Rozwój osadnictwa na obszarze dzisiejszego Krakowa sięga epoki paleolitu i rozpoczął się ok. 50 tys. lat temu. Tak archeolodzy interpretują znaleziska narzędzi krzemiennych oraz ślady obozowisk gromad ludzkich, ale trudno jednoznacznie określić, ile tys. lat temu powstała osada nazwana później Krakowem. Pierwszy dokument pisany, gdzie trzykrotnie występuje nazwa miejscowa Krakowa, to relacja kupca i podróżnika z arabskiej wówczas Hiszpanii, Ibrahima ibn Jakuba, datowana na 965. Głównym punktem osadniczym było wzgórze wawelskie, z natury obronne, gdyż otaczały je rozlewiska Wisły. Na niższych wzniesieniach, między dopływami tej rzeki - Rudawą i Prądnikiem, istniały także dogodne warunki do stałego osadnictwa. Zbiegające się pod Wawelem szlaki handlowe umożliwiły wykształcenie się osady targowej o cechach osiedla miejskiego. Osada ta znajdowała się wówczas wraz z terytorium tzw. państwa Wiślan pod zwierzchnictwem książąt czeskich i dopiero w 990 została ostatecznie włączona do państwa Mieszka I. Rangę istniejącego tu osadnictwa podnosi fakt utworzenia w 1000 biskupstwa krakowskiego.
Wzrost znaczenia politycznego
Rola Krakowa wzrasta, gdy książę Kazimierz I Odnowiciel czyni go swoją główną siedzibą w 1038. Szczególnego znaczenia nabiera wzgórze wawelskie, na którym zostają zbudowane ważne obiekty - katedra, siedziba biskupstwa i rezydencja panującego. Po śmierci Bolesława III Krzywoustego w 1138 Kraków wyznaczony został na siedzibę księcia-seniora. Stołeczny charakter miasta utrwala się w następnych stuleciach. W XI, XII i na początku XIII w. powstały pod Wawelem kolejne osady, a wraz z nimi murowane kościoły, których było ok. 10. Zabudowa Krakowa, w owym czasie rozrzucona i chaotyczna, uległa w 1241 splądrowaniu i spaleniu podczas najazdu Tatarów. 5 VI 1257 rozpoczął się wraz z aktem lokacyjnym księcia Bolesława V Wstydliwego nowy okres historii Krakowa, kończąc jego dzieje przedlokacyjne. Ustalony wówczas kształt urbanistyczny przetrwał do dzisiaj. W 1285 książę Leszek Czarny wzniósł mury obronne, których budowę kontynuowano w XIV w., a unowocześniono w XV w. Końcowym akordem było ukończenie w 1498 barbakanu przed Bramą Floriańską. Koronacja Władysława I Łokietka na króla Polski 1320 w katedrze na Wawelu jeszcze raz potwierdziła rangę Krakowa jako stolicy zjednoczonego Królestwa Polskiego.