1. Faszyzm – wyjaśnienie terminu – pochodzi od słowa fascio (wiązka). W starożytnym Rzymie toporek wetknięty w wiązkę gałązek był bronią, używaną przez wojowników. Faszyści obrali sobie taki toporek jako herb. W późniejszym czasie powstały tzw. fasci di combattimento, czyli „związki walki” – faszystowskie bojówki.
2. Nazizm – (od nazionalsozialismus) charakterystyka: program zawarty w „Mein Kampf”, elementy nazizmu: militaryzm, rasizm, rządy silnej ręki, dyscyplina społeczna, utw. 1000-letniej Rzeszy
Porównanie
Różnice
a) Faszyzm włoski
Umiarkowany rasizm
Prawie bezkrwawe przejęcie władzy
Zachowanie wartości kulturowych (np.: król)
Dla przeciwników więzienia
Zwycięstwo w I wojnie światowej
b) Nazizm (hitleryzm)
Skrajny rasizm
Krwawe przejęcie władzy (noc długich noży)
Niszczenie dziedzictwa kulturowego
Dla przeciwników obozy koncentracyjne
Upokorzeni traktatem wersalskim
Podobieństwa
Kult wodza (wódz w niskiego stanu)
Szerzenie terroru i duży nacisk na propagandę
System monopartyjny
Bojówki paramilitarne
Oficjalnie głoszenie poglądów socjalistycznych, w rzeczywistości niechęć do socjalistów
Silne uczucia nacjonalistyczne
Totalitaryzacja w myśl zasady: 1 wódz, 1 naród, 1 partia
Ekspansjonizm zewnętrzny
Przymusowe organizacje faszystowskie
Przeciwstawiał się demokracji parlamentarnej
Pozory legalnej władzy (Włochy – król, Niemcy – Reichstag)
Główne ośrodki faszystowskie w Europie
a) Włochy
Początki faszyzmu włoskiego:
E. Corradini – (1867-1931) – senator i minister
1919 poeta i awanturnik Gabriel D`Annunzio zdobywa Rijekę:
+ parady i defilady, nowe pozdrowienie, utworzenie konstytucyjnej republiki Carnaro
Rozwój faszyzmu włoskiego – przyczyny:
brak autorytetu parlamentu
zła sytuacja gospodarcza
rozczarowanie I wojną, brak obiecanych ziem nad Adriatykiem
kombatanci nie mogli znaleźć dla siebie miejsca
Początkowe stadium:
23 marca 1919 powstają bandy „Fasci di combattimento”
dziennikarska kariera Mussoliniego (Avanti!, potem tworzy Poppolo d`Italia). Za swoje poglądy usunięty z partii
15.IV.1919 w Mediolanie faszyści atakują tłum socjalistów
w 1920 powstają Squadrone d`Azione – bojówki faszystowskie
1921 - faszyści startują do parlamentu –35 mandatów
w obawie przed przecenianymi komunistami (socjalistami) Wiktor Emanuel i rząd tolerują faszystów
30.X.1922 – marsz na Rzym – król w obawie przed siłą (przecenioną) faszystów nie ogłasza stanu wyjątkowego i i przekazuje dobrowolnie Mussoliniemu władzę
1923 - wymuszone reformy Mussoliniego: zmiana praw wyborczych (zwycięska partia ma 2/3 mandatów)
10.VI.1924 – Morderstwo socjalisty Mateottiego
1925 – dyktatura partii faszystowskiej jeśli chodzi o władzę
likwidacja wszystkich partii poza faszystami, zniesienie wolności słowa – do 1926
nowe przymusowe organizacje faszystowskie
1935 – wojna z Etiopią, 1936 - podbój
1936 – agresja na Etiopię, wystąpienie z Ligi Narodów
1936-7 – Włoch wst. do osi Berlin-Rzym-Tokio (antykomint.)
1936-39 – pomoc dla gen. Franco podczas wojny d. w Hiszpanii
gen F. Franco wprowadza reżim faszystowski
aneksja Albanii w 1939
Włoskie państwo faszystowskie:
pełna władza dla faszystów
korporacjonizm a zarazem ustawodawstwo socjalne
brak związków zawodowych i partii
konkordat
b) Niemcy
Przyczyny nazizmu
poczucie krzywdy po I wojnie
1919-niestabilność gospodarcza Niemiec (Rep. Weimarskiej)
1923 – okup. zagł. Ruhry przez Fr. i Belgię (polit biern. poru)
1929 - 1933 – silny kryzys gospodarczy
Prekursorzy:
wczesnoniemieccy piewcy szowinizmu:
+ Teistler – (pseudonim Otto „Tannenberg”, czyli Grunwald)
+ Hasse
+ Class
polityka gen Lundendorfa 1916-18: przesiedlenia, łapanki, etc.
13 marzec 1920 – brygada marynarki Eberhardta maszeruje na Berlin, by mogli rządzić W. Kapp i gen. Luttwitz. Silna reakcja robotników. Brygada dostaje bobu.
Rozwój NSDAP i nazizmu
1920 – DAP przekształca się w NSDAP
1921 Hitler zostaje przywódcą NSDAP
1923 – nieudany pucz monach. – Hitler w kiciu, NSDAP rozw.
Hitler pisze swoją książkę-program NSDAP – „Mein kampf”
1925 – Hitler wychodzi z paki, reaktywacja. NSDAP
utworzenie bojówek:
+ SS: sztafety ochronne – 1923, kieruje H. Himmler
+ SA: oddziały szturmowe - 1921,konkur.dla SS, zlikwidowane
+ SD: służba bezpieczeństwa SS – 1931, kieruje R. Heydrich
1929 – kryzys i pogorszenie sytuacji w Niemczech, do ludzi zaczynają docierać propagandowe hasła Hitlera
1931 – udział NSDAP w wyborach: 1928 – 12m, 1930 – 230m
1932 – po wyborach parlam. NSDAP najsilniejszą partią
1933 – Hitler zaprzysiężony na kanclerza
21.III.1933 – podpalenie Reichstagu (wina na kom. Dymitrowa)
1933 – Himmler tworzy w Dachau pierwszy obóz koncentrac.
1933 – utworzenie tajnej policji Gestapo
1934 – umiera prez. Hindenburg i Hitler przejmuje jego prawa
30.VI.1934 – likwidacja opozycji wewnątrzpartyjnej w S.A.
sierpień 1934 – Hitler Fuhrerem i Kanclerzem Rzeszy
1935 – ustawy Norymberskie – Żydzi nie mogą: żenić się z Niemkami, sprawować urzędów, być w niektórych miejscach.
1935 – powszechny obowiązek służby wojskowej
1938 – Anschluss Austrii do Niemiec – początek podbojów
29-30.IX.1938 – konferencja w Monachium w spr. Czechosł.
1938 – korekta granicy Niemiec z Czechosł. – początek rozpadu kraju, po aneksji Sudetów sporne części zajeli Węgrzy i Polacy
Hitler wypowiada pakt o nieagresji z Polską – IV.1939, Polska dostaje gwarancje pomocy od aliantów
23.VIII.1939 – pakt Ribbentrop-Mołotow i tajna klauzula
9-10.X.1939 – „Kryształowa noc” – mordowanie Żydów
III Rzesza niemiecka- charakterystyka:
państwo jednolite i scentralizowane, już nie federacyjne
administracja państwowa podporządkowana NSDAP
rząd nazistowski, delegalizacja innych partii
faszystowskie organizacje młodzieżowe – Hitlerjugend
prześladowania opozycji i Żydów
Reichstag – zachowanie pozorów demokracji
c) Hiszpania
sytuacja w kraju po I wojnie:
kryzys i strajki
próba stłumienia powstania Rifenów w Maroku – 1919 – klęska
dyktatura Primo De Rivery – 1923
stłumienie powstania Rifenów – 1924
1929 – kryzys gospodarczy ruinuje Hiszpanię
powstawanie organizacji faszystowskich i napięcia rewolucyjne
1933 - utworzenie Falangi – organizacje grup faszystowskich
powstaje lewicowy ruch antyfaszystowski
Wojna domowa w Hiszpanii 1936-39:
po zwycięstwie frontu ludowego w wyborach w 1936. Wzrost anarchii. W końcu zamach stanu gen. Franco
rząd wspiera ZSRR i Komintern, a Franco - Włochy i Niemcy
w 1938 gen. Franco przyjmuje tytuł caudillo i jest dyktatorem
1939 – Franco podpisuje pakt antykominternowski
d) Portugalia
1926 – zamach stanu gen. Antonia Oskara Carmona, od 1928 prezydent Portugalii
monopol na rządzenie ma Unia Narodowa
terror policyjny
1932 – Antonio de Olivera Salazar zostaje premierem
1933 – konstytucja „Nowego państwa”, sankcjonująca dyktaturę faszystowską. Parlament odsunięty od władzy. Zakazano działalności partiom i związkom zawodowym. Terror policyjny.
podczas wojny w Hiszpanii poparcie dla gen. Franco
Inne kraje faszystowskie w Europie
a) Litwa – Smetona (pod silnym wpływem Włoch), MSZ – Voldemaras (nazista)
17 grudnia 1926 – przewrót koweński – Smetona zdobywa władzę
Smetona dyktatorem gabinetowym a nie charyzmatycznym, rządzi w oparciu o aparat biurokratyczny i wojskowo – polityczny
nieliczna (8000) partia Tautininków popierająca Smetonę
w konflikcie Litwa – Polska, Włosi grają na dwa fronty
b) Łotwa – Ulmanis – od 1936 prezydentem
15 maja 1934 – zamach stanu Ulmanisa, w lecie likwiduje opozycję
opozycja prohitlerowska – partia Perkonkrusts
od 1936 Ulmanis prezydentem
Ulmanis nie posługiwał się partią, lecz bojówkami Aizsargów
c) Estonia – Pats – prezydent prowłoski
nastawiona antyradziecko
prezydent demokratyczny Pats
WABSE – prohitlerowska organizacja w latach 1933-34 znacząca siła
12 marca 1934 Pats dokonuje przewrotu i rozpędza WABSE
d) Chorwacja – Ante Pavelić – chyba proniemiecki (konflikt o Rijekę)
e) Węgry – regent Mikloś Horthy:
antysemicki i antymasoński ruch faszystowski
sojusz Horthyego z Mussolinim
f) Rumunia – Michai Antonescu:
antysemicki i antymasoński ruch faszystowski
brak partii popierającej wodza
Mussolini Rumunię ignorował, posądzał ją o sojusz z Serbią (część „małej Ententy”), która zaszkodziła mu w rządach w Fiume (Rijeka?)
g) Austria – Engelbert Dollfus (prowłoski, zamordowany przez Hitlera w 1934)
niemiecko-włoski konflikt graniczny
pucz w 1934 – zabójstwo Dollfusa
1938 – Anschl. Austrii do Niemiec i litewskiej Kłajpedy do Prus Ws.
h) Bułgaria – Car Borys III
średnio antysemicka
pod dużym wpływem Rosji (sympatie prorosyjskie)
car Borys III to zięć króla Wiktora Emanuela II (król Włoch to marionetka w rękach Mussoliniego, stąd Bułgaria nieprzychylna Włochom Mussoliniemu)
i) Finlandia:
Ruch Lappistów – antykomuniści, ubr. w „czarne koszule”, prowłoscy
Ruch Kalsto – „brunatne koszule” – proniemieccy
j) Słowacja - Vojtech Tuka – prowłoski, po 1940 zmuszony do orientacji proniemieckiej, utworzone po rozpadzie Czechosłowacji, po agresji Niemiec