Znaczenie stawonogów w przyrodzie i gospodarce człowieka

Stawonogi są dziś największą grupą zwierząt zarówno pod względem liczby gatunków jak i biomasy. Występują praktycznie we wszystkich dostępnych zwierzętom środowiskach- od głębokich mórz po bezwodne pustynie. Nieliczne bywają nawet wewnętrznymi pasożytami. Jako jedyne bezkręgowce opanowały też zdolność do aktywnego lotu.

Najstarsze stawonogi pojawiły się około 540 milionów lat temu. Mniej więcej w połowie paleozoiku stawonogi pojawiły się na lądzie. W połowie okresu dewońskiego z pierwotnych wijów wyewoluowały owady bezskrzydłe, a z nich owady uskrzydlone- pierwsze zwierzęta zdolne do aktywnego lotu, natomiast z pierwotnych skorpionów powstały wszystkie grupy pajęczaków.

Do dnia dzisiejszego stawonogi są najliczniejszymi i jednocześnie najbardziej zróżnicowanym typem bezkręgowców. Występują wśród nich formy wolnożyjące, pasożytnicze jak i symbionty. Gatunek ten w obrębie swojego typu jest podzielony na wiele gromad, wśród których można wyróżnić między innymi:

1. Skorupiaki (rak, rozwielitka, krab, langusta)
2. Owady (trzmiel, ważka, stonka, mrówka, motyl, mucha, pchła)
3. Pajęczaki (skorpion, pająk topik, pająk krzyżak, świerzbowiec, kleszcz, kosarz)

Najbardziej charakterystycznymi cechami stawonogów jest obecność parzystych, członowatych i połączonych stawowo odnóży. To one w zależności od warunków środowiska oraz trybu życia spełniają odmienne funkcje, takie jak: kroczne, pływne, grzebne, skoczne, chwytne. Drugą ważną cechą charakterystyczną jest pokrycie ciała twardym chitynowym pancerzem, który spełnia zadania szkieletu zewnętrznego, jak również chroni ciało przed działaniem czynników mechanicznych. Stanowi on również przyczep dla mięśni i chroni przed wyschnięciem. Inne cechy charakterystyczne to: aparat gębowy; podział ciała na dwie lub trzy części; układy: krwionośny (serce), nerwowy, oddechowy (skrzela, tchawki), wydalniczy, dokrewny (produkujący hormony wzrostu i linienia) oraz mięśnie.

SKORUPIAKI
Skorupiaki są dziś najliczniejszą grupą wodnych stawonogów i stanowią ważny element ekosystemów słodkowodnych i morskich. Formy tworzące tak zwany zooplankton, są podstawowymi konsumentami planktonu roślinnego, same zaś są pokarmem ryb bądź wielorybów. Formy przydenne spełniają ważne funkcje sanitarne. Gospodarczo wykorzystuje się głównie rakowce (homary, langusty, krewetki czy raki) do bezpośredniej konsumpcji, a niektóre np. forma planktoniczna kryla po usunięciu pancerzyka chitynowego przerabiany jest na konserwowe pasztety.

- składnik planktonu - podstawa pokarmowa dla wielu zwierząt (ryb, ptaków, ssaków)
- ważne ogniwo obiegu materii w przyrodzie (stanowią potężną masę konsumentów)
- regulacja liczebności zwierząt - wiele gatunków skorupiaków jest pasożytami wewnętrznymi i zewnętrznymi
- wykorzystanie kulinarne człowieka

OWADY
Spośród stawonogów największą grupą są owady, które pod względem liczebności (około miliona) współczesnych gatunków stanowią około 70 procent populacji świata zwierzęcego. Ze względu na wielkość tej grupy można się domyślić, że stanowią one bardzo ważną rolę w przyrodzie a także w życiu samego człowieka

- udział w zapylaniu kwiatów:
Około 30% europejskich roślin kwiatowych jest zapylane przez owady. Niektóre rośliny mogą być zapylone tylko przez specyficzne gatunki owadów, np. w naszym klimacie koniczyna perska jest zapylana tylko przez trzmiela, dlatego też wszystkie gatunki trzmieli objęte są w Polsce ochroną gatunkową. Główną rolę wśród owadów zapylających odgrywają pszczoły i trzmiele, na drugim miejscu znajdują się muchówki, a na trzecim motyle.
- saprofagi przyspieszają rozkład materii organicznej;
- przyczyniają się do rozsiewania nasion (np. muchówki);
- biorą udział w procesach glebotwórczych:

Zwłaszcza termity, mrówki oraz larwy owadów żyjących w glebie spulchniają glebę przez budowę korytarzy, przyczyniają się do lepszej jej wentylacji i nawilgocenia, wzbogacają ją w próchnicę.
- regulują równowagę biocenotyczną (wpływ na liczebność gatunków);
- wchodzą w symbiozę z innymi organizmami (np. termityz mikroorganizmami rozkładającymi w ich jelitach celulozę, mrówki z mszycami lub grzybami);
- stanowią ogniwa wielu łańcuchów pokarmowych w przyrodzie (są pokarmem dla innych zwierząt);
- wywołują choroby (owady pasożytnicze - pasożyty zwierząt i człowieka), np. giez owczy, giez bydlęcy;
- przenoszą drobnoustroje chorobotwórcze, przyczyniając się do rozprzestrzeniania chorób:
wesz ludzka - tyfus
pluskwa domowa - gorączka Q
komar widliszek - malaria
mucha tse-tse - śpiączka afrykańska itp.
- powodują straty w uprawach (owocówka jabłkóweczka, pędraki chrabąszczy, stonka ziemniaczana, szarańcza i inne) i w gospodarce - owady odżywiające się nasionami zbóż (wołek zbożowy, mącznik młynarek) i innymi zapasami konsumpcyjnymi człowieka, oraz niszczące przedmioty jego codziennego użytku, jak również drzewostany;
- produkują takie substancje, jak np.
- miód - cenny lek i artykuł spożywczy (produkt przeróbki nektaru, spadzi i soków roślinnych, częściowo przetwożony w ulu, a następnie dojrzewający w plastrach, zawiera: glukozę, fruktozę, sacharozę, wodę, dekstryny, sole mineralne, witaminy, olejki eteryczne);
- mleczko pszczele - wykorzystywane farmaceutycznie i kosmetycznie (zawiera witaminy i niepoznane jeszcze składniki);
- kit pszczeli (propolis) - lepka masa wytwarzana z żywic roślinnych, wosku, pyłku i cząstek gleby; zastosowanie w medycynie do leczenia trudno gojących się ran i blizn, oraz w stomatologii, ze względu na właściwości odkażające;
- wosk pszczeli - wydzielina gruczołów odwłokowych robotnic (mieszanina kwasów tłuszczowych, wyższych alkoholi, estrów i węglowodorów); w przemyśle używany do wyrobu past, świec, itp.
- jedwab - wydzielany z gruczołów przędnych gąsiennicy jedwabnika morwowego;
Przy przepoczwarzaniu się gąsiennica wytwarza jedną nieprzerwaną nić długości do 1000 m, grubości ok. 0,02 mm, którą owija się w postaci jedwabnego kokonu.
- pomagają człowiekowi w walce z owadami szkodliwymi (biegacze, biedronki, gąsieniczniki);
- dostarczają:
substancji leczniczych (np.kantarydyna z majki kantarydy);
barwników (czerwce, zwłaszcza czerwiec meksykański wykorzystywany do produkcji karminu);
taniny (z galasów galasówek);
żywic i wosku (niektóre gatunki czerwca) itp.

PAJĘCZAKI
Pajęczaki zajmują ważne miejsce w naturalnych ekosystemach, gdyż jako drapieżniki są ważnymi konsumentami w swojej klasie wielkości. Niektóre gatunki mogą jednak szkodzić gospodarce, wywołując choroby pasożytnicze zwierząt czy też wyrządzając szkody na polach i w magazynach. Jeszcze inne gatunki pajęczaków mogą być niebezpieczne dla człowieka i to zarówno bezpośrednio (pająki i skorpiony) jak i pośrednio ( kleszcze).

- pająki są głównymi wrogami wielu szkodliwych gatunków owadów, np. zaleszczotek pospolity żywi się larwami moli, roztoczami, itp.
- ze względu na występowanie w dużych ilościach (np. na 1 m2 pola koniczyny może występować od 160 do 250 pająków) mają ogromne znaczenie zwłaszcza w ekosystemach zmienionych przez gospodarkę ludzką;
- są regulatorami liczebności zwieząt (skorpiony, jadowite pająki);
- powodują niszczenie drzew, krzewów i innych upraw (wiele gatunków roztoczy ssie soki roślinne);
- atakują zgromadzone zapasy żywności i inne materiały (np.:roztocz serowy, rozkruszek mączny);
- wywołują choroby:
świerzbowiec ludzki - świerzb;
roztocz szczurzy - gorączka Q, dżuma;
kleszcz - kleszczowe zapalenie mózgu, tularemia, bruceloza itd.
- stanowią alergeny kurzu domowego (antygeny roztocza Dermatophagoides pteronyssimus)

Reasumując powyższe można stwierdzić, że stawonogi są organizmami bardzo pożytecznymi, przynoszącymi wymierne korzyści w różnych sferach działalności człowieka. Jednakże niekiedy działają na niekorzyść środowiska, które je otacza.