UPRZĄŻ - to ubiór zwierzęcia pociągowego, głównie konia, stanowiący element zaprzęgu, składa się z części: ciągnących, wstrzymujących, kierujących i łączących.
Uprząż może być jednokonna lub wielokonna, chomątowa lub szorowa.
Zapięcia i okucia do uprzęży mogą być wykonane z różnych metali:
Alpaka, mosiądz, mosiądz chromowany, stal niklowa, stal szlachetna nierdzewna.
Uprząż chomątowa: wśród chomąt rozróżniamy: krakowskie, ślaskie, podlaskie i angielskie:
Chomąto jest to część uprzęży konia obejmująca nasadę szyi, złożone z łukowatych, drewnianych lub metalowych kleszczyn oraz przymocowanego do nich skórzanego lub filcowego miękkiego podkładu- na nim opiera się ciężar wozu, który koń ciągnie. W Polsce używane są chomąta: krakowskie (najbardziej rozpowszechnione), śląskie (przystosowane do pojazdu na wysokich kołach), podlaskie (o ruchomych dolnych częściach kleszczyn stosowane najczęściej z dugą) i angielskie. Chomąto wynaleziono w Chinach około 450 roku. Chomąto wyparło uprząż szorową, w której zamiast chomąta był napierśnik. Wynalazek chomąta pozwolił maksymalnie wykorzystać siłę pociągowa zwierzęcia ciągnącego pojazd, dwukrotnie i więcej w stosunku do uprzęży szorowej.
W skład uprzęży oprócz chomąta wchodzą:
- kantar, ze skóry lub nylonu z metalowym wędzidłem- służy do chwytania konia i przytrzymania go,
- nagrzbietnik z podpinką (siodełko),
- podogonie i pas przezkonny,
- napierśnik,
- pasy pociągowe (dawniej postronki) i lejce połączone z wędzidłem do kierowania koniem.
Konstrukcja chomąta sprawia, że siła uciągu konia wykorzystana jest do maksimum; przy tym nie powoduje u zwierząt obrażeń, pod warunkiem odpowiedniego dopasowania wysokości i szerokości; zaprzęg angielski może być jednokonny lub wielokonny; uprząż wyposażona jest w ozdobne natylniki, które razem z naszelnikami i podogoniami stanowią zespół części wstrzymujących; do uprzęży tych stosuje się wiele zdobień.
Uprząż chomontowa jest robiona na miarę i daje się dopasować jedynie na konie niewiele różniące sie od siebie, jest dobrze dopasowana, gdy od strony tchawicy można włożyć płasko złożona dłoń, a w szczycie główki mieszczą sie dwa płasko złożone palce.
Uprząż szorowa (szory): mogą występować w odmianie lubelskiej i poznańskiej
Uprzęże szorowe zbudowane są z pasów, a w skład chomąt wchodzą dodatkowe elementy drewniane i metalowe.
Ze względu na okoliczności wykorzystania rozróżnia się uprzęże:
- robocze (szor): doskonale nadaje się do prac i do przyuczania młodych koni.
- wyjazdowe,
- maratonowe
Podstawowe zasady dopasowania uprzęży szorowej:
- uprząż swoimi rozmiarami musi być dopasowana do wielkości końskiego ciała,nie może ograniczać swobody ruchu,sprawiać bólu i tamować oddechu,
- napierśnik, to główny pas pociągowy: nie może uciskać tchawicy, a dolny jego brzeg ma leżeć na szerokości 2 palców powyżej stawu barkowego,
- nakarczek: nie może nachodzić na kłąb (odgniata i odparza), lecz powinien leżec w zagłębieniu na końcu szyi przed kłębem w tzw. ,,wcięciu siekiery"
- nagrzbietnik: musi posiadać taką długość, aby postronki lub pasy pociągowe stanowiły przedłużenie napierśnika w prostej linii, po założeniu orczyka do wozu(kąt mniejszy w stosunku do poziomu) lub narzędzia polowego (kąt większy)
- natylnik: pas oporowy powinien leżeć na szerokości dłoni poniżej guzów kulszowych i w oddaleniu także na szerokość dłoni od pośladków,
- postronki i naszelki: muszą mieć długość zapewniającą koniowi swobodny ruch w kłusie i stępie, bez uderzania orczykiem o nogi,
- dyszel: (w zaprzęgach parokonnych) powinien się kończyć równo z głowami koni (naszelki piersiowe) lub być dłuższy o 30- 40 cm (karkowe) i przebiegać na wysokości ramienia,
- paski hołoblowe: w zaprzęgach pojedynczych - powinny być tak zapięte, aby układały się poziomo (napierśnikowe),a nagrzbietnikowe muszą przejąć na siebie ciężar hołobli,
- lejce pojedyńcze - dwa skórzane pasy spięte sprzączką i zakończone sprzączkami do przypięcia kiełzna: muszą mieć odpowiednią długość ok.5 m, natomiast parokonne- złożone z lejców właściwych, wodzów lejcowych i krzyżaków łączących od wewnątrz dwa konie na krzyż: muszą mieć krzyżaki dłuższe od wodzy lejcowych o 12- 15 cm i powinny zapewniać równoległe ustawienie koni obok dyszla.
Zaprzęgi- pojazdy zaprzęgowe zwane też zaprzęgami są to pojazdy, w których wykorzystywana jest żywa siła pociągowa, najczęściej konie. Zaprzęgiem kieruje przeważnie siedząc na tzw. koźle powożący (woźnica, dorożkarz). W skład zaprzęgu wchodzi:
- żywa siła pociągowa
- uprzęży
- obiekt ciągniony, np.: pojazd, narzędzia rolnicze
Zależnie od przeznaczenia rozróżnia się zaprzęgi:
- towarowe
- osobowe
- sportowe
Specjaliści wyróżniają ponad 70 rodzajów pojazdów konnych i kilkadziesiąt sposobów zaprzęgania do nich koni.
Wśród pojazdów najczęściej spotykano wozy gospodarcze, bryczki, półkoszki, patelnie, linijki, polówki, platformy; ale była także telega, tarantas, półkrytek czy wasąg, powozy i breki.
Wszystkie one były wykonane w naturalnym kolorze drewna. Służyły do przejazdów przy pracy oraz na wyjazdy na pikniki, popołudniowe przyjacielskie spotkania, herbatki. Nigdy nie mogły służyć do celów oficjalnych.
Jako bardzo charakterystyczne wymienia się w Polsce jeszcze dwa typy zaprzęgów:
- krakowski - konie w chomątach z drewnianymi kleszczynami i z szalikami w barwach czerwono - biało- zielonych w wózku krakowskim lub półkoszku, czasem w bryczce oraz zaprzęg bałagulski - cztery konie w poręcz lub w lejc, każdy innej maści, często także innego wzrostu, dawniej bywało, że jeden także kulawy.
Konkurencją, w której można podziwiać różne formy zaprzęgów i różne rodzaje jazdy pojazdem ciągniętym przez konie, są zawody w powożeniu. Obecnie rozgrywane są one w czterech klasach trudności, odrębnie dla koni dużych, odrębnie dla koni typu pony, w kilku kategoriach: single (jeden koń w zaprzęgu), pary, tandem, czwórki.
Zaprzęganie koni
Różnie też zaprzęgano konie: 1, 2, 3, 4, 5 i więcej. Konie ustawiane w zaprzęgu jeden za drugim to szydło. Jeden obok drugiego to poręcz. Jeśli były zaprzęgane parami, trójkami lub czwórkami, to w lejc, zaś jeśli w "piramidę" to jest jeden na początku, w kolejnym rzędzie dwa, ewentualnie w następnym trzy itd., to taki zaprzęg nazywa się w szpic. Wśród zaprzęgów w szpic można wyróżnić: tandem - dwa konie jeden za drugim, random jeśli jest ich trzy, kwadron cztery, dalej quinton, sexton, septon, okton, etc.
Przy zaprzęgach w poręcz można zakładać obok siebie od 2 do nawet kilkunastu koni. W Polsce największą "poręcz" prezentują
pracownicy Stada Ogierów w Kętrzynie (dzisiaj oddział SO Łąck) w tym roku było 19 ogierów zimnokrwistych w ręku!
W zaprzęgach w lejc konie bywają łączone w różny sposób: najczęściej jest to ustawienie parami 2 2. Wtedy pierwsza para to konie lejcowe, druga dyszlowe. Może tych par być więcej, nawet do kilkunastu koni w zaprzęgu. W przypadku nieparzystej liczby zakładanych koni pierwszą grupę koni lejcowych stanowi trójka, np. w piątce w lejc jest to 3 2. Par poza pierwszą trójką, lejcową, może być więcej.
Często przy większej liczbie koni ustawione są one trójkami. Czy są to pary, czy trójki zależy też od konstrukcji pojazdu, do którego konie
mają być zaprzęgnięte (jeden dyszel lub dwa dyszelki).Czasami zdarza się, że na początku sprzężaju (tak nazywają się przyprzęgnięte złożone konie w uprzęży) jest układ "w szpic", np. 1 2 2.
Przy bardzo licznych w konie zaprzęgach stosuje się układ czwórkowy. Taki właśnie zaprzęg można było podziwiać w Regetowie - dwa lata temu był pobijany polski powojenny rekord liczby koni w zaprzęgu. Janusz Michalak powoził 32 hucułami założonymi w układzie 8 czwórek do dyliżansu.
W różny też sposób można zaprzęgniętymi końmi powodować, gdyż są liczne sposoby lejcowania ich ze sobą.