę. Z taką prośbą Turcja zwróciła się w 1936 roku.
W tej sprawie odbyła się w czercu-lipcu 1936 roku konferencja w Montreux. Podpisano na niej nową konwencję w sprawie ciesnin :
potwierdzała ona wolność przepływu i żeglugi morskiej w cieśninach
o przepływie okrętów wojennych rząd Turcji powinien zostać uprzedzony
w czasie wojny, w której stroną jest Turcja, przepływ okrętów wojennych będzie zależał od swobodnego uznania rządu tureckiego
Turcja może natychmiast remilitaryzować rejon cieśnin
Uprawnienia Międzynarodowej Komisji przechodzą na rząd Turcji
Turcja jeszcze w 1936 roku wprowadziła na ten obszar 30 tysięcy wojsk. Konwencja była wielkim sukcesem Turcji.
Turcja rozpoczęła starania o rozwiązanie jeszcze jednej kwestii spornej - rejonu Aleksandretty znajdującej się w granicach Syrii, która była mandatem Francji. Turcja domagała się dla tego regionu autonomii lub przyłączenia go do Turcji.
Kiedy spór się zaostrzył, Turcja skoncentrowała swoje wojska na granicy z Syrią. W 1936 roku Rada Ligi Narodów wysłała w ten region swojego obserwatora. W 1937 roku zaproponowano aby Sandżak pozostał w granicach Syrii, ale uzyskał autonomię wewnętrzną gwarantowaną przez Turcję i Francję. W maju 1937 roku przedstawiciele Turcji i Francji podpisali w Genewie dwa dokumenty : Statut i Prawo fundamentalne. Te dwa dokumenty zapewniały regionowi własne organy ustawodawcze, uznanie języka tureckiego za oficjalny i szerokie prawa dla Turcji w porcie Aleksandretta.
Przeciwko porozumieniu protestowała nieturecka ludność Sandżaku - Arabowie i Ormianie. Jednak Francja była zadowolona z ułożenia stosunków z Turcją. W lipcu 1938 roku podpisała Traktat przyjaźni między oboma państwami.
Problem Sandżaku nie został jednak rozwiązany. Turcja obawiała się, że nie wygra wyborów do Zgromadzenia Narodowego. Wzmogły się konflikty z ludnością międzynarodową. Turcja oskarżyła ją o dywersję. Liga Narodów wycofała się z tego regionu, a wybory zostały przeprowadzone pod nadzorem francusko-tureckim. Umożliwiło to oddanie władzy Turkom. Wojska tureckie zostały wprowadzone do regionu, a w Paryżu w czerwcu 1939 roku podpisano układ, na mocy którego włączono te tereny do Turcji.
OŚ BERLIN - RZYM - TOKIO
Do zbliżenia i nawiązania sojuszu między Włochami i III Rzeszą przyczyniły się dwa wydarzenia : agresja włoska na Abisynię i wojna domowa w Hiszpanii.
WOJNA DOMOWA W HISZPANII
Na początku XX wieku zachodziły w Hiszpanii burzliwe przemiany wewnętrzne. Okres zamieszek i strajków zakończył się zamachem stanu generała Primo de Riviery we wrześniu 1923 roku. Spacyfikował on społeczeństwo i zakończył wojnę domową w Maroku. Dyktatura nie rozwiązała jednak istotnych problemów kraju.
W 1931 roku wybory wygrali opozycyjni republikanie i socjaliści. Król Alfons XIII opuścił kraj i Hiszpania stała się republiką. Rozbicie kraju pogłębiało się i rosły niepokoje społeczne. Scena polityczna zaczęła się konsolidować wokół ugrupowań prawicowo-konserwatywnych jak Falanga Hiszpańska założona przez generała Primo de Rivierę w 1936 roku i ugrupowań lewicowych, gdzie główną rolę odgrywali socjaliści i komuniści - Front Ludowy.
W 1936 roku Front Ludowy wygrał wybory parlamentarne i przejął władzę w państwie. Przeciwko rządowi lewicowo-komunistycznemu zbuntował się generał Francisco Franco w lipcu 1936 roku wraz z oddziałami stacjonującymi w hiszpańskim Maroku. Rozpoczęła się wojna domowa.
Wojna domowa w Hiszpanii nie była jej sprawą wewnętrzną, ponieważ w konflikt zaangażowały się obce państwa. Od początku rebelii Włochy i Niemcy poparły generała Franco. Już transport jego oddziałów do Hiszpanii odbywał się samolotami państwa faszystowskich. Szczególną rolę odegrały w Hiszpanii Włochy, które wysyłały na front całe pułki i dywizje wojsk. W 1937 roku liczyły one 70 tysięcy żołnierzy. III Rzesza wysłała już w 1936 roku 20 tysięcy żołnierzy i jednostkę lotniczą Legion Condor w 1937 roku, która liczyła 100 samolotów i 7 tysięcy osób obsługi.
Niemcy i Włochy traktowały tę wojnę jako wstępną batalię faszyzmu z komunizmem. Uznały one w 1936 roku rząd Francisco Franco za legalny i podpisały z nim protokół o wspólnej walce z komunizmem.
W wojnie domowej w Hiszpanii zaangażowany był również ZSRR i Międzynarodówka Komunistyczna. Rząd rosyjski choć oficjalnie neutralny dostarczał do Hiszpanii broń i sprzęt wojskowy, a Międzynarodówka prowadziła akcję propagandową i organizowała wyjazdy ochotników do Hiszpanii.
Anglia i Francja odcięły się od konfliktu w Hiszpanii. W sierpniu 1936 roku podpisano porozumienie w sprawie nieinterwencji w Hiszpanii, a następnie powołano Międzynarodowy Komitet Nieinterwencji. Jednocześnie Anglia i Francja uważnie obserwowały rozwój wydarzeń w regionie morza śródziemnego. Niepokoiła je koncentracja wojsk niemieckich w rejonie Maroka, co postrzegano jako chęć przejęcia tych obszarów od generała Franco za pomoc w wojnie.
W styczniu 1937 roku podpisano w Rzymie deklarację włosko-brytyjską o wyrzeczeniu się zmian status quo w rejonie morza śródziemnego. Mimo tego porozumienia trwały jednak ataki łodzi podwodnych na statki francuskie i brytyjski. Dlatego Francja doprowadziła do odbycia się konferencji w Nyon koło Genewy.
NYON
We wrześniu 1937 roku Anglia, Francja, ZSRR, Egipt, Bułgaria, Jugosławia, Grecja, Rumunia i Turcja podpisały układ o walce z piractwem :
flota brytyjska i francuska będą kontrolować rejony morza śródziemnego i cieśniny Maltańskiej
inne państwa uczestniczące w traktacie zobowiązują się udzielić im pełnej pomocy
Francja i Anglia nie chciały aby problem Hiszpanii rozpatrywała Liga Narodów. Wszystkim miał się zająć Komitet Nieingerencji. Hiszpania jednak widziała to odmiennie podkreślając, że taka polityka jest błędna, gdyż traktuje w ten sam sposób legalny rząd jak i rebeliantów. Na żądanie Hiszpanii w 1936 roku zwołano Radę Ligi Narodów. Nie potrafiła ona jednak rozwiązać tego problemu. Uchwaliła jedynie w 1937 roku rezolucję wzywającą do wycofania wszystkich obcych wojsk z Hiszpanii.
W 1937 roku Chamberlain objął urząd premiera i wystosował list do Mussoliniego wyrażając swój podziw dla jego osobowości. Podziwiał Duce i żywił nadzieję na rozwiązanie sporów między oboma państwami. W Rzymie w 1938 roku podpisano szereg układów brytyjsko-włoskich :
Włochy zgodziły się na proporcjonalną ewakuację wojsk z Hiszpanii na warunkach określonych przez Komitet Nieingerencji.
Zapewnił, że nie dąży do żądnego uprzywilejowania w tym regionie
Już w 1938 roku Anglia i Francja uznały rząd generała Francisco Franco za legalny, a wojska Franco w 1939 roku zajęły Madryt. Rząd republikański schronił się w Meksyku, który nie uznał Hiszpanii i jej rządu aż do śmierci dyktatora w 1976 roku.
OŚ RZYM-BERLIN
Duże znaczenie dla powstania osi miała koordynacja działań w Hiszpanii. Czynnikiem zbliżenia włosko-niemieckiego była kwestia zaproszenia w 1936 roku obu państw do prac nad paktem zachodnim - nowe Locarno. Oba państwa starały się sabotować ten pomysł.
W 1936 roku we wrześniu i październiku prowadzono rozmowy w Rzymie i Berlinie. Ich efektem było kilka porozumień ;
o współdziałaniu w Hiszpanii
o stosunku do ZSRR
o rozszerzaniu współpracy gospodarczej
W listopadzie 1936 roku Mussolini ogłosił powstanie "osi Rzym-Berlin". Deklaracja wyprzedzała jednak rzeczywistość, gdyż między dyktatorami i ich rządami było wiele rozbieżności. Zbliżała oba państwa jednak ideologia.
W 1937 roku Mussolini złożył wizytę w Niemczech, w 1938 roku Hitler przybył do Włoch. W czasie wizyty ogłosił, że powstał w Europie blok 120 milionów ludzi zdecydowanych bronić swojego prawa naturalnego rozwoju.
PAKT ANTYKOMINTERNOWSKI
VII Kongres Międzynarodówki Komunistycznej w 1935 roku potępił Niemcy i Japonię jako podżegaczy wojennych. W tym samym roku rozpoczęły się pierwsze rozmowy w Berlinie między przedstawicielami Niemiec i Japonii. Hitler wiedział, że sojusz z Japonią może zagrozić imperialnym interesom brytyjskim. Hitler planując konfrontację z komunizmem radzieckim dostrzegł w ekspansji Japonii na Dalekim Wschodzie okoliczność dla siebie sprzyjającą.
W 1936 roku przyspieszono rozmowy dwustronne. Opracowany traktat miał raczej charakter ideologiczny niż wojskowo-polityczny. Pakt antykominternowski zawarto 25 listopada 1936 roku. Został zawarty na pięć lat i był otwarty dla innych państw :
oba państwa postanawiają się informować o działalności Międzynarodówki komunistycznej
naradzać się nad koniecznymi środkami obrony i realizować je w ścisłej współpracy
Tajne porozumienie zostało wymierzone w ZSRR :
w razie konfliktu międzynarodowego oba państwa zobowiązały się nie czynić niczego, co ułatwiałoby sytuację ZSRR
oba państwa zobowiązały się nie zawierać z ZSRR bez porozumienia układów sprzecznych z duchem tego protokołu.
O tajnym protokole Mussolini nie został poinformowany. W pełni popierał jednak walkę z komunizmem. W listopadzie 1937 roku podpisano w Rzymie układ trójstronny o przystąpieniu Włoch do paktu antykominternowskiego :
Włochy wraz z Niemcami i Japonią żywią wolę obrony przed Międzynarodówką Komunistyczną
Po podpisaniu tego dokumentu Włochy uznały, że nic już ich nie łączy z Ligą Narodów i w 1937 roku wystąpiły z tej organizacji.
W 1939 roku do paktu antykominternowskiego przystąpiły Węgry, Hiszpania, Mandżukuo. Niemcy starały się o pozyskanie dla paktu również Polski, ale odpowiedź była negatywna. Polska oceniała pozytywnie jego znaczenie, ale uznawała, że sama potrafi sobie radzić z propagandą komunistyczną.
PROBLEM AUSTRII
Status Austrii określał traktat wersalski i traktat z Saint Germain. Niepodległość Austrii jest niezbywalna, chyba, że za zgodą Ligi Narodów.
Dążenia do połączenia z Niemcami bardzo wyraźne po zakończeniu wojny zostały powstrzymane. Jednak z powodu surowych warunków pokoju i kryzysu gospodarczego sytuacja Austrii była ciężka. W 1920 roku jako pierwsze z państw pokonanych została przyjęta do Ligi Narodów.
W Genewie przywiązywano duże znaczenie do utrzymania Austrii jako państwa niepodległego. Pod patronatem Ligi Narodów podpisano w 1922 roku protokół genewski zwany protokołem odbudowy. Cztery państwa : Anglia, Francja, Włochy i Czechosłowacja udzieliły Austrii na 20 lat pożyczki i zobowiązały się wspierać jej niepodległość. W zamian Austria potwierdziła wolę przestrzegania postanowień traktatu z Saint Germain dotyczących niepodległości Austrii.
Wielkim zwolennikiem przyłączenia Austrii do Niemiec był Stresseman. W swym liście do następcy tronu Austrii w 1925 roku pisał wśród wielu priorytetów polityki zagranicznej o ponownym przyłączeniu Austrii do Niemiec w dalszej przyszłości. Uważał, że zacieśnianie więzów gospodarczych i handlowych to najlepsza droga do stopniowego anschlussu.
W 1925 roku w Austrii pojawiło się wiele organizacji propagujących koncepcje anschlussu. Wśród nich i ich przywódców pojawiło się nazwisko Arthura Seyss-Inquarta.
Austria miała poważne trudności gospodarcze. Podkreślano nieprzychylność Ententy podczas przygotowania traktatu pokojowego - oddanie Tyrolu Włochom i Sudetów Czechosłowacji. Wykorzystując te nastroje Stresemann zainicjował w 1927 roku rozmowy z rządem austriackim w sprawie zawarcia unii celnej między oboma krajami. Kryzys gospodarczy i słaba ekonomika Austrii spowodowały, że oferta niemiecka została przyjęta. Protokół o stopniowym tworzeniu unii celnej zawarto w Wiedniu w marcu 1931 roku.
Zawarcie tego porozumienia wywołało sprzeciw Francji, Włoch i Czechosłowacji. Problemem tym zajęła się Liga Narodów, która przekazała problem do rozstrzygnięcia Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości w Hadze. Tymczasem w Austrii upadł największy bank : Credit-Ausalt, po czym rząd podał się do dymisji. Francja odmówiła pomocy, a Bank Anglii udzielił Austrii pożyczki jedynie na 150 mln. Szylingów. Ta suma nie wystarczyła i Austria musiała zabiegać o pomoc na forum Ligi Narodów. Skłoniło to Niemcy i Austrię do rezygnacji z rozmów i prac nad unią celną. Swój werdykt ogłosił także Trybunał Haski w 1931 roku uznając unię celna za sprzeczną ze zobowiązaniami międzynarodowymi Austrii, zwłaszcza z traktatem z Saint-Germain.
W lipcu 1932 roku został podpisany protokół lozański. Austria otrzymała pożyczkę od Anglii i Francji na sumę 300 mln. Szylingów, a w zamian zobowiązała się o zachowania swojej suwerenności. Protokół lozański podpisał nowy kanclerz austryjacki - Engelbert Dollfuss. Był on przeciwnikiem Anschlussu. Przyszłość Austrii widział w sojuszu z Włochami. Mussolini uważał się za protektora Austrii, a z kanclerzem i jego rodziną był zaprzyjaźniony.
Po dojściu do władzy Hitler zapewniał, że uszanuje suwerenność Austrii. Jednak ruch narodowosocjalistyczny w Austrii zyskał potężne poparcie i wsparcie finansowe z Berlina. Kanclerz Dollfuss widząc tę rosnącą agresywność w 1933 roku zarządził likwidację austryjackiej NSDAP. Mussolini zażądał od Niemiec rezygnacji z Anschlussu. Hitler to żądanie odrzucił, ale potwierdził swoje pokojowe zamiary.
W 1934 roku Anglia oświadczyła, że utrzymanie integralności i niepodległości Austrii jest stałym celem brytyjskiej polityki. Kilka dni później ukazała się wspólna deklaracja Anglii, Francji i Włoch i woli zachowania suwerennego państwa austriackiego.
Mussolini był zdecydowanie przeciwny Anschlussowi. Prowadziłby on do hegemoni Niemiec na Bałkanach, a Włochy miały tam swoje interesy i ambicje. Mussolini dążył więc do powiązania Austrii z Włochami. W marcu 1934 roku podpisano protokoły rzymskie - układy między Austrią, Włochami i Węgrami.
Stosunki włosko-niemieckie pogorszyły się po próbie puczu w lipcu 1934 roku. Austryjaccy naziści inspirowani z Berlina władzy nie przejęli, ale zastrzelili kanclerza Dollfussa. Włoskie dywizje zostały wysłane na granicę, a Mussolini oświadczył, że gotów jest w obronie Austrii użyć siły.
Problem Austrii poruszono na konferencji w Stresie w kwietniu 1935 roku. Państwa miały nadzieję na zawarcie paktu dunajskiego.
W lipcu 1936 roku Niemcy i Austria podpisały układ który miał regulować wzajemne stosunki :
rząd Rzeszy szanuje suwerenność Austrii
oba rządy deklarowały uznanie swoich systemów politycznych i powstrzymanie się od ingerencji wewnętrznych
Rzesza przyznała, że ruch narodowosocjalistyczny w Austrii jest jej wewnętrzną sprawą oraz zobowiązała się nie wpływać na jego działania
Polityka Austrii wobec Rzeszy będzie wynikać z przeświadczenia, że Austria jest państwem niemieckim
Zobowiązania Austrii wynikające z protokołów rzymskich zachowują ważność
Układ lipcowy uspokoił wielu polityków. Uprzywilejowana pozycja Niemiec nad Dunajem była jednak wyraźna. Układ lipcowy został poparty przez Mussoliniego, który stopniowo wycofywał się ze swojego stanowiska. Zaczął się kierować wymogami nowego sojuszu Berlin-Rzym. W 1937 roku po raz pierwszy Mussolini wystąpił wobec Austrii jako obrońca interesów niemieckich.
W Rzymie oswajano się z myślą o Anschlussie, ale liczono na jego opóźnienie. W styczniu 1938 roku Hitler oświadczył, że nie zawaha się przed natychmiastowym wkroczeniem do Austrii. W lutym 1938 roku Hitler spotkał się z kanclerzem Austrii i wręczył mu żądania Niemiec ;
podporządkowanie władz Austrii Berlinowi
amnestia dla więzionych nazistów
rekonstrukcja rządu z przywódcami faszystowskimi - Seyss Inquart
Austria nie mając szans oporu przyjęła niemieckie żądania. Nie zmniejszyło to jednak nacisku Rzeszy na Austrię. Hitler zapowiedział zajęcie się losem Niemców żyjących w graniczących z Rzeszą państwach. W Rzymie liczono, że los Austrii może zależeć od plebiscytu. Hitler nie mógł jednak do tego dopuścić. Nie obawiał się już reakcji mocarstw, ale nie był pewien postawy Mussoliniego. Jednak dwukrotnie wysłannik Hitlera wracał z Rzymu zadowolony.
Pod groźbą interwencji Austria :
odwołała plebiscyt
nowym kanclerzem został Seyss Inquart
Mimo to, 12 marca 1938 roku armia niemiecka wkroczyła do Austrii i bez oporów ją zajęła. Ukazały się dekrety o włączeniu jej do Rzeszy. Hitler ogłosił powstanie Wielkich Niemiec. W kwietniu zorganizowano plebiscyt pod nadzorem władz niemieckich i w nim 99,73 % głosujących opowiedziało się za połączeniem z Niemcami.
Liga Narodów nie zajęła się tą sprawą ponieważ żadno z państw się o to oficjalnie nie zwróciło. Wykreślono jedynie Austrię z listy państw członkowskich, gdyż jako podmiot prawa międzynarodowego przestała istnieć. Francja i Anglia ograniczyły się do złożenia w Berlinie protestów. Najostrzej zareagował Meksyk, który odmówił uznania dokonanych siłą zdobyczy, protestował przeciwko agresji której ofiarą padła Austria.
Mussolini postanowił tę porażkę odrobić na innym polu. Zintensyfikował rozmowy z Anglią. W kwietniu 1938 roku w Rzymie podpisano serię układów i deklaracji :
deklaracja w sprawie Morza Śródziemnego
układ wzajemnego udzielania sobie informacji wojskowych
deklaracja w sprawie propagandy
deklaracja w prawie jeziora Tsan
układ w sprawie Bliskiego Wschodu
deklaracja w sprawie obowiązków wojskowych tubylców w Włoskiej Afryce Wschodniej
deklaracja w sprawie wolności praktyk religijnych i traktowania brytyjskich stowarzyszeń religijnych we Włoskiej Afryce Wschodniej
Deklaracja w sprawie Kanału Sueskiego
CZECHOSŁOWACJA; KONFERENCJA MONACHIJSKA
Ciągłe ustępstwa wobec Hitlera czyli polityka appeasementu rozpoczęła się już w 1935 roku. Do tej pory mocarstwa mogły kontrolować rozwój i sytuację w Niemczech. Nie zareagowano na wprowadzenie sił lotniczych, obowiązkowej służby wojskowej i militaryzację Niemiec szybko zmieniło układ sił.
Dlaczego prowadzono taką politykę ? Francja twierdziła, że mogła prowadzić twardą politykę jedynie w oparciu o Anglię, a ta była jej niechętna. Anglia uważała , że to Francja jako najbardziej narażona powinna czynnie wystąpić i wtedy uzyskałaby poparcie Anglii.
W 1938 roku ambasador niemiecki w Londynie stwierdził, że polityka niemiecka spowodowała pogorszenie stosunków z Anglią. Po Anschlussie Rzesza powiększyła się o 80 tysięcy kilometrów kwadratowych i 7 milionów mieszkańców, zyskała granice z Włochami, Węgrami i Jugosławią. Polepszyło to jej sytuację strategiczną.
Początek kryzysu sudeckiego sięgał jeszcze okresu przed Anschlussem. Już w 1937 roku przygotowywano operację wymierzoną w Czechosłowację. Pomocna okazała się legalnie działająca na jej terytorium Partia Niemców Sudeckich z Konradem Henleinem na czele.
żądał on autonomii dla Niemców Sudeckich
w 1938 roku domagał się oderwania pogranicza sudeckiego od Czechosłowacji i włączenia jej do Rzeszy
Wytyczne w sprawie Czechosłowacji ustalono w 1938 roku na konferencji u Joachima Ribbentroppa :
Niemcy sudeccy powinni wiedzieć, że stoi za nimi 75 milionowy naród, który nie ścierpi ich uciskania
Partia Niemców Sudeckich powinna przedłożyć rządowi Czechosłowacji takie żądania, jakich realizację uważa za konieczne
Prezydent Benes szukał poparcia. W marcu 1938 roku ZSRR oświadczył, że jest gotów wywiązać się z umów zawartych z Francją i Czechosłowacją we wszystkich akcjach międzynarodowych.
Premier Francji Leon Blum zapewniał, że Francja dotrzyma swych zobowiązań. Jego rząd jednak upadł, a jego następca Daladier był zwolennikiem porozumienia z Niemcami. Chociaż zapewniał , że dochowa wierności paktom, to nie chciał wikłać Francji w wojnę z powodu Czechosłowacji. Francja będzie raczej dążyć do kompromisu.
W lipcu 1938 roku rząd brytyjski zaproponował mediację między Czechosłowacją a III Rzeszą. Jednak mediacja zakończyła się stwierdzeniem, że trzeba zaspokoić żądania niemieckie, gdyż tylko w ten sposób można uniknąć wojny.
Następnie Chamberlain udał się na rozmowy z Niemcami. Ograniczyły się one jedynie do wysłuchania Hitlera, który mówił o niegodziwościach Czechów i gotowości do wydania im wojny.
Francja i Anglia opracowały propozycje, które skierowały do Czechosłowacji we wrześniu 1938 roku :
dalsze utrzymywanie w obrębie państwa Czechosłowackiego okręgu zamieszkanego głównie przez Niemców Sudeckich jest przeciwne interesom Europy i Czechosłowacji
proponowano oddanie Rzeszy tych terenów
obiecano w zamian za kompromis gwarancje dla Czechosłowacji
Benes odrzucił te propozycje i odwołał się do traktatu w Locarno prosząc o postępowanie zgodnie z jego ustaleniami. Mocarstwa wyraziły swoje niezadowolenie z takiej postawy Czechosłowacji, a Francja poinformowała, że nie wystąpi w jej obronie. Na Czechosłowację naciskała również Polska żądając analogicznego załatwienia kwestii Śląska Cieszyńskiego. Pod takim naciskiem Benes przyjął propozycje Anglii i Francji.
Hitler jednak stawiał nowe żądania. Jeszcze powiększył obszar, który miał być przekazany Rzeszy do 1 października. Nie był skłonny do ustępstw. Roosevelt apelował do Hitlera o pokojowe rozwiązanie problemu. To on wysunął propozycję zwołania konferencji międzynarodowej, a jej organizacją zajął się Mussolini. Benes widząc w tym szansę dla Czechosłowacji stwierdził, że z chęcią zgodziłby się na arbitraż Roosevelta.
MONACHIUM
Konferencja zaczęła się 29 września 1938 roku w Monachium. W obradach wzięli udział Hitler, Mussolini, Chamberlain i Daladier. Benes nie mógł liczyć na wsparcie Roosevelta. Na konferencji Hitler przedstawił ból i nędzę ludności niemieckiej oraz prześladowania rządu Czechosłowacji. Zaznaczył, że bez względu na postanowienia konferencji i tak wkroczy do Czechosłowacji. Zdecydowana postawa Hitlera narzuciła formę konferencji. Daladier wyraził swój podziw dla Hitlera. Wysuwano pewne propozycje, ale Hitler wszystkim się sprzeciwiał. Anglia i Francja chciały chociaż porozumienia w sprawie ewakuacji, jednak Hitlerowi zależało na szybkim załatwieniu problemu.
Mocarstwa nie licząc się ze zdaniem Czechosłowacji przyjęły plan, który Benes miał tylko wprowadzić w życie.
Układ monachijski :
ewakuacja obszaru od 1-10 października
sposób ewakuacji określi komisja międzynarodowa z udziałem Niemiec i Czechosłowacji
na niektórych obszarach odbędą się plebiscyty
Anglia i Francja wyraziły gotowość udzielenia gwarancji Czechosłowacji
Niemcy i Włochy stwierdzały, że udzielą gwarancji, kiedy zostaną rozwiązane kwestie sporne z Polską i Węgrami.
Jeżeli w ciągu trzech miesięcy nie zostanie rozwiązany problem Polski i Węgier, mocarstwa odbędą w tej sprawie konferencję i same podejmą decyzję
Po zakończeniu konferencji podpisano deklarację niemiecko-angielską o rozważaniu metodą konsultacji wszelkich problemów celem utrzymania pokoju w Europie. Podobną deklarację w grudniu podpisała Francja.
Benes proponował Polsce rozpoczęcie rozmów w kwestiach spornych. Polska wystosowała do Czechosłowacji ultimatum żądając oddania Śląska Cieszyńskiego w ciągu 24 godzin. Odpowiedź miała nadejść do południa 1 października 1938 roku. Była pozytywna. Zaolzie zostało zajęte przez wojska polskie.
Roszczenia węgierskie rozstrzygnięto w rozmowach w Komarno od 9-13 października. Ponieważ nie przyniosły rezultatu, zwrócono się do sygnotariuszy układu monachijskiego o arbitraż. Zajęły się tym Niemcy i Włochy. Zadecydowano o oderwaniu od Czechosłowacji południowego pasa Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej w listopadzie 1938 roku.
Czechosłowacja straciła 42 tyś km2 i 4,7 mln ludności. Polska wystąpiła z kolejnym problemem : Spiszu i Orawy na pograniczu polsko-słowackim.
6 października 1938 roku Czechosłowację przekształcono w państwo związkowe. Słowacja - księdza Tisso uzyskała znaczną autonomię. Tisso - premier - zabiegał o wsparcie Berlina, ale Niemcom była na rękę destabilizacja kraju i nie poparły go. 30 listopada 1938 roku Polska zajęła sporne tereny.
Dyktat monachijski nie zaspokajał żądań Hitlera. Chciał opanowania całej Czechosłowacji. Już po Monachium rozpoczęto opracowywanie nowego planu.
Czechosłowacja liczyła na obiecane gwarancje nowych granic. Anglia uważała jednak, że mogą one być gwarantowane tylko przez wszystkich uczestników Monachium, co wobec sprzeciwu Niemiec nie miało sensu. Dlatego Czechosłowacja nie otrzymała gwarancji.
Rząd zrezygnował z dalszych zabiegów. Nowy prezydent Emil Hacha wprowadził kurs faszyzujący. W marcu 1939 roku ogłoszono powstanie państwa słowackiego ze stolicą w Bratysławie z księdzem Józefem Tisso jako szefem rządem. Nowe państwo uznały Węgry i Polska jeszcze zanim uczyniły to Niemcy. Nowe państwo zawarło układ z III Rzeszą o prowadzeniu polityki zgodnej z niemiecką. W zamian Rzesza gwarantowała niepodległość i nienaruszalność terytorium Słowacji.
Kiedy 14 marca 1939 roku oderwała się Słowacja, wojska niemieckie zajęły Czechy. Aneksja Czech i Moraw powiększyła terytorium Rzeszy o 48 tyś km2 i 7,4 mln ludności.
Zaprotestowały USA przeciwko zniweczeniu wolnego narodu, noty protestacyjne złożyły Francja i Anglia, a ZSRR stwierdziło, że uznaje okupacje Czech i Moraw za akt samowoli, przemocy i agresji.
KŁAJPEDA
Traktat wersalski postanowił odłączyć Kłajpedę od Niemiec i przekazać pod zarząd Ententy. W praktyce Kłajpedą zarządzał generał francuski Dominiquw Odry za pomocą Dyrektoriatu Krajowego, w którym większość mieli przedstawiciele niemieccy. Dla Niemiec groźne były zwiększające się wpływy w porcie Francuzów i Polaków.
W styczniu 1923 roku doszło do powstania litewskiego wspartego przez regularne oddziały wojskowe. W lutym 1923 roku Rada Ambasadorów zaaprobowała włączenie Kłajpedy do Litwy z jednym warunkiem udzielenia jej szerokiej autonomii. W 1924 roku podpisano konwencję w sprawie Kłajpedy :
Anglia, Francja, Japonia i Włochy przenoszą na Litwę swe prawa i tytuły, które mają od Niemiec na mocy traktatu wersalskiego
Zobowiązano Litwę do ochrony mniejszości narodowych
Kłajpeda znalazła się w granicach Litwy, ale jako okręg autonomiczny, z własną administracją i sejmikiem, w którym przewagę zdobyli miejscowi Niemcy. Działaniami organizacji niemieckich sterował konsul Niemiec, a później III Rzeszy. Po dojściu Hitlera do władzy nie ukrywano, że chodzi o odzyskanie Kłajpedy.
Od początku 1938 roku organizacje narodowosocjalistyczne czekały tylko na sygnał z Berlina. Rząd litewski zdając sobie z tego sprawę usiłował zdobyć poparcie Anglii i Francji jako sygnotariuszy konwencji z 1924 roku. Oba państwa interweniowały w Berlinie, ale otrzymały zdecydowaną odprawę.
Zaraz po aneksji Czechosłowacji III Rzesza postawiła Litwie ultimatum. 22 marca 1939 roku delegacja litewska na żądanie Niemiec przybyła do Berlina, gdzie podpisała układ z Niemcami :
odłączone na mocy traktatu wersalskiego od Niemiec terytorium Kłajpedy z dniem dzisiejszym zostaje ponownie złączone z Rzeszą
Mocarstwa gwarantujące Litwie posiadanie Kłajpedy nie zareagowały na ten akt agresji.
ALBANIA
Po I wojnie światowej Włochy podtrzymywały swe szczególne zainteresowanie Albanią. Mocarstwa Ententy rozumiały i akceptowały interesy Włoch na tym obszarze.
Deklaracja Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii z 1921 roku :
niepodległość Albanii to kwestia międzynarodowa
naruszenie jej granic to zagrożenie dla bezpieczeństwa Włoch
jeżeli Albania nie będzie mogła sama utrzymać bezpieczeństwa może zwrócić się o pomoc do Ligi Narodów
jeżeli Albania zwróci się o pomoc, granice Albanii zostaną przywrócone Włochom
Wpływy Włoch wzmogły się jeszcze w 1926 roku po zawarciu dwustronnego układu. Protestowała przeciwko temu Jugosławia, która na Bałkanach miała także swoje żywotne interesy.
Król Albanii Zogu starał się lawirować pomiędzy Włochami a Jugosławią i wygrywać na sprzecznościach między nimi, ale bez sukcesów. Włosi mieli bowiem lepsze możliwości polityczne, ekonomiczne i finansowe. Sukcesy Hitlera sprawiły natomiast, że Mussolini także postanowił zademonstrować swoją mocarstwową pozycję. Po upadku w styczniu 1939 roku życzliwego Włochom premiera, w Rzymie zapadła decyzja.
Status quo podtrzymywały deklaracje brytyjsko-włoska ze stycznia 1937 roku, układy Włoch i Anglii z kwietnia 1938 roku i potwierdzenie tego w styczniu 1939 roku. Mussolini był jednak pewny, że dla Albanii Anglicy bić się nie będą. Inwazja armii włoskiej na Albanię rozpoczęła się w Wielki Piątek 7 kwietnia 1939 roku. Konstytuanta ofiarowała Włochom koronę albańską. W Albanii na mocy nowej konstytucji wprowadzono ustrój faszystowski.
Po aneksji Albanii Anglia wyraziła tylko zaniepokojenie postępowaniem Włoch i 13 kwietnia 1939 roku wraz z Francją udzieliła gwarancji Rumunii i Grecji na wypadek agresji.
POLSKA
Polska kryzys sudecki chciała wykorzystać do ułożenia sobie dogodnych stosunków z Niemcami :
Polska uważa mieszanie się sowietów do spraw europejskich za niedopuszczalne, a Czechosłowację za twór sztuczny i nie liczący się z rzeczywistością potrzeb
Hitler nie chciał jednak konkretnych rozwiązań i zapowiedział jedynie, że stosunki z Polska zostaną omówione w dalszym terminie. Już podczas rozmowy, która odbyła się 20 września 1938 roku Hitler wspominał o projekcie autostrady przez polskie pomorze do Prus Wschodnich. Ribbentrop uważał, że gdyby Polska przystąpiła do paktu antykominternowskiego łatwiej byłoby uregulować niektóre sporne problemy. Problem granicy polsko-węgierskiej dawał III Rzeszy dodatkowy instrument nacisku. Zwłaszcza Goering łączył rozwiązanie sprawy Gdańska z realizacją polskich postulatów.
24 października 1938 roku Ribbentrop przedstawił plan rozwiązania globalnego :
Wolne Miasto Gdańsk przyłączone do Rzeszy
Eksterytorialna autostrada i wielotorowa linia kolejowa przez polski korytarz
Podobna droga lub autostrada dla Polski w Gdańsku i wolnocłowy port
Gwarancje zbytu swoich towarów w Gdańsku dla Polski
Oba państwa zagwarantują swoje granice bądź terytoria
Układ polsko-niemiecki przedłużony zostanie na 25 lat
Polska przystąpi do paktu antykominternowskiego
Oba państwa podpiszą klauzulę konsultacyjną
Beck liczył na to, że w bezpośrednich rozmowach uda się pewne kwestie wyjaśnić. W styczniu 1939 roku podkreślił, że nie może być mowy o zmianie statusu i praw Polski w Gdańsku.
Zajęcie Czechosłowacji przez Niemcy spowodowało zwrot polityki państw zachodnich. Anglia niepokoiła się zagrożeniem Rumunii przez III Rzeszę. Brytyjczycy wyszli więc z propozycją w marcu 1939 roku podpisania deklaracji Anglii, Francji, Polski i ZSRR o wspólnych konsultacjach w razie niebezpieczeństwa i zagrożenia któregoś z państw europejskich. Beck nie chciał jednak prowokować Niemiec. Złożył natomiast propozycję zawarcia paktu dwustronnego Polski i Anglii.
Kiedy Niemcy zajęły Kłajpedę podpisana została umowa o rozwoju stosunków gospodarczych między Niemcami i Rumunią, która dawała Niemcom możliwość kontrolowania gospodarki rumuńskiej, zwłaszcza wydobycia ropy :
przewidywała ona utworzenie spółki niemiecko-rumuńskiej, która miała się zająć badaniem surowców mineralnych i wykonywaniem wierceń i przeróbki
Układ ten oceniono jako przygotowanie do kolejnej agresji.
Anglia stwierdziła, że nie ma przesłanek jakoby Niemcy miały zaatakować Polskę, ale żeby uczynić jasnym swoje stanowisko, dopóki konsultacje z Polską nie będą zakończone, Anglia pomoże odeprzeć Polsce każdą agresję. Chamberlain wyjaśnił, że rząd Francji przyjął podobne stanowisko.
W kwietniu Beck przybył do Londynu. Wyrażono wolę zawarcia dwustronnego układu o charakterze stałym. Porozumienie brytyjsko-polskie spowodowało ożywienie sojuszu polsko-francuskiego. W kwietniu Daladier oświadczył, że Polska i Francja udzielą sobie gwarancji przeciwko groźbie bezpośredniej lub pośredniej.
28 kwietnia 1939 roku Hitler w swym przemówieniu zaatakował Anglię i Polskę. Anulował układ morski z 1935 roku i wypowiedział deklarację o niestosowaniu przemocy z stycznia 1934 roku.
5 maja 1939 roku Beck odpowiedział w przemówieniu sejmowym :
Polska od Bałtyku odepchnąć się nie da
Nie chcemy pokoju za wszelką cenę
Hitler pod koniec maja stwierdził, że zatarg z Polską nie jest zatargiem o Gdańsk, ale o przestrzeń życiową dla Niemców. Polska boi się zwycięstwa Niemiec i będzie się im stale przeciwstawiać. Dlatego nie można jej oszczędzać i trzeba zaatakować przy pierwszej sposobności.
PAKT RIBBENTROP-MOŁOTOW
W 1939 roku zacieśniała się oś Rzym-Berlin, mimo oporów wielu faszystów włoskich, którzy obawiali się, iż Włochy stanął się satelitą Niemiec. Mussolini zdawał sobie jednak sprawę, że tylko Rzesza może wesprzeć jego plany.
22 maja 1939 roku zawarto pakt stalowy - pakt przyjaźni i przymierza między Włochami a Niemcami. Hitler chciał paktu trójstronnego, ale Japonia uznała, że na razie nie chce podejmować działań przeciwko państwom zachodnim :
potwierdzał granice Włoch i Niemiec na zawsze
wspólne interesy i pełne poparcie tak polityczne jak i dyplomatyczne
gdyby jedna ze stron została wciągnięta do wojny, druga stanie po jej stronie z pełnymi siłami
Mussolini uważał, że ten pakt pozwoli mu lepiej kontrolować poczynania Hitlera.
Zwrot w stosunkach niemiecko-radzieckich nastąpił w 1939 roku. Stalin w marcu 1939 roku powiedział, że nie będzie wyciągał kasztanów z ognia dla Anglii i Francji. Niemcy i ZSRR podjęły decyzję o wstrzymaniu ataków prasowych na swoich przywódców. Niemcy rozpoczęły rokowania z ZSRR o których nie poinformowały ani Włoch ani Japonii. Wcześniej dowiedział się o nich Mussolini, ale nie widział w nich powodu do obaw.
W sierpniu podpisano układ handlowy między ZSRR a Niemcami, ale Stalin zwlekał z wydaniem zgody na sojusz polityczny chcąc uzyskać jak najwięcej korzyści.
23 sierpnia 1939 roku podpisano Pakt o nieagresji - Ribbentrop-Mołotow :
powstrzymanie się od działania agresywnego
Dołączono do układu tajny protokół, o podziale sfer interesów w Europie Wschodniej :
Finlandia, Estonia, Łotwa dla ZSRR
Granica w Polsce na linii Wisła, Narew, San
UKŁAD O WZAJEMNEJ POMOCY POLSKI I ANGLII
Anglicy uważali, że jeśli dojdzie do wojny, to cały jej ciężar będzie ponosić ona i Francja, a Polska musi wytrzymać jedynie pierwsze uderzenie, zadać maksymalnych strat Niemcom i ulec.
25 sierpnia 1939 roku podpisano Układ o Pomocy Wzajemnej :
jeżeli jedna ze stron zaangażuje się w wojnę, druga przyjdzie jej z natychmiastową pomocą
pomoc ta przyjdzie w wyniku agresji bezpośredniej i pośredniej
Tajny protokół wyjaśniał, że mocarstwo europejskie zagrażające bezpieczeństwu to Niemcy.
FIASKO BEZPIECZEŃSTWA ZBIOROWEGO
ZSRR podjęło grę polityczną. Jednocześnie prowadziło rozmowy z Niemcami i Anglią. Propozycje trójstronnego sojuszu Anglii, Francji i ZSRR zawierały udzielanie pomocy także innym zaatakowanym państwom i to bez ich zgody. Przeciwko takiemu rozwiązaniu protestowała Polska i kraje nadbałtyckie.
Mołotow domagał się także zapisu o udzielaniu pomocy w razie agresji pośredniej - przewrotu wewnętrznego lub zwrotu w polityce na rzecz agresora, co było bardzo wygodne, gdyż każda zmiana rządu mogła spowodować uzasadnioną agresję ZSRR.
Anglia i Francja uważały, że trzeba zawrzeć te układy : polityczny i wojskowy, a kwestie agresji pośredniej odłożono. ZSRR domagał się zgody Polski i Rumunii na wkroczenie Armii Czerwonej na ich terytorium w wypadku agresji niemieckiej. Polska zdecydowanie odmawiała. Pod naciskiem zachodu przyjęto jednak ogólną formułę, że współpraca wojskowa nie jest wykluczona.
Po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow, ZSRR zerwało rokowania z Anglią i Francją. Hitler uznał, że przeszkody międzynarodowe zostały usunięte i wydał rozkaz ataku na Polskę.
DALEKI WSCHÓD
REPUBLIKA DALEKIEGO WSCHODU
Japonia była zaniepokojona rozprzestrzenianiem się rewolucji bolszewickiej. Już w 1917 roku Japonia opracowywała plany wykorzystania baz w Mandżurii do operacji w Syberii.
W 1919 roku wojska japońskie rozpoczęły operacje na Syberii, wspierane zbuntowanym korpusem Czechosłowackim i armią Aleksandra Kołczaka. W 1920 roku rozstrzelano Kołczaka, a bolszewicy przeszli do kontrofensywy.
Oba państwa Japonia i ZSRR nie chciały bezpośredniej konfrontacji i dlatego w 1920 roku powołano do życia Republikę Dalekiego Wschodu. Prowadziła ona przewlekłe rozmowy z Chinami i Japonią. W 1922 roku ZSRR wyszedł z izolacji międzynarodowej i buforowe państwo nie było już potrzebne. RDW przyłączono do ZSRR, w wyniku czego przestało istnieć.
STOSUNKI ZSRR Z JAPONIĄ
W Chinach władza zaledwie przez dwa tygodnie spoczywała w rękach 11-to letniego cesarza Pu-i. Władzę przejęło ugrupowanie militarne Peijang rozbite na dwie frakcje : Anfu i czyli. Anfu związana była z Japonią, Czyli z Anglią i USA. Na czele rządu w Kantonie stał Sun Jat-Sen. Był on głównym ideologiem Narodowej Partii Chin - Kuomintangu. W 1922 roku Sun Jat-Sen postawił na zbliżenie z ZSRR i chińskimi komunistami. W 1923 roku zdobył jednak Kanton i utworzył nowy rząd.
Rosja Radziecka próbowała w 1919 roku zawrzeć z Chinami porozumienie i to z rządem w Pekinie i rządem w Kantonie. W rozmowach nie osiągnięto jednak konkretnych rezultatów. Układ radziecko-chiński z rządem w Pekinie podpisano dopiero w 1924 roku :
przywracał on stosunki dyplomatyczne i konsularne
ogłoszono za nieważne wszelkie umowy naruszające prawa i interesy Chin
Kolej Wschodniochińska będzie mogła zostać wykupiona przez Chiny
ZSRR zrzekło się wszelkich praw i przywilejów
Postanowiono zwołać wspólną konferencję
Podpisano także szereg deklaracji regulujących stosunki wzajemne i kwestie sporne.
Jednocześnie rząd radziecki prowadził rokowania z rządem w Kantonie. W 1922 roku nasiliła się wzajemna współpraca. W 1923 roku wydano wspólny komunikat o potrzebie bliskiej współpracy. W 1929 roku Kuomintang postanowił założyć Akademię Wojskową, której komendantem został Czang Kaj-szek. Współpracował z Armią Czerwona i rozbudowywał siły Kuomintangu.
Stosunki japońsko -rosyjskie kształtowały się i normalizowały się bardzo powoli. Część elit japońskich była przeciwna komunistom i była niechętna porozumieniu z ZSRR, inni jednak widzieli największego przeciwnika i rywala na Dalekim Wschodzie w Stanach Zjednoczonych.
W 1923 roku rozpoczęły się rokowania. Jednak prędko stosunki między oboma państwami się zaostrzyły - Japonia oskarżyła statek "Lenin" płynący z pomocą humanitarną dla Japonii o propagandę komunistyczną. Oficjalne rozmowy rozpoczęły się jednak w 1924 roku. W 1925 roku podpisano Konwencję o zasadach stosunków wzajemnych :
przywróciła stosunki dyplomatyczne
traktat z 1905 roku pozostaje w mocy
oba państwa nie będą mieszać się w swoje sprawy wewnętrzne
Dołączono także dwa protokoły :
Japonia wycofa się z Syberii
Japonia uzyska prawo do eksploatacji ropy na tych terenach
Traktat był korzystny dla Japonii. Zabezpieczał jej interesy ekonomiczne i umacniał jej pozycję wobec USA, zachwianą na konferencji waszyngtońskiej.
ZACHÓD A CHINY
Anarchia i rywalizacja różnych ośrodków władzy w Chinach była dla Zachodu wyzwaniem. Walki i niepokoje społeczne były w Szanghaju brutalnie pacyfikowane przez wojska zachodnie.
W 1926 roku oddziały Kuomintangu rozpoczęły marsz na północ w celu eliminacji innych ośrodków władzy. Na główną postać tego ugrupowania wyrastał Czang Kaj-Szek. W 1926 roku Anglia rozpoczęła pertraktacje z Kuomintangiem. W związku z zamieszkami w 1927 roku Anglia zdecydowała się na wprowadzenie swoich wojsk do Szanghaju. Spowodowało to zgrzyt w negocjacjach.
Wewnątrz Kuomintangu toczyła się walka między skrzydłem prawym a lewym. W 1927 roku Czang Kaj-Szek dostał dymisję jako dowódca armii. Ogłosił jednak powstanie nowego rządu i wokół niego skupiły się główne siły. W 1928 roku USA uznały jego rząd.
AGRESJA JAPONII W CHINACH
W Mandżurii władali potężni dowódcy wojskowi. Ta część także leżała w strefie zainteresowań tak Japonii jak i ZSRR. Po wojnie 1904-1905 podzieliły się one wpływami wzdłuż szlaków komunikacyjnych. Inne mocarstwa uznawały stan faktyczny choć podkreślały zasadę otwartych drzwi.
Rząd Czang Kaj-Szeka dążył do zjednoczenia kraju i obawiała się Japonia o swoje wpływy w Mandżurii. W kołach militarnych podniosły się głosy o kontynuacji planów Wielkiej Japonii. We wrześniu 1931 roku Japonia rozpoczęła agresję w Mandżurii, a pretekstem do tego stał się niewielki wybuch na Kolei Południowomandżurskiej. Podbój Mandżurii wobec bierności Chin przebiegał bez zakłóceń. W 1932 roku proklamowano nowe cesarstwo - Mandżukuo, którego prezydentem , a następnie w 1934 roku cesarzem został Pu-i.
W 1932 roku po zażartych walkach Japończycy zdobyli Szanghaj. Rząd chiński zwrócił się do Ligi Narodów natomiast Japonia starała się bagatelizować całą sprawę. Jej przedstawiciele twierdzili, że jest to wojna, a raczej spór lokalny. Japonia obiecała wycofać swoje wojska, kiedy tylko bezpieczeństwo zostanie przywrócone.
Japonia mimo zapowiedzi kontynuowała swą politykę. USA i Anglia zdecydowały się wysłać do Szanghaju swoje wojska. Skutecznie wpłynęło to na Japonię, która w 1932 roku wycofała się z Szanghaju.
Liga Narodów nie podjęła natomiast żadnych działań :
powołała międzynarodową komisję
wystosowała apel do rządu Japonii
Raport komisji był mało stanowczy i nie domagał się zmian, Bezradność Ligi Narodów zachęciła tylko Japonię do kontynuowania swej polityki w Chinach.
W 1933 roku ZSRR uznał marionetkowe Mandżukuo i rozpoczął rokowania w sprawie Kolei Wschodniochińskiej. Naruszył tym postanowienie Ligi Narodów, która zakazała stosunków z Mandżukuo. USA nie uznawały Mandżukuo i odrzuciły propozycję porozumienia w 1934 roku.
WOJNA JAPOŃSKO-CHIŃSKA
W 1926 roku wzmocniła się pozycja Kuomintangu, kiedy Chiny zostały ponownie wybrane do Rady Ligi Narodów. Wojna rozpoczęła się w lipcu 1937 roku od niewielkiej potyczki sprowokowanej przez Japończyków. Ofensywa w Chinach przyniosła Japonii duże sukcesy.
Organizował się ruch oporu. Kuomintang zaczął współpracować z komunistami chińskimi. W 1937 roku przekształcono chińską armię komunistyczna w Ósmą Armię do wspólnej walki z Japonią. Padł Szanghaj, rząd Kuomintangu dwukrotnie zmieniał swoją siedzibę.
Początkowo USA nie zajęły żadnego stanowiska. Wojna nie została oficjalnie wypowiedziana. USA dostarczały tylko broń do Chin i Japonii.
W 1937 roku problemem zajęła się Liga Narodów :
potępiła politykę Japonii
nie uchwaliła żadnych uchwał antyjapońskich nie chcąc zaostrzać konfliktu.
W 1937 roku odbyła się konferencja w Brukseli. Japonia odmówiła udziału, USA prezentowały zaś pogląd, że należy skłonić Chiny i Japonię do pokojowego rozwiązania. Chiny domagały się sankcji wobec Japonii, ale sprzeciwiały się temu pozostałe mocarstwa.
uchwalono rezolucję potępiającą Japonię
uznano, że pogwałciła pakt Brianda-Kelloga i traktat waszyngtoński, ale żadnych sankcji nie podjęto
W grudniu 1937 roku Japonia zbombardowała amerykańskie statki w dolinie Jangcy. W 1938 roku nowa ofensywa Japonii spowodowała moralne embargo USA na dostawy broni do Japonii. Chiny otrzymały od USA i Anglii znaczne kredyty.
W 1938 roku Japonia rozpoczęła mówić o nowym ładzie w Azji, opartym na porozumieniu Japonii, Mandżukuo i Chin. Azja dla Azjatów. W Japonii militaryzowano gospodarkę. W 1939 roku Japonia zbliżyła się do Filipin i Guan.
ZSRR A CHINY I JAPONIA
W 1929 roku ZSRR zerwał stosunki z Kuomintangiem, po czym nawiązał je ponownie w 1932 roku. Do 1937 roku stosunki ZSRR z Chinami były bardzo ograniczone. Dopiero po agresji Japonii na Chiny uległy poprawie. W 1937 podpisano pakt o nieagresji między ZSRR a Chinami :
powoływał się na pakt Brianda-Kelloga
gotowość do nawiązania przyjaznych stosunków
potępiono uciekanie się do wojny i wyrzeczono się jej jako środka polityki
zobowiązano się nie uciekać do napaści
Układ zawarto na pięć lat z możliwością przedłużenia. Po jego podpisaniu Chiny zaczęły negocjować dostawy broni radzieckiej, która zaczęła napływać w dużych ilościach jeszcze w tym roku. Broń, działa, czołgi i samoloty. Była ona przekazywana oddziałom Kuomintangu.
W 1936 roku Japonia podpisała pakt antykominternowski, ZSRR w 1937 roku podpisał układ z Chinami. Stosunki ZSRR i Japonii legły w gruzach. W 1938 roku doszło do pierwszych starć. Górą byli Rosjanie. W 1939 roku wybuchł konflikt nad rzeką Chałchyn-goł na ziemiach Mongolii. Do walki włączyli się Rosjanie i Japończycy. Doszło do wielu starć. We wrześniu zawarto rozejm. Japonia rozpoczęła przygotowania do ekspansji w kierunku Azji Południowo-Wschodniej.
II WOJNA ŚWIATOWA
POLSKA
1 września 1939 roku Niemcy zaatakowały Polską. Dysponowały nie tylko przeważającym potencjałem militarnym, ale co najważniejsze, po zajęciu Austrii, Czech i Moraw o wiele sprawniejszym przemysłem. Dysponowały ponadto nowoczesnymi środkami bojowymi.
Plan ataku "Fall weis" opierał się na koncepcji wojny błyskawicznej i zniszczeniu potencjału Polski. Hitler w swoim przemówieniu na radzie wyższych dowódców powiedział, że nie chodzi o zajęcie pozycji, ale o zniszczenie Polski i jej żywej siły. Powiedział : "bądźcie bezlitośni, bądźcie brutalni".
Uderzenie niemieckie nadeszło z lądu, morza i powietrza. W ciągu pierwszych 6 dni opór Polaków na granicach został przełamany. Niemcy zastosowali technikę skoncentrowanych uderzeń wojsk pancernych - rajdami wdzierając się w głąb terytorium Polski. Kraj nie był gotowy i przygotowany do takiej walki. Brakowało lotnictwa, a maszyny które były, zostały rozproszone, przez co straciły swoje znaczenie. Niemcy panowali w powietrzu.
Już 6 września padł rozkaz wycofania się na linię Wisła-Narew-San. Pierwszy etap wojny - bitwa graniczna został zakończony. Wciąż liczono na pomoc Zachodu, która nigdy nie nadeszła. 9/10 września rozpoczęła się bitwa nad Bzurą. Armie "Poznań" i "Pomorze" gen. Kutrzeby. Polskie wojsko zadało Niemcom wiele strat i podjęło nieudaną próbę przebicia się do Warszawy. Armie zostały otoczone i zdziesiątkowane. Ostatnie walki nad Bzurą rozpoczęły się 20 września. 14 września padła Gdynia bohatersko broniona przez piechotę, marynarzy i ochotników. Walecznością wyróżniały się kampanie Czerwonych Kosynierów. W rękach polskich do 2 października pozostał Hel.
17 września na terytorium Polski wkroczyła Armia Czerwona. Rydz-Śmigły już 6 września podjął decyzję o przeniesieniu swojej kwatery do Brześcia i kontakt z wojskami się urwał. Nie było możliwości podjęcia decyzji. Dyrektywa od Naczelnego Wodza nakazywała nie walczyć z sowietami, chyba, że będą próbowali rozbroić polskie oddziały. W praktyce okazało się, że z powodu braku komunikacji dowódcy poszczególnych jednostek musieli sami podejmować decyzje. Dlatego część oddziałów złożyła broń, a część rozegrała poważne potyczki - gen. Rykman.
Sytuacja w Polsce nie była jasna. Wacław Grzybowski, ambasador Polski w ZSRR otrzymał notę, że wobec faktu jakim jest nie istnienie rządu i Polski Armia Czerwona wkracza na jej terytorium w obronie ludności ukraińskiej i białoruskiej. Nie została oficjalnie wypowiedziana wojna. Rząd polski również tego nie zrobił.
Agresja sowiecka oznaczała pogwałcenie paktów i traktatów dwu i wielostronnych : pakt Brianda-Kelloga, protokół Litwinowa, traktat pokojowy z Rygi z 1921 roku.
28 września skapitulowała Warszawa, 2 października Hel. Grupa Operacyjna "Polesie" gen. Kleberga skapitulowała 6 października.
17 września 1939 roku prezydent Mościcki wraz z rządem opuścił kraj. Bez uzgodnienia swojego kroku opuścił walczące wojska i udał się do Rumunii. Rząd Rumunii zamiast prawa tranzytu internował rząd. Musiał tak postąpić pod naciskiem Niemiec i Francji, która była niechętna sanacyjnej ekipie rządowej.
W ślad za rządem terytorium Polski opuszczały resztki wojsk. Na Węgrzech znalazło się ok. 40 tyś, w Rumunii 30 tyś. Wojsko zostało internowane w specjalnych obozach. Na uchodźstwie znalazło się też wielu cywilów.
Już 22 września ogłoszono linię demarkacyjną miedzy strefą okupacyjną niemiecką a rosyjską. Następnie Ribbentrop udał się do Moskwy. 28 września 1939 roku podpisano traktat niemiecko-radziecki o przyjaźni i granicach :
Niemcy chcieli buforowego państwa polskiego, ale nie zgodzili się sowieci
Wyznaczono granice wzajemnych interesów w Polsce
Podkreślono, że stanowi on podstawę przyjaźni
Zawierał także trzy tajne protokoły :
przesunięto granicę niemiecko-radziecką bardziej na wschód niż zakładał to pakt Ribbentrop-Mołotow
w zamian Rosja otrzymała Litwę
Mocarstwa zachodnie uznały to co się stało. Churchil powiedział, że armie rosyjskie musiały stanąć na tej linii, gdyż groziło Rosji niebezpieczeństwo. W ten sposób utworzono front wschodni, którego Niemcy nie ośmielą się naruszyć.
WOJNA NAN ZACHODZIE W 1939
Francja i Anglia wypowiedziały wojnę Niemcom 3 września, ale nie pociągnęło to za sobą konkretnych działań. Rozpoczęto tylko lokalne natarcie w zagłębiu Saary, a 4 września lotnictwo zaatakowało bazy morskie Niemiec. Od tego momentu na Niemcy spadały już tylko ulotki.
4 września podpisano w Paryżu protokół polsko-francuskiego układu o wzajemnej pomocy :
żadna ze stron nie zawrze zawieszenia broni ani pokoju bez wzajemnego porozumienia
12 września odbyło się posiedzenie Najwyższej Rady Wojennej Anglii i Francji. Oceniono, że akcja ofensywna przeciwko Niemcom byłaby błędem. Chamberlain podkreślał, że pośpiech jest zgubny, bo czas jest po naszej stronie. Podpisano jedynie umowę o wydatkach wojennych, które miano pokrywać w stosunku 1/3 dla Francji / Anglii.
Wielka Brytania i Francja wciąż liczyły na ominięcie wojny. Miały wiarę w swoją przewagę przemysłową. Z tego powodu Niemcy miały zwrócić agresję w inną stronę. Nie spieszono się z przygotowaniami wojennymi. Niemcy wykorzystując bezruch na zachodzie rozpoczęły grę dyplomatyczną. 6 października zaproponowały mocarstwom zachodnim pokój. Zapewniały. Że nie zagrażają im. Chociaż propozycja została odrzucona, to upewniła mocarstwa, że ich polityka jest słuszna.
Hitler tymczasem wydał dyrektywę "Falll Gelb". Plan ataku zakładał uderzenie na Belgię, Luksemburg i Holandię. Celem byłą Francja. Uderzenie przez Belgię pozwalało ominąć silnie ufortyfikowaną linię Maginota.
Kamuflaż rzeczywistych zamiarów pozwolił Hitlerowi uzupełnić straty, zwłaszcza w sprzęcie ciężkim, odtworzyć rezerwy i przygotować armię do nowych zadań.
Aktywna była marynarka wojenna Niemiec. Cele były dwa. Zdezorganizowanie dostaw surowców strategicznych dla Anglii i Francji oraz zapewnienie bezpiecznego dostarczania szwedzkiej rudy do Niemiec. Niemiecka flota wojenna zadała aliantom dotkliwe straty, a blokada morska Niemiec okazała się mało skuteczna.
POLITYKA ZSRR
Związek Radziecki przystąpił po wyznaczeniu linii demarkacyjnej z Niemcami do organizacji administracji na terytorium Polski. Obszar Polski podzielono na dwie części : północny - Zachodnia Białoruś i południowy - Zachodnia Ukraina. Pod koniec października odbyły się tam wybory, a zgromadzenia uchwaliły konfiskatę majątków, nacjonalizację i zwróciły się do ZSRR o włączenie obu republik do Związku. 1 i 2 listopada 1939 roku obie części zostały włączone do ZSRR.
Przemówienie Mołotowa (komisarz do spraw zagranicznych) w przeddzień głosowania : Polska pyszniła się swoją wielkością i potęgą, a wystarczyło krótkie uderzenie, aby nic nie pozostało z tego pokracznego płodu traktatu wersalskiego.
Aneksja Litwy, Łotwy i Estonii dokonała się poprzez nacisk polityczny i wojskowy. Pakt Ribbentrop-Mołotow, a następnie układ o przyjaźni i granicach wyznaczał strefy wpływów Niemiec i ZSRR, które teraz rozpoczęło realizować umowy. Zawarło umowy z Estonią, Łotwą i Litwą we wrześniu i październiku 1939 roku, na których mocy ZSRR mogło wprowadzić określone kontyngenty wojsk radzieckich i ustanowić bazy morskie, powietrzne i lądowe na terytorium tych państw.
W marcu 1940 roku odbyła się w Rydze konferencja Ententy Bałtyckiej. Uznano, że nie da się uniknąć dominacji radzieckiej.
W czerwcu wojska radzieckie wkroczyły do Litwy, Łotwy i Estonii, a zostały skierowane do nich noty dyplomatyczne domagające się zmiany rządów, na przyjazne ZSRR. W lipcu odbyły się wybory, które podporządkowały rządy tych krajów ZSRR. Zwróciły się o włączenie ich w skład ZSRR, co się stało w sierpniu 1940 roku. Zachód nie uznał tego co się stało i utrzymywał stanowiska dyplomatyczne.
FINLANDIA
21 stycznia 1932 roku w traktacie fińsko-radzieckim obie strony gwarantowały sobie nienaruszalność swoich granic. Jednak już w 1938 roku ZSRR wysunęło propozycję zmiany granicy. Chodziło o Przesmyk Karelski, kilka małych, ale strategicznie ważnych wysp i zezwolenie na radziecką bazę wojskową na półwyspie Hanko (dzierżawa). W zamian ZSRR oferował Karelię. Rząd Finlandii nie wyrażał na to zgody ani w 1938 roku, ani w rozmowach w 1939 roku.
ZSRR wypowiedziało więc układ z 1932 roku i 30 listopada 1939 roku zaatakowało Finlandię. Spodziewano się łatwego zwycięstwa i przekształcenia Finlandii w republikę radziecką. Jednak tak się nie stało. Armia Czerwona okazała wielkie braki wyszkolenia i uzbrojenia. Nieliczne wojsko fińskie stawiało jej skuteczny opór. Narciarze powstrzymywali armię ZSRR. Wkrótce jednak ich możliwości obrony się wyczerpały. Zachód planował ekspedycję ale nie wyszła ona poza ramy planów.
ZSRR uznało rząd Otto Kusinena przebywający od 20 lat w ZSRR, ale nie zyskał on poparcia w Finlandii. Mediację podjął Roosevelt, ale Rosjanie stwierdzili, że nie ma konfliktu, gdyż oni tylko ustanowili stosunki dyplomatyczne z legalnym rządem Kusinena.
W grudniu 1939 roku rząd Finlandii złożył skargę na ZSRR w Lidze Narodów, która po jej rozpatrzeniu wykluczyła ZSRR z Ligi Narodów.
Wyczerpawszy możliwości obrony, premier Finlandii Risto Riti podjął rozmowy pokojowe. 12 marca 1940 roku Finlandia na mocy pokoju straciła 10 % swojego terytorium. W osobnym układzie Finlandia zdecydowała się zdemilitaryzować Wyspy Alandzkie, nie umacniać ich i nie udostępniać innym państwom.
AGRESJA NA DANIĘ I NORWEGIĘ
Brak działań na froncie zachodnim ze strony mocarstw zachodnich pozwolił Niemcom na kontynuowanie działań. Wstępem do rozprawy z aliantami miało być zajęcie terytorium Dani i Norwegii. Już 1 marca 1940 roku Hitler podpisał dyrektywę w tej sprawie.
Atak i zajęcie tego terytorium miało zapewnić Niemcom kontrolę nad cieśninami duńskimi, uchwycenie ważnych strategicznie obszarów do przyszłych działań i zapewnienie regularnych dostaw szwedzkiej rudy.
9 kwietnia 1940 roku rozpoczął się atak niemiecki. Zajęcie Dani nastąpiło błyskawicznie i niemal bez walk i ofiar. Rząd Dani złożył oficjalny protest, ale przyjął niemiecką notę o okupacji kraju.
Już pierwszego dnia Niemcy zajęli wiele ważnych obszarów Norwegii. Dokonali tego za pomocą morsko-lotniczych operacji desantowych. Dużą rolę w opanowaniu niektórych miast i portów mieli norwescy faszyści pod wodzą Vidkuna Quislinga. Rozbita armia norweska wycofała się w górzyste rejony kraju, gdzie wojska pancerne były bezużyteczne.
Napaść Niemiec na Norwegię spowodowała reakcję ze strony mocarstw zachodnich. Flota angielska została skierowana na wody Norwegii i zadała Niemcom znaczne straty - zatopiła m. in. dwa niemieckie krążowniki. Alianci podjęli też decyzję o wysłaniu do Norwegii korpusu ekspedycyjnego. Już w połowie kwietnia 30 tysięczny korpus wylądował w rejonie Alesund. Ta operacja zakończyła się jednak niepowodzeniem W maju ewakuowano korpus.
Sukcesem okazał się desant na północy, pod Narwikiem. Po ciężkich i trwających miesiąc bojach ten jeden z najważniejszych norweskich portów został pod koniec maja zdobyty.
W walkach o Narwik wzięli udział Polacy. Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. W kampanii norweskiej uczestniczyli także polscy marynarze i polska flota. Polski okręt podwodny "Orzeł", który zatopił transportowiec niemiecki z żołnierzami desantowymi i polskie niszczyciele : "Błyskawica", "Grom", "Burza". Nasz okręt wojenny "Grom" został zatopiony przez lotnictwo niemieckie.
Król i członkowie rządu norweskiego starali się o protektorat szwedzki, ale go nie uzyskali. Udali się więc do Anglii. W związku z rozwojem sytuacji we Francji ewakuowano także siły mocarstw zachodnich.
Podbój Dani i Norwegii polepszył sytuację Niemiec. Objęły one swoją kontrolą kraje skandynawskie i zyskały dogodną pozycję do działań przeciwko Anglii, a w późniejszym okresie przeciwko ZSRR.
AGRESJA NA FRANCJĘ
Mimo prowadzenia działań w krajach skandynawskich, Niemcy zdecydowały się na uderzenie na Francję. 10 maja 1940 roku niemieckie dywizje pancerne złamały neutralność Belgii, Holandii i Luksemburga. Napaść na te kraje miała umożliwić obejście francuskiej linii Maginota.
Aby usprawiedliwić swoją napaść Niemcy zbombardowały Fryburg, a winą za to obciążyły lotnictwo belgijskie i holenderskie.
Sytuacja nie była dla Francji zła. Dysponowała przewagą liczebną, tak żołnierzy jak i sprzętu wojskowego. Niestety ilość nie szła w parze z jakością i pod względem nowoczesności sprzęt bojowy Francji ustępował jakości maszyn niemieckich. Francja przyjęła jednak złą taktykę. Żołnierze zostali rozmieszczeni równo wzdłuż granicy, a czołgi i samoloty rozdzielono do dyspozycji poszczególnych jednostek. Przez to straciły one swoją wartość bojową i nie mogły stawić czoła niemieckim zmasowanym atakom pancernym (nie wzięto pod uwagę formy walki Niemiec w Polsce).
Sytuacja na froncie rozwijała się bardzo niekorzystnie dla Francji. Ofensywa przebiegała zgodnie z założeniami planu agresji. Niemcy omijając linię Maginota odcięły siły francusko-brytyjskie, które w pośpiechu ewakuowały się poprzez port w Dunkierce. Pytanie dlaczego Hitler na to pozwolił ? Był zbyt zadufany w możliwości Luftwaffe, która miała zmiażdżyć RAF, albo liczył na pokój z Anglią.
Zgodnie z planami uderzono przez Ardeny w kierunku kanału La Manche. Odcięto i rozbito siły brytyjsko-belgijskie. Bitwa flandryjska. Następnie uderzono na południe - bitwa o Francję.
Sukcesy wojsk hitlerowskich spowodowały wielki niepokój społeczeństwa francuskiego. Doszło do zmiany rządu, ale nie polepszyło to sytuacji militarnej Francji.
W obliczu zbliżającej się klęski Churchil zaproponował 16 czerwca 1940 roku połączenie się obu państw. Unia miała stworzyć z dwóch narodów jeden. Każdy członek unii miał mieć podwójne obywatelstwo. Wszystkim miał w czasie wojny dowodzić jeden gabinet i jemu miano podporządkować wszystkie siły zbrojne. Była to spóźniona propozycja mająca na celu przejęcie resztek wojsk francuskich przez Anglię i kwestia przejęcia władzy w koloniach francuskich.
10 czerwca 1940 roku do wojny przystąpiły Włochy, co spowodowało pogorszenie się sytuacji Francji. Nasiliły się tendencje kapitulandzkie. Rząd opuścił Paryż, który ogłoszono miastem otwartym. Wojsko niemieckie zajęło go 14 czerwca. Nowym premierem Francji został Philipe Petain, który uznał klęskę Francji. Rozejm francusko-niemiecki podpisano w Compiegne 22 czerwca 1940 roku.
Francja została podzielona na dwie części. Północną pod bezpośrednią okupacją wojsk niemieckich i "wolną", obejmującą część Francji, podległej marszałkowi Petainowi z rządem w Vichy. Utworzenie tej "wolnej strefy" miało na celu przejęcie kontroli nad posiadłościami kolonialnymi, które podporządkowały się, mimo starań Charlsa de Gaulla, który utworzył w Londynie Komitet Wolnej Francji, rządowi Vichy.
AGRESJA NA WIELKĄ BRYTANIĘ
Podbicie Francji choć było wielkim sukcesem, nie dawało jeszcze Niemcom satysfakcji. Na placu boju wciąż pozostawała Anglia. Jednak sytuacja Niemiec polepszyła się. Udało im się podbić : Polskę, Danię, Norwegię, Belgię, Holandię, Luksemburg i Francję. Wzrósł ich potencjał i możliwości.
W lipcu 1940 roku Hitler zaproponował Anglii pokój, oczywiście na warunkach utrzymania przez Niemcy ich zdobyczy. Minister spraw zagranicznych Anglii, Anthony Eden oświadczył jednak, że Anglia nie zaprzestanie walki do czasu, aż wolność zostanie przywrócona.
Opanowanie Anglii wydawało się Hitlerowi proste. Wierzył w siłę Luftwaffe, a Anglia nie miała armii lądowej. Jedyną przeszkodę stanowił kanał La Manche i flota brytyjska. Niemcy nie mogły wygrać wojny morskiej, więc flotę musiało zneutralizować lotnictwo. Żeby osiągnąć ten cel, trzeba było zdobyć panowanie w powietrzu.
Niemcy mieli przewagę liczebną, ale za to samoloty brytyjskie były doskonalsze. Świetnie zorganizowana była obrona przeciwlotnicza, która wykorzystywała najnowsze osiągnięcia techniki - radary.
8 sierpnia 1940 roku rozpoczęła się Bitwa o Anglię, trwająca do listopada 1940 roku. Mimo wiary w swe możliwości, Luftwaffe nie zdołała zniszczyć lotnictwa brytyjskiego i uzyskać panowania w powietrzu.
Niemcy przeciwko Anglii rzucili większość swych sił powietrznych. Prowadzili naloty na flotę wojenną, lotniska i stacje radarowe. Ponosili jednak więcej strat niż ich zadawali. Dlatego od 6 września Niemcy rozpoczęli bombardować obiekty cywilne, miasta, a przede wszystkim Londyn. Duże straty zmusiły Niemców do zmiany taktyki. Od listopada prowadzili już tylko naloty nocne.
Dlaczego przegrali ? Anglicy szybko nadrabiali straty im zadawane. Piloci zestrzelonych maszyn rzadko ginęli. Natomiast przemysł brytyjski uzupełniał straty w sprzęcie. Był wstanie wyprodukować 500 maszyn miesięcznie, podczas gdy niemiecki zaledwie 200. To dlatego z upływem czasu Niemcy słabły i traciły przewagę.
Swój udział w Bitwie o Anglię mieli także Polacy. Churchil powiedział : Nigdy tak wielu , nie zawdzięczało tak wiele tak nielicznym. Polscy piloci zestrzelili 202 samoloty, przy stratach własnych 26 maszyn. Takimi wynikami nie mógł się poszczycić nikt inny. W 1941 roku wzięli udział w nalotach na Berlin - dywizjon 300. Polscy matematycy i szyfrografowie skonstruowali także "Anti-Enigmę", dzięki której brytyjczycy znali nawet najbardziej tajne depesze, meldunki i rozkazy niemieckie.
WOJNA W AFRYCE
Działania w Afryce rozpoczęły się w czerwcu 1940 roku, kiedy Włochy przystąpiły do wojny. Włochy posiadały w Afryce trzy kolonie: Etiopię, Somalię i Libię. Z ich terytorium wojska włoskie zaatakowały posiadłości brytyjskie. Zwycięstwo umożliwiłoby opanowanie strategicznego szlaku morskiego przez Kanał Sueski i dotarcie do roponośnych terenów Dalekiego Wschodu.
We wrześniu 1940 roku wojska włoskie wszczęły generalną ofensywę z terytorium Libii przeciwko brytyjskim wojskom kolonialnym w Egipcie. Jednak mimo posiadania znacznej przewagi liczebnej, wojska włoskie posunęły się niewiele naprzód. Zmotoryzowane oddziały brytyjskie w grudniu 1940 roku zdecydowanie weszły na tyły Włochów i zmusiły ich do panicznej ucieczki. W styczniu 1941 roku Brytyjczycy zdobyli Tobruk i rozpoczęli ofensywę w Etiopii i Somalii. Wyzwolono Włoską Afrykę Wschodnią, a Etiopia po pięciu latach niewoli stała się niepodległym państwem.
Z powodu klęsk Włoch, Niemcy musieli przyjść im z pomocą. Do Afryki wysłano niemiecki korpus ekspedycyjny gen. Rommla. Były to dwie dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana. Chociaż Niemcy odnosili sukcesy i odzyskali większość terenów utraconych przez Włochy, to Tobruk pozostał w rękach aliantów. W utrzymaniu oblężonej twierdzy mieli swój udział Polacy - szczury Tobruku - Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego.
Utrzymanie Tobruku umożliwiło rozpoczęcie nowej ofensywy na przełomie 1941/1942 roku. Po zmiennych efektach walki, na wiosnę 1942 roku Rommel podjął ofensywę. Wyparł aliantów, zdobył Tobruk i w czerwcu doszedł do egipskiego miasta EL Alamein, gdzie front się ustabilizował.
Zamiarem Hitlera było zdobycie jak najszybciej Kanału Sueskiego i dlatego w sierpniu 1942 roku niemieckie wojska rozpoczęły natarcie na pozycje brytyjskie. Mimo zaciętych walk nie udało im się przełamać frontu. Z powodu strat byli zmuszeni przerwać natarcie. Brytyjskie wojska przeszły do ofensywy. Dużą role odegrał w tym wynalazek polskiego inżyniera - wykrywacz min. Pozwolił on użyty na skalę masową bez strat własnych przechodzić przez pola minowe. Doszło do bitwy pancernej i okrążenia oddziałów włoskich. Ponieważ oddziały oancerne Anglii zdziesiątkowały wojska Rommla, Niemcy zostawili Włochów w oblężenie i wycofali się.
Straty wojsk osi były dotkliwe. Zginęło 60 tysięcy żołnierzy, rozbito 500 czołgów. Po dwóch latach wojny jej losy przekształciły się na bardziej zdecydowane na rzecz sprzymierzonych.
W pościgu za wojskami niemieckimi wojska brytyjskie zajęły w grudniu 1942 roku Tobruk, a w 1943 roku, w styczniu wkroczyły do Libii. Resztki wojsk niemieckich schroniły się w Tunezji.
W listopadzie 1942 roku został w Algierze, w Algierii i Maroku wysadzony 150 tysięczny korpus amerykańsko-brytyjski. Siły podległe rządowi w Vichy próbowały stawiać opór, ale szybko uległy. Hitler reagując na to zajął Vichy, ponieważ przestało mu być już potrzebne.
Niemcy chcąc wspomóc swoje wojska broniące się w Tunezji przerzucili mostem powietrznym do Tunezji znaczne siły. Nie ma nic co by pomogło. Wojska brytyjsko-amerykańskie, walczące w trudnym , górzystym terenie zdobywały kolejne pozycje obronne państw osi. 12 maja 1943 roku złożyły one broń. Do niewoli dostało się 225 tysięcy żołnierzy. Wojna w Afryce dobiegła końca.
WALKI NA BAŁKANACH
PAKT TRZECH
27 września 1940 roku doszło do ustalenia stref wpływów pomiędzy państwami, które podpisały wcześniej pakt antykominternowski. Pakt trzech był faktycznie nowym podziałem świata. Japonia uznawała przywództwo Niemiec i Włoch w ustanawianiu nowego porządku i ładu w Europie, natomiast Niemcy i Włochy uznały przywództwo Japonii w ustanawianiu nowego ładu w Azji. Traktat przewidywał możliwość rozszerzenia wojny i na ten wypadek, w razie ataku przez mocarstwo nie biorące dotąd udziału w wojnie, trzy państwa będą sobie pomagać wszelkimi środkami. Układ ten nie zmieni stosunku stron z ZSRR.
Skierowanie japońskich dążeń polityczno-militarnych w stronę Azji mogło doprowadzić do zasadniczej zmiany układu sił w tym obszarze. Stawiało to nowe wyzwania przed Anglią i USA. Możliwość wojny i konfrontacji wydawała się coraz bardziej prawdopodobna. Stąd zapis o wspólnej walce z mocarstwem nie biorącym obecnie udziału w wojnie w Europie.
Do paktu trzech Hitler postanowił wciągnąć kraje Europu Południowo-Wschodniej, by stworzyć w tym rejonie system państwa satelickich realizujących interesy Niemiec. Wstępem do realizacji tych celów były zmiany terytorialne przeprowadzone w tym rejonie tuż po klęsce Francji kosztem Rumunii. W sierpniu 1940 roku w tzw. drugim arbitrażu wiedeńskim Niemcy i Włochy przyznały Węgrom Siedmiogród, a na początku września Rumunia przekazała Bułgarii część Dobrudży.
W ten sposób III Rzesza pozyskała sobie Węgry i Bułgarię. W końcu także Rumunia osłabiona stratami terytorialnymi weszła w strefę wpływów niemieckich. Zwiększono też nacisk na rząd Bułgarii i Jugosławii, by włączyć je do koalicji faszystowska. W 1940 roku do Paktu Trzech przystąpiły : Węgry, Rumunia, Słowacja, a w 1941 roku Bułgaria i Jugosławia.
Zmiany terytorialne przeprowadzone przez Niemcy w bezpośrednim sąsiedztwie ZSRR zaniepokoiły rząd radziecki i spowodowały jego reakcję. Uważał, że Rzesza naruszyła ustalenia zawarte w protokole układu o nieagresji z 1939 roku. W połowie listopada 1940 roku Mołotow przybył do Berlina, by wyjaśnić nieporozumienia. ZSRR był żywotnie zainteresowany losem Bałkan natomiast Niemcy proponowały Pakt Trzech. Zastrzeżeniem było jedynie to, że otrzymywałby prawo zaledwie do terenów południowych, w stronę Zatoki Perskiej i Iraku. ZSRR nie przyjęło tej propozycji, ale odpowiedziało bardzo spokojnie, nie chcąc prowokować Niemiec.
GRECJA I JUGOSŁAWIA
Grecja była jedynym państwem na Półwyspie Bałkańskim, które odrzucało współpracę z państwami osi. Grecja była politycznie związana z Anglią. Postanowiły to wykorzystać Włochy i w miesiąc po podpisaniu paktu trzech zaatakowały ją. Mussolini podjął tę decyzję bez konsultacji z Hitlerem i Włochy straciły pozycję równorzędnego partnera, zwłaszcza, że prowadziły kampanię jak zawsze nieudolnie. Włosi nie tylko nie potrafili sobie poradzić z Grekami, ale znaleźli się o krok od ostatecznej klęski . Jedynie surowa zima uniemożliwiła Grekom kontynuowanie kontrofensywy i uchroniła wojska włoskie od klęski w górach albańskich.
Tymczasem do paktu trzech przystąpiła w 1941 roku Bułgaria i Jugosławia. Społeczeństwo Jugosławii przyjęło ten fakt z oburzeniem i dokonało przewrotu rządowego. Nowy rząd zerwał stosunki z Niemcami. Wypadki w Jugosławii i niepowodzenia Włoch w Grecji pokrzyżowały plany Hitlera i opóźniły agresję na ZSRR. By zabezpieczyć swoje południowe skrzydło postanowił rozbić Grecję i Jugosłąwię.
ZSRR zaniepokojony klęską Francji i poczynaniami Niemiec zawarł z Jugosławią pakt o nieagresji. 5 kwietnia 1941 roku został podpisany. Nie powstrzymało to Hitlera, który wspólnie z oddziałami Włoch, Węgier i Bułgarii zaatakował Jugosławią.
Wynik walk był przesądzony. Słabo uzbrojona armia Jugosławii nawet nie zdążyła się zmobilizować. Po 11 dniach znalazła się w rękach Niemiec. Agresorom czynnie pomogli chorwaccy faszyści, którzy dezorganizowali tyły armii jugosłowiańskiej. Jeszcze podczas trwania walk proklamowali Niezależne Państwo Chorwackie, które zostało formalnie uznane przez Niemcy i Włochy.
Równocześnie z wtargnięciem do Jugosławii Niemcy rozpoczęli działania w Grecji. Grecja stawiła dzielny opór, gdyż wspierał ją 70 tysięczny korpus brytyjski. Jednak przewaga Niemiec i Włoch była zbyt wielka. 23 kwietnia 1941 roku Grecja podpisała ostateczna kapitulację. Brytyjski korpus mimo znacznych strat zdołał się ewakuować.
Kontynuacją niemieckich działań w Grecji był przeprowadzony w maju desant lotniczy na Kretę, będącą ważną bazą brytyjską na Morzu Śródziemnym . Po dziesięciu dniach Niemcy ze stratami 6 tysięcy żołnierzy opanowali wyspę.
Przez cały okres walk faszyści dążyli do zdobycia panowania na morzu. Mimo dużej aktywności floty niemieckiej i włoskiej, Brytyjczycy utrzymywali Giblaltar, Maltę i wejście do Kanału Sueskiego. Udział w tym miała polska marynarka wojenne. Okręty podwodne Dzik i Sokół otrzymały nazwę Straszliwe bliźniaki. Udało im się zatopić włoski krążownik "Citta di Palermo". Mimo, to do połowy 1942 roku Niemcy i Włosi opanowali większą część wybrzeża Morza Śródziemnego.
USA I ICH STOSUNEK DO WOJNY
Prezydent USA Roosevelt ogłosił 5 września 1939 roku neutralność Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z tą ustawą z 1937 roku obowiązywał zakaz eksportu broni i sprzętu wojskowego dla stron walczących. Kongres zniósł tę ustawę już 3 listopada 1834 roku i Anglia i Francja złożyły zamówienie na duże ilości broni.
Tendencje izolacjonistyczne w USA były wciąż silne, ale Roosevelt przekonywał , że naruszenie pokoju jest szkodliwe dla narodu i państwa amerykańskiego. Roosevelt wysyłał do Europy zastępcę sekretarza stanu - Wellsa. Ten po rozmowach z Mussolinim, Hitlerem i Ribbentropem uznał, że wszelkie negocjacje z Niemcami są niemożliwe i niewskazane. Z tego powodu USA powinny brać pod uwagę możliwość czynnego udziały w wojnie.
Klęski mocarstw zachodnich USA obserwowały z niepokojem, obawiając się, że Niemcy spróbują sięgnąć po kolonie mocarstw europejskich. W takim wypadku stałyby się bezpośrednim zagrożeniem dla USA.
Kiedy Roosevelt został po raz trzeci prezydentem w 1940 roku oznaczało to koniec izolacjonizmu amerykańskiego. Cementował się sojusz z Anglią. Roosevelt zapowiedział zwiększona pomoc, a w 1941 roku zwrócił się do kongresu o przyznanie mu środków na produkcję broni i dostarczanie jej państwom walczącym przeciwko agresji. Do kongresu wpłyną projekt ustawy lend-lease, która została uchwalona w marcu 1941 roku. Upoważniała ona prezydenta do pożyczania i dzierżawienia broni, sprzętu wojennego i zaopatrzenia do krajów, których obrona jest ważna dla interesów USA.
Po wybuchu wojny USA zwróciły znaczną uwagę na współpracę państw amerykańskich. Buenos Ares - 1936 rok, Lima - 1938,. Zaczął się mechanizm konsultacji. Pierwsza konferencja konsultacyjna odbyła się we wrześniu 1939 roku w Panamie, druga w Hawanie w 1940 roku i trzecia w Rio de Janeiro w 1942 roku.
Po agresji Niemiec na Polskę Kanada nie pozostała neutralna i w 1939 roku wypowiedziała wojnę Niemcom. Powstał w niej lotniczy ośrodek szkoleniowy, w którym wyszkolono tysiące lotników. Eskadry kanadyjskie stanowiły 25% lotnictwa brytyjskiego. W bitwie o Atlantyk 50% okrętów konwojujących miała banderę kanadyjską.
AGRESJA NA ZSRR
Już po klęsce Francji Hitler przekazał wytyczne w sprawie ataku na ZSRR. Oczywiście planował wojnę błyskawiczną, najwyżej pięcio miesięczna. Jej termin był uzalezniony od pomyślnego zakończenia inwazji na Anglię.
W grudniu 1940 roku mimo, że bitwa o Anglię była przegrana, Hitler podjął decyzję o agresji na ZSRR. Plan Barbarossa. Niemcy muszą być gotowe do pokonania ZSRR jeszcze przed zakończeniem wojny z Anglią. Decyzja ta oznaczała konieczność realnej walki na dwa fronty. Hitler obawiał się jednak przystąpienia USA do wojny i chciał jak najprędzej pokonać ZSRR.
Niemcy rozpoczęli szybkie przygotowania. Plan ataku przewidywał 15 maja za dzień agresji. Wydarzenia na Bałkanach i spowodowały przesunięcie terminu.
ZSRR wychodził z założenia, że wojna go nie dotyczy. Obawiał się ponad to kompromisu Zachodu z Hitlerem. Potencjał niemiecki był ogromny. W ZSRR rozpoczęto przygotowania obronne. Włączono do ZSRR republiki bałtyckie i Besarabię, którą na żądanie ZSRR oddała Rumunia. Zwiększono tempo modernizacji i wyposażania armii w nowoczesny sprzęt. 13 kwietnia 1941 roku ZSRR podpisało pakt o nieagresji z Japonią czym zabezpieczyło się przed wojną na dwa fronty.
Mimo to, popełniono wiele błędów. Stalin zignorował wiadomości o koncentracji wojsk niemieckich na granicy, Dokładne dane na ten temat przygotowali Polacy, a także radziecki agent Sorge, zatrudniony w Tokyo.
Stalin wiedział, że nie jest przygotowany do wojny i miał nadzieję, że jej jeszcze uniknie, Dlatego tuż przed agresją niemiecką wydał komunikat, że ostrzeżenia przed Niemcami są bezpodstawne i pozbawione sensu.
22 czerwca 1941 roku Niemcy zaatakowały ZSRR. Już po rozpoczęciu ataku ambasador niemiecki w Moskwie złożył notę o wypowiedzeniu wojny. W ślad za Niemcami wojnę ZSRR wypowiedziały : Włochy, Rumunia, Finlandia, Węgry i Słowacja. W wojnie wzięli udział także faszyści z innych krajów. Łącznie siły niemieckie liczyły 200 dywizji.
Wojsko zgrupowano w trzech armiach działających z Prus Wschodnich, Polski i Rumunii, w trzech kierunkach : Leningradu, Smoleńska i Kijowa. Ponadto pomocnicze uderzenie miało nadejść z Finlandii.
Pierwszy okres wojny przyniósł Armii Czerwonej niepowodzenia. Wojska zostały zaskoczone. Niemcy zniszczyli 66 lotnisk i 1200 samolotów, dzięki czemu uzyskali panowanie w powietrzu. Armia Czerwona straciła 3000 czołgów i 2000 dział. Mobilizacja wszystkich sił zbrojnych nie została zakończona, a kadra dowódcza była niedoświadczona. Poza tym względem, strona radziecka ustępowała Niemcom pod względem wyposażenia w nowoczesną broń i sprzęt.
Józef Stalin przeżył załamanie nerwowe i dopiero po 12 dniach wezwał wszystkie narody ZSRR do bezkompromisowej walce . Mimo oporu, Niemcy wdarli się w głąb ZSRR. Do końca 1941 roku Niemcy zajęły republiki nadbałtyckie i krążyły w rejonie.
W ZSRR przeprowadzono mobilizację. Cała produkcja została przestawiona na rzecz i potrzeby gospodarki wojennej. Na front trafiły odziały rezerwowe. Tempo niemieckie dochodzące do 40 km na dobę zmalało. Mimo to Niemcy zdobyli Smoleńsk, Kijów i zablokowano Leningrad. Niemcy wyszli na dalekie przedpola Moskwy.
ZSRR utraciło 40% ludności i 1/2 przemysłu. Do niewoli dostało się 1 mln. Żołnierzy w tym syn Stalina . Hitlerowcy prowadzili fizyczną eksterminację Rosjan, a przecież powstały oddziały im sprzyjające. 1942 rok Rosyjska Armia Wyzwolenia.
Sukcesy oszołomiły Hitlera. Nie docenił rezerwy i możliwości ZSRR. Postanowiono główne uderzenie skierować na Moskwę. 1 października 1941 roku rozpoczęto operację Tajfun. Armie niemieckie zbliżyły się do siebie i do Moskwy o 80 km. Ponosząc ciężkie straty Niemcy zbliżyły się do stolicy ZSRR o kolejne 40 km. Jednak zostały tu zatrzymane a dalsze próby natarcia skończyły się niepowodzeniem.
Stalin zadbał o wzmocnienie sił. Układ o nieagresji z Japonią i doniesienia radzieckiego szpiega pozwoliły przerzucić część wojsk ze wschodu na zachód, lub z fortu na zachód.
Chciałby jednak jeszcze zobaczyć Moskwę.
Armia Czerwona przeszła do działań zaczepnych. Udało się wojska niemieckie odrzucić o 100-250 km. Grudniowy sukces pod Moskwą obalił mit niezwyciężonej armii niemieckiej i podkreślił szansę Hitlera na wojnę błyskawiczna. Jednak Hitler i stratedzy niemieccy nie chcieli się przyznać prawdę.
W grudniu 1941 roku wojsko radzieckie przeprowadziło przeciwuderzenie pod Leningradem i chociaż nie odblokowano miasta, to umożliwiono z nim komunikację poprzez zamarznięte jezioro - droga życia.
W 1942 roku , w miesiącach styczeń / luty, rozwijała się ofensywa spod Moskwy. W jej wyniku Niemcy zostali odepchnięci nawet o 400 km. Krach wojny błyskawicznej spowodował obniżanie sprawności niemieckiej, gospodarki. Perspektywa długotrwałych i wyczerpujących walk zmusiła III Rzeszę do podporządkowania całej gospodarki potrzebam zbrojeniowym. Wzmogła się jeszcze ta eksplozja surowców w państwach satelickie.
Porażka pod Moskwą zmusiła Hitlera do zmiany planów strategicznych. Nie mogąc podbić ZSRR jednym uderzeniem, postanowiono odciąć je od surowców paraliżując komunikację na Kaukazie. 22 czerwca 1942 roku rozpoczęto nową akcję. Błędna ocena sytuacji przez Stalina i zgromadzenie znacznych sił pod Moskwą spowodowało sukcesy Niemiec. Wojska zostały zatrzymane w górach Kaukazu we wrześniu 1942 roku.
Mimo porażki, Hitler postanowił się dostać na tyły Moskwy przez prawy brzeg - Moskwy. Nie udało mu się jednak pokonać Stalingradu i dotrzeć do Wołgi. W połowie listopada 1942 roku Niemcy musieli przejść do działań obronnych na całym froncie.
Kiedy Niemcy zaprzestali ataków na Stalingrad, Armia Czerwona skoncentrowana w tym rejonie przystąpiła pod koniec 1942 roku do kontrofensywy. W ciągu pięciu dni dwie armie niemieckie i rumuńskie zostały otoczone. Niemcy usiłowali się przebić do nich ściągając wojsko z innych części frontu i Europy, ale zostało rozbite. Okrążone wojsko broniło się przez miesiąc, a oporu zaprzestało w lutym 1933 roku. Do niewoli dostało się 90 tyś. Żołnierzy i 24 generałów, w tym Paulus. W czasie bitwy pod Stalingradem zniszczono 1/4 sił niemieckich. Niemcy ponieśli klęskę i utracili inicjatywę strategiczną. Teraz warunki będą dyktowali Rosjanie. (300 tyś. Podpiszę CI to )
W lutym 1943 roku jednostki radzieckie przebiły się do Leningradu. Zakończyła się blokada miasta.
Wyniki ofensywy zimowej 42/43 przeszły oczekiwania. Armia Czerwona atakując na froncie o długości 200 km, przesunęła się o 600-700 km i wyzwoliła ważne gospodarczo regiony kraju. Było to możliwe dzięki zapleczu i przestawieniu całej gospodarki na potrzeby zbrojeniowe.
Niemcy nie chciały się pogodzić z porażką. Hitler zdecydował się na jeszcze jedno uderzenie. Operacja "Cytadela" - uderzenie w ostatnie rezerwy rosyjskie na Łuku Kurskim . Największa bitwa pancerna. Tu skoncentrowano większość dywizji pancernych, które uzbrojono w najnowocześniejszy sprzęt. W lipcu 1943 roku doszło do największej bitwy pancernej II wojny światowej, w której Niemcy ponieśli porażkę. Stracili 1500 czołgów i 1000 dział. Wojska radzieckie przeszły na całym froncie do ofensywy.
Do walki włączyli się żołnierze polscy. 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki w październiku 1943 roku stoczyła bitwę pod Lenino. Dywizja zadanie wykonała, ale poniosła znaczne straty i została wycofana z frontu.
Sukcesy ZSRR dawały realną szansę na zakończenie wojny. Byłoby to możliwe, gdyby rozpoczęto inwazję we Francji. Jednak realizowano poprzednie plany i wylądowano we Włoszech.
INWAZJA WE WŁOSZECH
Wstępem do opanowania Włoch był desant na Sycylii w lipcu 1943 roku. Użyto w nim ponad 3 tysięcy jednostek transportowych. Na Sycylii wylądowały dwie armie : amerykańska i brytyjska. Atak armii wsparty przez flotę i lotnictwo przyniósł sukces. Opanowano Sycylię. Chociaż główne siły włoskie i niemieckie uciekły, to pozostawiły ciężki sprzęt.
Klęski w Afryce i sytuacja na Sycylii wywołała we Włoszech wstrząs. Aresztowano Mussoliniego i powołano nowy rząd, który rozpoczął pertraktacje z aliantami. We wrześniu 1943 roku podpisano zawieszenie broni. Chociaż było tajne, Niemcy wkroczyły do Włoch, rozbroiły jednostki włoskie i przejęły miejsca strategiczne. Odział spadochroniarzy uwolnił Mussoliniego. W październiku Włochy wypowiedziały wojnę Niemcom. Wojska amerykańskie napotkały również na silny opór niemiecki. W październiku 1943 roku wojska sprzymierzonych zdobyły Neapol, al. Szybko opanowali południowe Włochy. Na północy zostali jednak powstrzymani. Nie potrafili sforsować linii Gustawa - umocnień w najwyższym miejscu półwyspu, na grzbietach górskich, która zamykała drogę na Rzym.
W styczniu 1944 roku podjęto próbę sforsowania linii Gustawa - bezskutecznie. Następnie różne korpusy usiłowały się przebić przez tę linię. 2 korpus Polski gen. Andersa 18 maja 1944 roku zdobył klasztor Monte Casino i otworzył tym samym drogę na Rzym. Już w czerwcu uwolniono Rzym, chociaż nie zajęto całych Włoch. Niemcy zatrzymali się na kolejnej linii obronnej - Gotów, gdzie trwali do końca II wojny światowej.
Kampania włoska przyniosła tylko częściowe korzyści. Niosła ze sobą więcej strat i kosztów niż dała sukcesów. Ważny był jej efekt polityczny - pokonano głównego sojusznika Niemiec - Włochy, które skapitulowały 8 września 1943 roku. Było to początkiem rozpadu bloku faszystowskiego.
OFENSYWY RADZIECKIE
Od stycznia 1944 roku Armia Czerwona podjęła działania ofensywne. Ich celem było wyparcie hitlerowców z terenów radzieckich i wyzwalanie innych państw. Niemcy ponieśli klęskę i zostali wyparci . Armia Czerwona rozpoczęła wyzwalanie państw Europy Wschodniej. Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku Armia Czerwona zbliżyła się do granicy z Finlandią i tu została zatrzymana. Rząd fiński zwrócił się o zawieszenie broni i we wrześniu1944 roku został podpisany pokój.
Główne uderzenie Armia Czerwona prowadziła w czerwcu 1944 roku na terenie Białorusi i Litwy. Radzieckie natarcie przesuwało się błyskawicznie i Armia Czerwona przekroczyła Linię Curzona. Rozpoczęło się wyzwalanie terytorium Polski.
Niepowodzenie wojsk niemieckich i lądowanie aliantów w Europie spowodowało wykrystalizowanie się wśród generałów niemieckich opozycji w stosunku do Hitlera. 20 lipca 1944 roku dokonali oni zamachu na jego życie. W kwaterze Hitlera w Wulczym Szańcu wybuchła bomba. Uczestnicy nieudanego zamachu zostali zamordowani.
Siły niemieckie słabły. Armia Czerwona latem 1944 roku prowadziła operacje dążące do wyeliminowania z wojny Rumunii. W sierpniu przełamano jej opór i wtargnięto w głąb jej terytorium. 23 sierpnia wybuchło w Bukareszcie powstanie, upadł proniemiecki rząd Antonescau i władzę przejął Front Patriotyczny. Całe terytorium Rumuni zostało wyzwolone przez Armię Czerwoną i wojska rumuńskie.
Efektem tego było wycofanie się w sierpniu Bułgarii z bloku faszystowskiego. Rząd nie chciał jednak wystąpić przeciwko Niemcom, dlatego ZSRR wypowiedziało Bułgarii wojnę. 9 września wybuchło w Bułgarii powstanie, władzę przejęli komuniści i Bułgaria stanęła po stronie koalicji antyhitlerowskiej.
W tym czasie rozpoczęło się natarcie na Węgry i Jugosławię. Wraz z partyzantami Armia Czerwona wyzwoliła Belgrad już 20 października. Tego samego dnia wojska radzieckie przekroczyły granicę Węgier. Ponieważ Węgry rozpoczęły tajne pertraktacje z aliantami Hitler rozpoczął ich okupację. W grudniu 1944 roku Armia Czerwona wyzwoliła większą część terytorium Węgier. Zbiegło się to z powołaniem Tymczasowego Rządu Narodowego na Węgrzech, które wypowiedziały wojnę Niemcom.
Ostatnie uderzenie radzieckie przebiegło na północy. Północną część Finlandii kontrolowały Niemcy, ZSRR przebiło się na tereny Norwegii.
Ofensywy radzieckie dały szansę na prędkie zakończenie wojny. Sprzymierzeni w 1944 roku zawarli zawieszenie broni z Rumunią, Finlandią, Bułgarią i w styczniu 1945 z Węgrami. Unieważniono decyzje terytorialne narzucone przez Niemcy, a państwa te miały zapłacić odszkodowanie wojenne ZSRR.
II FRONT
Plany inwazji we Francji były przygotowane dużo wcześniej, bo już w 1942 roku. Jednak lądowanie odwlekano z roku na rok. Kiedy stało się jasne, że ZSRR powstrzyma wojska niemieckie pośpiech uznano za niewskazany. Trzeba było wyciągnąć z tego jeszcze jak najwięcej korzyści politycznych. Kampania włoska wykazała jednak , że nie da się wyprzedzić wojsk radzieckich W Europie Środkowej, a może nawet w Niemczech. To dlatego w 1944 roku przyspieszono przygotowania. Eisenhover otrzymał dyrektywy, które nakazywały mu uderzyć w serce Niemiec i rozbić ich siły zbrojne.
Lądowanie rozpoczęło się 6 czerwca 1944 roku. Operacja "Overload". Miejsce lądowania - Normandia - zaskoczyło Niemców. Spodziewali się uderzenia w najwyższym miejscu kanału La Manche. Nie posiadali w Normandii znacznych sił. Pozwoliło to aliantom na połączenie sił i koncentrację.
Mimo złej pogody operacja przebiegła pomyślnie i siły wzrosły do ponad 1 mln żołnierzy. Mimo to, dopiero w połowie lipca przełamano front i ruszono w głąb Francji. W wielu regionach Francji wybuchły powstania przygotowywane przez ruch oporu. Wojska amerykańskie zaczęły szybki marsz.
25 sierpnia 1944 roku alianci wkroczyli do wyzwolonego przez Francuzów Paryża, dotarli do granicy z Belgią i w 4 dni wyzwolili jej terytorium.
Niemcy wzdłuż granic Niemiec i Holandii zorganizowali nową linię obrony. Tu we wrześniu 1944 roku zatrzymały się wojska alianckie. Wobec zastoju, alianci rozpoczęli desant powietrzny na ogromna skalę - 35 tyś. Żołnierzy. Mimo częściowych zwycięstw nie udało się osiągnąć rozstrzygającego rezultatu.
Tymczasem Niemcy zgromadzili w Ardenach znaczne siły i w grudniu 1944 roku i rozpoczęli kontruderzenie. Dzięki posiłkom i zmasowanym atakom lotniczym alianci powstrzymali ofensywę. Sytuacja była aż tak poważna, że Churchil napisał tylko do Stalina, z prośbą o przyspieszenie ofensywy.
Swoją zasługę w walkach mieli także Polacy. Brygada Spadochronowa gen. Stanisława Sosabowskiego i 1 Dywizja Pancerna gen, Maczka.
OFENSYWA BERLIŃSKA
12 stycznia 1945 roku ruszyła wielka, strategiczna ofensywa radziecka. W ciągu 21 dni wojska dotarły do Odry zadając przeciwnikowi znaczne straty. Wyzwolone zostały niemal wszystkie obszary zagarnięte przez Niemcy w 1939 roku w wojnie z Polską. 17 stycznia wyzwolono Warszawę. Swój udział w walkach miało odrodzone Wojsko Polskie walczące u boku Armii Czerwonej.
W kwietniu 1945 roku wojsko radzieckie zajęło pozycje dogodne do ofensywy na Berlin. Wyzwolono Pomorze, Dolny Śląsk, rozbito ugrupowanie niemieckie w Prusach Wschodnich. Operacja wiedeńska doprowadziła do wyparcia Niemców z Węgier i wyzwolenia Wiednia.
W połowie kwietnia 1945 roku rozpoczęto operację berlińską. W walkach po obu stronach wzięło udział 4 mln żołnierzy. W walkach wzięło udział 200 tyś żołnierzy polskich. Mimo zażartej obrony Odry i Nysy wojska przełamały front. 25 kwietnia wojska radzieckie spotkały się z amerykańskimi. Tego samego dnia okrężono Berlin.
30 kwietnia Hitler popełnił samobójstwo, a 2 maja załoga Berlina skapitulowała.
OFENSYWA MOCARSTW ZACHODNICH W 1945
W lutym 1945 roku z ofensywą ruszyli także alianci zachodni. Wstępem do niej było natarcie w Alzacji. Wyparto Niemców za Ren. Plan kampanii przewidywał natarcie poprzez Ren po obu stronach Zagłębia Ruhry. Po 8 dniach walk najważniejszy niemiecki ośrodek przemysłowy został otoczony. Zamknięto w nim 300 tyś. Żołnierzy niemieckich.
Po załamaniu obrony Zagłębi Ruhry armie alianckie ruszyły w głąb Niemiec. Skierowały się one na wschód na Łabę. Jednocześnie rozpoczęła się ofensywa na froncie włoskim. Po stronie aliantów brali udział w walce także Polacy. Biało-czerwona flaga została zatknięta na murach stolicy III Rzeszy.
Berlin skapitulował 2 maja 1945 roku. Na wieść o tym broń złożyły wojska niemieckie we Włoszech i Austrii, skapitulowały oddziały w Dani i Holandii. 7 maja 1945 roku Niemcy podpisały kapitulację wszystkich sił. Charakter dokumentu podpisanego miał charakter wstępny, a ostateczną kapitulację Niemcy podpisały w nocy z 8/9 maja 1945 roku w obecności przedstawicieli ZSRR.
W 1945 roku przeciwko Niemcom walczyły : Polska, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Włochy, Belgia, Holandia. Była to powszechna wojna z faszyzmem.
DALEKI WSCHÓD
Po podporządkowaniu sobie Mandżurii na początku lat trzydziestych Japonia prowadziła od 1937 roku podbój Chin, którym niezbyt efektywnej pomocy udzielały USA i Anglia. Umożliwiło to Japonii zajęcie Morza Żółtego i Wschodniochińskiego. Rozwój sytuacji w Europie zachęcił Japonię do rozszerzania tych podbojów.
W lipcu 1941 roku Japonia wymusiła na administracji Indochin podległej rządowi Vichy zgodę na okupację tego terytorium. W efekcie tego mocarstwa zachodnie rozpoczęły blokadę ekonomiczną Japonii. 13 kwietnia 1941 roku Japonia podpisała z ZSRR układ o nieagresji.
W Japonii ścierały się ze sobą dwa poglądy, dwie opcje : morska i lądowa. Po zwycięstwie opcji morskiej zdecydowano się zaatakować USA. Plan przewidywał ataki na Hawajach, malajach i Filipinach. 7 grudnia 1941 roku samoloty japońskie zaatakowały amerykańską bazę wojskową na Hawajach - Pear Harbour. Chociaż atak był zupełnym zaskoczeniem, to nie osiągnął głównego celu, czyli zniszczenia amerykańskich lotniskowców, ponieważ te dzień wcześniej wyszły z portu na manewry.
Japończycy zaczęli błyskawicznie realizować plan podbojów. Zajęli Filipiny, Malaje, Indonezję i szereg wysp na Pacyfiku. Zdobyli punkty strategiczne : Guam, Hongkong i Singapur.
Ponieważ wszystkie te sukcesy Japonia osiągnęła bez strat własnych, zdecydowała się na działania przeciwko Australii.
Pasmo sukcesów zostało zachwiane. Dla Japonii nadszedł czas pierwszych porażek :
bitwa na morzu koralowym w 1942 roku
Japończycy w wyniku poniesionych strat musieli się wycofać
bitwa o Midway w czerwcu 1942 roku
Japończycy ponieśli znaczne straty - 11 okrętów, w tym 5 lotniskowców. Były to bitwy przełomowe. Japończycy utracili inicjatywę na Oceanie Spokojnym.
W 1942 roku USA rozpoczęły atak na wyspy Salomona. Rozegrano aż 9 bitew morskich. Walki trwały cały rok. Ostatecznie wyparto Japończyków z wysp Salomona w sierpniu 1943 roku. Japonia straciła 5 lotniskowców. W 1943 roku został również zestrzelony samolot głównodowodzącego gen. Jamamoto. Zginął on wraz z całym sztabem.
Większa wydolność przemysłu USA spowodowała ich przewagę nad Japonią. Po uzyskaniu w 1943 roku przewagi USA przeszły do ofensywy. Do sierpnia 1944 roku stosując metodę żabich skoków czyli kolejnych desantów morskich zajęli wyspy Gilberta, Marshala i Nową Gwineę. Próba Japonii powstrzymania floty USA nie powiodła się w bitwie na morzu Filipińskim.
Jesienią 1944 roku USA zaatakowały Filipiny. Chociaż Japończycy dokonali wielkich spustoszeń w armii USA, to jej nie powstrzymali. Nie pomogły nawet grupowe ataki kamikadze - boski wiatr. W 1945 roku USA ostatecznie opanowały Filipiny. Teraz Stany Zjednoczone przeszły do ofensywy na stałym lądzie.
Kolejnym celem Amerykanów były wyspy Okinawa i Iwoszima, z których miała być prowadzona inwazja na Japonię. Do czerwca 1945 roku opanowano je, jednak z powodu fanatycznego oporu Japończyków odwleczono termin inwazji na Japonię.
Mimo ogromnych strat poniesionych przez Japonię podczas nalotów, odrzuciła ona możliwość kapitulacji. USA decyduje się użyć broni atomowej :
6 sierpnia 1945 - Hiroszima
9 sierpnia 1945 - Nagasaki
Zginęło 150 tysięcy osób.
9 sierpnia 1945 roku ofensywę podjął ZSRR. Rozbito ponad 1 milionową armię Japonii.
2 września 1945 roku na pokładzie pancernika "Missouri" Japonia podpisała kapitulację.
DYPLOMACJA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ
Sytuacja międzynarodowa zmieniła się radykalnie po agresji Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku. Tego samego dnia Churchil w przemówieniu radiowym zaoferował ZSRR wszelką pomoc na jaką stać Anglię. W Stanach Zjednoczonych walory finansowe ZSRR zostały odmrożone i powołano komitet do realizacji radzieckich zamówień.
6 lipca 1941 roku pierwsza misja radziecka przybyła do Anglii, a głównym problemem poruszonym na spotkaniu była kwestia II frontu w Europie. 12 lipca podpisano porozumienie o wspólnych działaniach ZSRR i Anglii. Składało się tylko z dwóch punktów :
1.W wojnie z Niemcami oba rządy zobowiązują się okazywać sobie pomoc i poparcie
2.Oba rządy zobowiązują się nie prowadzić z Niemcami osobnych rokowań i nie zawierać rozejmu lub pokoju inaczej niż za zgodą obu państw.
To pierwsze porozumienie oznaczało początek tworzenia się wielkiej koalicji antyhitlerowskiej. A jednak to porozumienie było ogólnikowe i nie pociągało za sobą żadnych konkretnych zobowiązań. Na zachodzie nie wierzono, aby ZSRR mogło pokonać Niemcy. Liczono natomiast na ich poważne osłabienie. Z czasem zaczęto zmieniać poglądy i uznano ZSRR za trwałe ogniwo koalicji.
Doradca prezydenta Roosevelta wybrał się do Moskwy, a w Waszyngtonie toczono rozmowy na temat formy i zakresu amerykańskiej pomocy gospodarczej dla ZSRR. 2 sierpnia przedłużono umowę handlową radziecko-amerykańską, a 16 sierpnia porozumienie zawało ZSRR i Anglia , które umożliwiło finansowanie brytyjskich dostaw strategicznych dla ZSRR. Drugim stałym wątkiem była kwestia II frontu. Stalin naciskał w listach do Churchila, ale ten odnosił się do nich sceptycznie. Chętnie by to zrobili, ale nie ma takich możliwości.
MOSKWA - 1941
(wrzesień-październik)
To pierwsza trójstronna konferencja przedstawicieli ZSRR, USA i Anglii.
Ustalono na niej :
1.dostarczanie dla ZSRR 400 samolotów, 500 czołgów, samochodów i surowców na potrzeby przemysłu zbrojeniowego -miesięcznie
2.ZSRR rozpatrzy możliwość dostarczania niektórych surowców
Sukces tej konferencji sprawił, że rozciągnięto ustawę lend-lease na ZSRR
W grudniu 1941 roku Eden prowadził rozmowy w Moskwie w sprawie przygotowania wieloletniego traktatu. Sprawy stanęły w martwym punkcie ponieważ ZSRR domagał się uznania swoich agresji od 17 września 1939 roku.
26 maja 1942 roku w Londynie podpisano Traktat Przymierza. Był on skierowany na czas wojny przeciwko Niemcom i ich sojusznikom, ale dotyczył również współpracy i wzajemnej pomocy po wojnie. Współpraca ta miała zapobiec powtórnej agresji i pogwałceniu pokoju przez Niemcy. Traktat zawarto na lat 20 z możliwością przedłużenia. Dawał więc on szansę na trwanie sojuszu po wojnie, co jednak w realiach zimnej wojny okazało się niemożliwe.
Po przystąpieniu USA do wojny, 11 czerwca 1942 roku został podpisany sojusz USA i ZSRR.
Już w 1941 roku rozpoczęły się rozmowy ZSRR z de Gaulle`em. ZSRR uznał go jako przywódcę Wolnej Francji i zaoferował pomoc.
18 lipca 1941 roku ZSRR podpisało układ z Czechosłowacją. Mówił on o wzajemnej pomocy w czasie wojny oraz o utworzeniu na terenie ZSRR Czechosłowackich oddziałów wojskowych.
30 lipca 1941 roku podpisano w Londynie układ Sikorski-Majski. ZSRR zerwało wszystkie traktaty z Niemcami, uznało je za nieważne, oba państwa zobowiązały się do wzajemnej pomocy, a na terenie ZSRR miała zostać utworzona armia polska.
8 września 1941 roku Anglia, ZSRR i Iran podpisały porozumienie w sprawie dyslokacji swoich wojsk na tym terenie, 24 stycznia 1942 roku podpisano w Teheranie układ trójstronny o współdziałaniu sojuszniczym i integralności terytorialnej Iranu. Iran miał wielkie znaczenie, gdyż przez jego terytorium można było bezpieczniej niż przez Murmańsk kierować dostawami brytyjskimi dla ZSRR. Niestety duże wpływy na tym terenie miały również Niemcy.
KARTA ATLANTYCKA I DEKLARACJA ONZ
Od 9 sierpnia na pancerniku Prince of Wales odbywała się konferencja angielsko-amerykańska z udziałem Roodsevelta i Churchila. 14 sierpnia 1941 roku ogłoszono deklarację obu przywódców - Kartę Atlantycką :
oba kraje stwierdzały, że nie dążą do ekspansji terytorialnej
nie godzą się na zmiany terytorialne nie odpowiadające narodom zainteresowanym
każdy naród ma prawo do wyboru swojego rządu; potwierdzono przywrócenie suwerennych praw tym ,którym je odebrano
wolność handlu i dostępu do surowców
wolność mórz i oceanów
dążenie do bliskiej współpracy międzynarodowej
zostanie ustanowiony pokój, który zapewni bezpieczeństwo wszystkim narodom
wyrzeczenie się przemocy i ograniczenie zbrojeń
Było to pierwsze określenie celów wojennych, a do tego wyrażone przez Stany Zjednoczone, które faktycznie w wojnie nie uczestniczą. Były krajem neutralnym. Tym można tłumaczyć ogólnikowość artykułów.
WASZYNGTON 1941/1942
Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny odbyło się spotkanie w Waszyngtonie Roosevelta z Churchila. Coś przed nami ukrywają. Celem konferencji było ustalenie wspólnej strategii, omawiano konieczność utworzenia II frontu, sytuację na dalekim wschodzie, plany operacji w Afryce i kwestię przyszłości Niemiec.
1 stycznia 1942 roku uchwalono Deklarację Narodów Zjednoczonych. Podpisana została przez przedstawicieli 26 państw. Deklaracja zawierała :
zobowiązanie do użycia pełnych sił przeciwko Niemcom i ich sojusznikom
współdziałanie z rządami, które podpisały tę deklarację
nie zawieranie odrębnego pokoju
CASABLANCA - 1943
(styczeń)
Spotkanie Roosevelta i Churchila
problem działań wojennych na kolejny rok
otwarcie II frontu w Europie uznano za niemożliwe, gdyż najpierw należy opanować Afrykę i wykorzystać jej bazy do inwazji na Sycylię
przyjęto formułę o walce do bezwarunkowej kapitulacji Niemiec
rozstrzygnięto problem Francji. Zarówno de Gaulle i Girand zostali uznani za jej przedstawicieli. W Algierze w 1943 roku ogłoszono deklarację o powstaniu Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który miał być zarządzany przez obu przedstawicieli
WASZYNGTON - 1943
(maj)
postanowiono nasilić bombardowania na obszar Niemiec
dokonać operacji "Overload" - inwazja na Francję 1 maja 1944 roku
QUEBEC - 1943
(sierpień)
za główny cel uznano operację "Overload"
zatwierdzono plan działań przeciwko Japonii
podpisano porozumienie w prawie współpracy nad bombą atomową
zajęto się przygotowaniem aktu kapitulacji dla Włoch
podjęto problem zorganizowania wspólnej konferencji z udziałem Stalin
KAIR - 1943
(listopad)
Roosevelt i Churchil spotkali się z Czang Kaj-szekiem. W wyniku konferencji ogłoszono wspólną deklarację, że sojusznicy zamierzają odebrać Japonii wyspy na Pacyfiku i oddać Chinom wszystkie terytoria, które odebrała im Japonia.
MOSKWA - 1943
(październik)
Było to pierwsze spotkanie ministrów spraw zagranicznych trzech państw : Hula, Edena i Mołotowa.
Mołotow zaproponował :
rozwiązanie problemu inwazji na Francję
skłonienie Turcji do włączenia się do wojny
uzyskanie zgody Szwecji na udostępnienie swoich baz powietrznych
Podjęto decyzje w sprawie :
realizacji operacji "Overload" zgodnie z planem, chociaż mogą wystąpić opóźnienia
zajęto się sprawą Włoch i ustalono, że rząd sowiecki otrzyma część floty włoskiej
utworzono Europejską Komisję Doradczą, która miała się zająć przyszłością Niemiec, wstępna propozycja podziału Niemiec spotkała się ze sceptycznym przyjęciem ze strony ZSRR.
Podpisano trzy deklaracje :
deklaracja powszechnego bezpieczeństwa (podpisane także przez Chiny)
deklaracja w sprawie Austrii
Deklaracja w sprawie odpowiedzialności hitlerowców za popełnione zbrodnie.
TEHERAN : 28 listopad - 1 grudnia 1943
Konferencja szefów rządów trzech mocarstw. Roosevelt, Churchil i Stalin.
W sprawie sposobu prowadzenia wojny ustalono :
operacja "Overload" musi zostać zrealizowana chociaż ustalonego terminu nie da się zrealizować
operacja powinna zostać wsparta desantem w południowej Francji
W kwestii Niemiec :
Roosevelt proponował rozbicie na 5 państw
Churchil proponował oddzielenie Prus jako głównych winiowajców od reszty państw niemieckich.
Stalin odnosił do koncepcji sceptycznie, ale ich nie wykluczał
Problem Polski. Naszą sprawę komplikował Katyń. Stalin bez przerwy atakuje nas za Katyń.
Kwestia organizacji międzynarodowej według Roosevelta:
powinna się opierać na zasadach Organizacji Narodów Zjednoczonych i składać z 35-50 państw
obrady powinny się odbywać nie w jednym, ale różnych są wykłady
powinna posiadać trzy organy : Zgromadzenie Ogólne, Komitet wykonawczy i komitet policyjny
Rok 1944 to szereg konferencji związanych z konkretnymi sprawami i problemami.
USA - lipiec 1944
BRETTON WOODS
Konferencja Narodów Zjednoczonych ;
utworzono Międzynarodowy Fundusz Walutowy
utworzono Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju
LONDYN - 1944
Obradowała to od początku roku Europejska Komisja Doradcza, która znalazła rozwiązanie przyszłości powojennej Niemiec :
podzielone na trzy strefy okupacyjne, a sam Berlin na trzy sektory i zarządzany przez wszystkie trzy mocarstwa okupacyjne
QUEBEC - 1944
(wrzesień)
Churchil i Roosevelt rozważali koncepcję pozbawienia Niemiec przemysłu ciężkiego co zapobiegłoby ich agresjom. Po jej odrzuceniu zajęto się problemem zarządzania Niemcami w strefach okupacyjnych.
MALTA - styczeń 1945
Churchil i Roosevelt ponownie spotkali się z Chang Kaj-szek. Wymieniono poglądy dotyczące problemów wojny z Niemcami i z Japonią, które miano poruszyć w Jałcie.
JAŁTA 4-11 luty 1945
Konferencja przywódców mocarstw
dokonano przeglądów frontów
Problem Niemiec :
zajęto się problemem Niemiec i postanowiono wymusić na nich akt bezwarunkowej kapitulacji
oprócz trzech stref okupacyjnych czwarta dla Francji
kontrola i administracja Niemiec będzie sprawowana przez Sojuszniczą Komisję Kontroli
potwierdzono wspólny zamiar zniszczenia niemieckiego militaryzmu i likwidacja narodowego socjalizmu
Problem reparacji :
Trzy formy reparacji
Jednorazowa konfiskata
Roczne dostawy towarów
Wykorzystanie pracy niemieckiej
Powołano Komisję do spraw odszkodowań
Ustalono wstępnie kwotę 20 mld $ i 50 % dla ZSRR
Organizacja Bezpieczeństwa :
musi zapewnić pokój na 50 lat
ustalono zasady podejmowania decyzji
konferencja założycielska odbędzie się w San Francisco 25 kwietnia 1945 roku
Kwestia Polski :
ustalono ostatecznie linię Curzona, a w zamian przyrost terytorialny na zachodzie
zostanie utworzony Rząd Polski Tymczasowy Jedności Narodowej
powołano komisję do powołania tego rządu
Inne :
podobny rząd tymczasowy w Jugosławii
ZSRR uderzy na Japonie w trzy miesiące po kapitulacji Niemiec
Zastrzeżono, że kwestie Mongolii, portów i kolei w Chinach wymagać będą zgody Czang Kaj-szeka.
POCZDAM 17 lipiec - 2 sierpień 1945
Kolejne spotkanie szefów rządów, ale w innym składzie : zmarł Roosevelt i zastąpił go Harry Truman, Churchil przyjechał wraz z Clementem Attlee. Delegacji ZSRR przewodniczył Stalin.
Na konferencji omawiano problemy związane z zakończeniem wojny i kształtowaniem się stosunków międzynarodowych. Mimo wielu różnic poglądów, mocarstwa zdołały się porozumieć i podjąć istotne decyzje.
Pokój :
powołano Radę Ministrów Spraw Zagranicznych pięciu mocarstw : USA, Anglii, ZSRR, Francji i Chin
miała ona opracować traktaty pokojowe z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami, Finlandią i Niemcami
uregulować sporne kwestie terytorialne
miała się zajmować również innymi kwestiami wynikającymi z porozumienia rządów uczestniczących w niej
zdecydowano się rozwiązać Europejską Komisję Doradczą
Niemcy powojenne :
cztery strefy okupacyjne pod kontrolą Sojuszniczej Komisji Kontroli
Polityka 4D : demilitaryzacja, denazyfikacja, dekartelizacja, decentralizacja i demokratyzacja
Nie przewidziano utworzenia centralnego rządu niemieckiego
Nacisk na rolnictwo i przemysł pracujący na użytek wewnętrzny
Niemcy będą traktowane jako całość gospodarcza
Reparacje :
będą ściągane w strefach okupacyjnych
10 % sprzętu przemysłowego ze stref zachodnich dla ZSRR
15 % sprzętu przemysłowego ze stref zachodnich dla ZSRR, odpłatnie za żywność i surowce
Polska :
został uznany Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej
miał przeprowadzić wolne wybory
Ziemie należące do Niemiec na wschód od Odry zostaną przekazane Polsce wraz z Prusami Wschodnimi i Gdańskiej. Potwierdzić te decyzje miała konferencja pokojowa
Trwałość rozwiązań gwarantowały decyzje o przesiedleniach ludności
POWSTANIE ONZ
Karta Atlantycka ogłosiła konieczność utworzenia międzynarodowej organizacji.
1 stycznia 1942 podpisano deklarację ONZ. Potrzebę jej istnienia potwierdziła konferencja w Moskwie i Teheranie.
1944 rok to konferencja w USA, gdzie ustalono nazwę na Narody Zjednoczone, dokument programowy-karta. Przyjęto również nazwy poszczególnych organów : Zgromadzenie Ogólne, Sekretarz Generalny, Rada Bezpieczeństwa.
Kwestia tej organizacji była poruszana w Jałcie, gdzie ustalono termin i miejsce konferencji założycielskiej ONZ.
26 kwietnia 1945 San Francisco. Udział 46 państw. Sporna kwestia Polski - Rządu Tymczasowego nie uznały USA, Londyńskiego - ZSRR. Polskiej delegacji nie było na konferencji, ale jesteśmy państwem założycielskim bo podpisaliśmy Deklarację ONZ 1 stycznia 1942 roku.
Konferencja zajęła się problemem kompetencji i uprawnień poszczególnych organów :
utrzymano szczególną odpowiedzialność i uprawnienia mocarstw
podjęto decyzję o powołaniu Rady Powierniczej
Konferencja zakończyła się 26 czerwca podpisaniem Karty Narodów Zjednoczonych i Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Przeczytaj podobne teksty
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.