Przypadek w języku polskim

Przypadek - kategoria gramatyczna głównie języków fleksyjnych, przez którą odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, imiesłowy (określane przez to zbiorczym mianem imion), a niekiedy też czasowniki (co w języku polskim nie występuje).


Historia - teoria deklinacji została wypracowana w Grecji w IV wieku p.n.e. Również Grecy nadali przypadkom nazwy, które przez Rzymian zostały przetłumaczone na łacinę. Nazwy przypadków w języku polskim (a także sam termin przypadek, łac. casus) są częściowo tłumaczeniami terminów łacińskich. Również kolejność przypadków odpowiada mniej więcej kolejności zaproponowanej przez gramatyków starożytnych.


Istota systemu deklinacyjnego - system deklinacyjny jest niezbędny do ustalenia właściwych relacji poszczególnych wyrazów w zdaniu. Konsekwencją jego istnienia jest swoboda kształtowania kolejności wyrazów w zdaniu: podmiot, orzeczenie i dopełnienie nie mają raz na zawsze ustalonych miejsc, mogą następować w dowolnej kolejności.
Języki mające przypadki mają ich zwykle 4-7, zdarzają się też języki z 2 przypadkami jak bułgarski (zwykle zanikający uprzednio bogatszy system), czy też kilkunastoma (z których część powstała przez fonetyczną inkorporację uprzednio niezależnych morfemów) jak fiński lub węgierski (trzeba jednak pamiętać, że języki te, jako nieindoeuropejskie, nie są w tym zestawieniu adekwatne).
Z drugiej zaś strony system deklinacyjny języków indoeuropejskich, jako odziedziczony po wspólnym przodku – języku praindoeuropejskim – wykazuje nadal wiele cech wspólnych. Przykładowo każdy dopełniacz (i polski, i niemiecki) ma funkcję posesywną.


Nomenklatura - przypadkom różnych języków nadaje się takie same nazwy – jest to czasem mylące, ponieważ zasięg użycia przypadka o tej samej nazwie bywa w różnych językach odmienny - np. zastosowanie "dopełniacza" w językach polskim i niemieckim w niewielkim stopniu się pokrywa.


PRZYPADKI W JĘZYKU POLSKIM
PRZYPADEK SKRÓT PYTANIE ODMIANA – NP.1 ODMIANA – NP. 2 ODMIANA – NP. 3
Mianownik M. kto? co? góra ojczyzna wiatr
Dopełniacz D. kogo? czego? góry ojczyzny wiatru
Celownik C. komu? czemu? górze ojczyźnie wiatrowi
Biernik B. kogo? co? górę ojczyznę wiatr
Narzędnik N. (z)kim? (z)czym? górą ojczyzną wiatrem
Miejscownik Msc. (o)kim? (o)czym? górze ojczyźnie wietrze
Wołacz W. o! góro! ojczyzno! wietrze!

- Język polski zachował siedem przypadków z pierwotnego zestawu ośmiu.

- W przypadku każdego z tych odmienionych wyrazów możemy wydobyć tematy oboczne oraz oboczności.

- Do mianownika często dopisuje się zero morfologiczne.

- Tematy oboczne:
np. gór- : górz-

- Oboczności (tzw. wymiana liter)
np. r : rz

- Przymiotniki wykazują szczątkowo, oprócz odmiany przymiotnikowej, również odmianę rzeczownikową. Formy te to np. nom. zdrów oraz dpn. i celownik w wyrażeniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy mianownikowi.


KLASYFIKACJA PRZYPADKÓW W DANYCH JĘZYKACH

JĘZYK ILOŚĆ PRZYPADKÓW UWAGI
węgierski 29
fiński 16
baskijski 12
czeczeński 8
Sanskryt 8
chorwacki 7
litewski 7
łotewski 7
czeski 7
polski 7
ukraiński 7
serbski 7
łacina 6 plus szczątkowy miejscownik
słowacki 6 plus szczątkowy wołacz
rosyjski 6 w innym ujęciu: 2
białoruski 6
słoweński 6
greka 5 odnosi się do greki starożytnej
rumuński 5
nowogredzki 4
niemiecki 4
pruski 4 plus szczątkowy wołacz
arabski 3 w dialektach zupełny zanik deklinacji
bułgarski 2
macedoński 2
angielski 2 odmienne tylko zaimki

- Podstawowy podział przypadków przebiega pomiędzy casus recti (przypadki niezależne) oraz casus obliqui (przypadki zależne). Te pierwsze to mianownik i wołacz, te drugie to reszta. W językach indoeuropejskich obserwuje się tendencję do stopniowej redukcji liczby przypadków tak, by pozostał tylko jeden casus rectus oraz jeden casus obliquus. Ponadto w wielu językach europejskich (np. w języku francuskim i angielskim) zróżnicowanie form przypadka ogranicza się do zaimków.

- Tabelka wyżej pokazuje orientacyjnie liczbę przypadków w różnych językach. Należy zwrócić uwagę, że jakkolwiek tabelka uporządkowana jest w kolejności malejącej liczby przypadków, nie znaczy to jednak, że we wszystkich językach panuje bezspornie tendencja do ich redukcji. Przeciwnie, niektóre języki (np. litewski) mają tendencje do przebudowy systemu i zwiększania liczby przypadków.


Przypadki w językach indoeuropejskich

mianownik (nominativus)
dopełniacz (genetivus)
celownik (dativus)
biernik (accusativus)
ablatyw (ablativus)
narzędnik (instrumentalis)
miejscownik (locativus)
wołacz (vocativus)

- To, że biernik, ablatyw i miejscownik wskazują kolejno kierunek ruchu, jego punkt początkowy oraz aktualne położenie jest reliktem deklinacji praindoeuropejskiej.

- Zagadnieniem związanym z tematyką przypadków są tzw. funkcje syntaktyczne przypadków. Nawet w językach o dużej liczbie przypadków i rozwiniętej fleksji (polski - 7, łacina - 6/7, greka - 5) poszczególne przypadki spełniają po kilka funkcji syntaktycznych. Np. dopełniacz, oprócz funkcji posesywnej, pełni też funkcję porównawczą, bo występuje w wyrażeniach porównawczych typu większy od czego?, funkcję separatywną typu odrywać coś od czego? itp. Takie pomieszanie funkcji wynika częściowo z synkretyzmu przypadków, a częściowo z dostosowywania pierwotnych ich funkcji do nowych zadań.


ZNACZENIA POSZCZEGÓLNYCH PRZYPADKÓW

Mianownik - (łac. nominativus) - przypadek, w którym rzeczownik występuje w roli podmiotu. W mianowniku występuje zazwyczaj forma słownikowa.
Przypadek ten występuje m.in. w języku polskim, w innych językach słowiańskich, w niemieckim, w węgierskim, w łacinie, w staroangielskim itd. W języku angielskim forma słownikowa bywa określana jako subiectivus (ang. subjective case), ponieważ ma inny zakres użycia niż standardowy mianownik. W języku tym jedynie zaimki osobowe rozróżniają subiectivus (I, we, you, he, she, it, they) i obliquus (ang. oblique case - me, us, you, him, her, it, them).
W językach nominatywno-akuzatywnych mianownik jest zwykłą, najczęściej używaną i najbardziej naturalną formą takich części mowy, jak rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki. W wielu językach (np. w węgierskim) nie ma wykładnika morfologicznego (np. końcówki) - wówczas forma mianownika równa jest tematowi wyrazu. W innych językach (np. w łacinie) mianownik zwykle ma specjalną końcówkę. W języku polskim część rzeczowników, zaimków i liczebników ma mianownik bezkońcówkowy (z końcówką zerową), np. człowiek, kot, palec, rzecz, on, jeden, inne mają mianownik z końcówką niezerową, np. mężczyzn-a, złot-y, dzieck-o, kobiet-a, dług-i, pierwsz-y.
W językach nominatywno-absolutywnych (aktywnych) mianownik oznacza podmiot przy czasowniku przechodnim lub podmiot aktywny przy (aktywnym) czasowniku nieprzechodnim. Dla wyrażenia podmiotu nieaktywnego przy (statycznym) czasowniku nieprzechodnim używany jest inny przypadek, absolutivus.


Dopełniacz - (łac. genetivus) - forma używana w relacjach przynależności, jak np. w wyrażeniu kot Ali. W języku polskim ma o wiele szersze zastosowanie - używany jest zamiast biernika przy czasownikach w formie przeczącej, przy wielu innych, np. udzielić wywiadu oraz zastępuje nieistniejący już ablativus na zasadzie tzw. synkretyzmu przypadków, przejąwszy przy tym również podległość czasownikom rządzącym pierwotnie ablatiwem (np. używać czegoś).


Celownik - (łac. dativus) - forma używana jako dopełnienie dalsze (Kasia dała Ali prezent) oraz do oznaczania celu pożytku lub szkody (np. dzieci zepsuły mu telewizor - mu nie dotyczy tu bezpośrednio akcji, a jedynie jej skutków). W języku niemieckim i greckim spełnia rolę narzędnika na zasadzie tzw. synkretyzmu przypadków.



Biernik - (łac. accusativus) - forma używana jako dopełnienie bliższe. W języku polskim często zamiast biernika występuje dopełniacz, a przy niektórych czasownikach narzędnik (np. rządzić państwem).


Ablatyw - (łac. ablativus) - forma charakterystyczna dla łaciny, która jako jedyny język europejski przechowała ten przypadek z pierwotnego zestawu ośmioprzypadkowej deklinacji praindoeuropejskiej. Właściwy ablatyw (ablativus separationis) wyraża odchodzenie i oddzielanie się od czegoś. Oprócz tego spełnia też rolę narzędnika i miejscownika na zasadzie synkretyzmu przypadków (w łacinie nie ma oddzielnego narzędnika, a miejscownik jest w zasadzie w zaniku) i wiele innych funkcji (np. abaltivus qualitatis, ablatvus instrumentii, ablativus auctoris).
Jako osobny przypadek występuje ablatyw także w sanskrycie.

Ablatyw w językach - w językach słowiańskich ablatyw zlał się z dopełniaczem. Przykładem użycia ablatywu w archaicznej polszczyźnie jest przysłowie gość nie w porę gorszy Tatarzyna, w znaczeniu od Tatarzyna. Jest to typowy, znany z gramatyki łacińskiej, ablativus comparationis. We współczesnej polszczyźnie jego funkcję przejął dopełniacz z przyimkiem od. W innych grupach językowych występuje w niektórych językach ugrofińskich np. w języku fińskim i oznacza oddzielenie desygnatów lub odchodzenie w sytuacji gdy jeden znajduje się nad drugim: Ota kissa pöydältä! - weź kota ze stołu! (kot był wcześniej na stole).


Narzędnik - (łac. instrumentalis) - forma używana m.in. dla określenia narzędzia (naprawił telewizor śrubokrętem, przyjechałem pociągiem), sposobu w jaki coś się dzieje (osiągnąłem to sprytem) itp. Przy czasownikach oznaczających rządzenie oznacza dopełnienie bliższe (dyrygent kieruje orkiestrą), przy niektórych innych dopełnienie dalsze (Maria handluje kwiatami). Łączy się z niektórymi przyimkami, np. z, pod, nad.

Miejscownik - (łac. locativus) - forma używana do opisu miejsca akcji. W języku polskim samodzielny miejscownik nigdy nie występuje, do opisu miejsca zawsze używa się wyrażeń przyimkowych.

Wołacz - (łac. vocativus) - siódmy przypadek polskiej deklinacji.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ !!!
Zdanie do zapamiętania przypadków: Mama (mianownik)
Dała (dopełniacz) córce (celownik) bułkę (biernik)
Nasmarowaną (narzędnik) masłem (miejscownik)
Wiejskim. (wołacz)