Tunezja

Państwo w Afryce płn., nad M.Śródziemnym; graniczy z Algierią i Libią; pow. 163 610 km2; 9,5 mln mieszk. (1999), stol. Tunis, 888 tys. mieszk.; gł. miasta: Safakis, Ariana, Bizerta, Gabes, Susa; j. urzędowy arabski, w powszechnym użyciu także franc.; jednostka monetarna: 1 dinar tunezyjski = 1000 millimów; PKB na 1 mieszk. 6100 dol. (1997).

LUDNOŚĆ - 11,82 miliona (2020), stanowią gł. Arabowie (98,2%), nadto 1,2% Berberowie, 0,2% Francuzi; gęstość zaludnienia 52 osoby/km2; w miastach 54% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 67 lat, kobiety - 68 lat; 35% analfabetów; religia państwowa: islam (sunnicki) 99,4%, nadto chrześcijaństwo 0,3%, judaizm 0,1%, inne 0,2%.

USTRÓJ
Republika prezydencka od 1957; konstytucja z 1959, wielokrotnie modyfikowana, ostatni raz 1994 (dopuszczenie partii opozycyjnych); parlament jednoizbowy, 163 czł., wybory co 5 lat; głowa państwa powoływana w wyborach bezpośrednich na 5 lat, z prawem dwukrotnej reelekcji (od 1987 Zin al-Abidin Ben Ali, przewodn. rządzącej nieprzerwanie od 1956 partii p.n. Zgromadzenie Demokratyczno-Konstytucyjne); rząd powoływany przez prezydenta; kraj dzieli się na 23 okręgi.

WARUNKI NATURALNE
Ukształtowanie pow. na płn. górzyste, niewysokie pasma Atlasu Tellskiego biegnące równoleżnikowo nad M.Śródziemnym, oddziela od znajdujących się bardziej na płd. pasm Atlasu Saharyjskiego (z najw. szczytem T. Dżabal asz-Szanabi 1544 m), żyzna dolina rz. Wadi Madżarda; ku wsch. i na płd. góry obniżają się przechodząc w przybrzeżne niziny; część środk. T. zajmuje rozległe obniżenie, będące kiedyś dnem zatoki morskiej, wypełnione miejscami solniskami (zw. szottami), najw. el-Dżerid; płd. część T. leży na pograniczu Sahary, której kotlina Wielki Erg Wsch. przechodzi na terytorium T. z zach. na wsch. w pustynną wyż. Az-Zahr (wys. do 700 m), a następnie w przybrzeżną niz. Al-Dżifara porośniętą rzadką roślinnością stepową; wybrzeża dł. 1200 km, na płn. wysokie, strome, na wsch. płaskie, lagunowe z zatokami: Tunetańską, Hammamet, Małą Syrtą; na Małej Syrcie kilka wysp (Dżarba, Kerkena). Klimat na płn. podzwrotnikowy śródziemnomorski, na większości obszaru zwrotnikowy suchy, na płd. pustynny; średnie temp. stycznia 9-11oC (w całej T. zdarzają się temp. poniżej zera, absolutne minimum wyniosło -9oC), lipca 25-29oC (w Tunisie notowano temp. sięgającą 48oC, w Kafsie 53oC); średni roczny opad 400-600 mm na płn. wybrzeżu, 1000-1500 mm w Atlasie Tellijskim, ok. 100 mm w środk. i płd. części kraju; na obszarze Ergu suchy wiatr sirocco. Rzeki o silnych wahaniach wodostanów, przeważają okresowe; nadłuższa stała Madżerda - dł. 460 km. Roślinność na płn. śródziemnomorska, na nizinach miejsce wiecznie zielonych lasów twardolistnych zajęły zarośla krzewiaste typy makia; w części środk. kraju półpustynie trawiaste lub piołunowe, na płd.-zach. roślinność pustynna; w solniskach halofity; lasy zajmują 4% pow. kraju, w górach Madżarda ich resztki z dębem korkowym, w G.Tunezyjskich z dębem ostrolistnym i sosną alpejską; kilka rezerwatów i parków nar., najw. Aszkal i Dżabal Bu Hedma.

GOSPODARKA
Kraj rozwijający się, przemysłowo-rolniczy, o gospodarce przechodzącej procesy restrukturyzacji wg zaleceń MFW i Banku Świat. (prywatyzacja gospodarki, rozwój turystyki, tworzenie stref wolnego handlu), przy dużym udziale interwencjonizmu państwowego (plany 5-letnie), osiągający najwyższe z krajów Maghrebu tempo wzrostu gospodarczego (ok. 8%, inflacja 4% - 1993); znaczne bogactwa naturalne; ropa naft. (wydobycie ok. 5 mln t rocznie), gaz ziemny (366 mln m3), fosforyty (5 miejsce w świecie), rudy żelaza, cynku, ołowiu, fluoryt, baryt, sól z wody morskiej; hutnictwo żelaza i ołowiu; rozwinięty przem. odzieżowy, skórzany, chem. (nawozy fosforowe, tworzywa sztuczne), farmaceutyczny, spoż., zwł. olejarski (IV miejsce w świecie w produkcji oliwy), cementowy, mat. budowlanych, elektromasz., maszynowy, montaż samochodów osobowych (opel), ciężarówek (scania), autobusów (volvo), produkcja chłodziarek, zamrażarek, odbiorników telewizyjnych i radiowych, sprzętu telekomunikacyjnego; rzemiosło (tkaniny, wyrób dywanów, biżuteria, ceramika). Uprawa pszenicy, jęczmienia, oliwek, owoców cytrusowych, winorośli, daktyli, warzyw, roślin strączkowych, tytoniu, od niedawna także bawełny i buraków cukrowych; wysoki stopień nawożenia gleb i stosowania pestycydów; hodowla owiec, kóz, bydła, drobiu, w mniejszym stopniu także mułów, koni, wielbłądów, osłów; zbiory trawy alfa i kory dębu korkowego; rybołówstwo (tuńczyk, makrela, sardynki, skorupiaki); rosnące wpływy z turystyki (1992 - 3,5 mln gości, ponad 1 mld dol. wpływów). Sieć komunikacji drogowej i kolejowej skoncentrowana w części płn. i środk. kraju; 2200 km linii kolejowych (połączenia z Algierią i Marokiem), 29,2 tys. km dróg kołowych; gł. porty morskie Tunis-Halk al-Wadi, Bizerta, Gabes, Safakis, Susa; międzynar. port lotniczy Tunis-Kartagina, nadto 5 większych lotnisk obsługujących ruch turystyczny (Safakis, Dżarba, Al-Munastir, Tabarka, Tauzar); 2 uniw. (Tunis i Safakis), kilka innych szkół wyższych, Inst. Archeologii i Sztuki o międzynar. renomie.

HISTORIA
Ślady człowieka z okresu paleolitu; na początku II tysiąclecia p.n.e. pojawiły się tu koczownicze plemiona berberyjskie; od XII w. p.n.e. osady fenickie, najw. znaczenie osiągnęła Kartagina, zał. przez osadników fenickich z miasta Tyr, jako punkt etapowy dla floty płynącej do Hiszpanii; w wyniku wojen punickich tereny te włączono do rzym. prowincji Africa Proconsularis, uważanej za "spichlerz" imperium; za panowania dynastii Sewerów (193-235 n.e.) okres prosperity, chrystianizacja; 429 najazd Wandalów, którzy umieścili w Kartaginie swoją stolicę i stąd kontrolowali prawie całe M. Śródziemne, 533 pokonani przez ces. Justyniana I, który włączył ziemie T. do cesarstwa wschodniorzymskiego; w okresie panowania Wandalów tubylcza ludność berberyjska uległa dechrystianizacji, której nie powstrzymała podległość cesarstwu; 647 pierwszy najazd Arabów, którzy 669-705 opanowali całe terytorium T., nadając mu nazwę Ifrikijja; Kartagina podupadła, siedzibą gubernatorów umajjadzkich, a potem abasydzkich, stał się Kairuan, w staroż. miastach Susie, Monastirze, Safakisie powstały ribaty - ufortyfikowane klasztory muzułmańskie - kraj uległ islamizacji, zapanowała kultura arabska; w kolejnych epokach władzę sprawowały dynastie Aghlabidów (IX w.), Fatymidów (X w.), Zirydów (XI w.), Almohadów z Maroka, którzy rządzili przez swoich namiestników rezydujących w Tunisie, skąd nazwa przeszła na cały kraj (XII w.), Hafsydów, których władza sięgała od Trypolisu po Tanger i Ceutę oraz część Płw. Iberyjskiego (XII-połowa XVI w.); 1574 T. została włączona do imperium osmańskiego, rządzona odtąd przez bejów, faktycznie niezależnych od Stambułu, stała się bazą piractwa i podupadła gospodarczo; (1705-1857) rządy bejów z dynastii Husajnidów; od końca XVIII w. teren rywalizacji mocarstw eur.; w połowie XIX w. próby modernizacji państwa (m.in. zniesienie niewolnictwa, nowa konstytucja, utworzenie stałej armii) zakończone niepowodzeniem, 1868 rząd T. ogłosił niewypłacalność, co spowodowało rozciągnięcie międzynar. kontroli nad finansami T.; 1878 Konferencja Berlińska uznała T. za strefę wpływów franc., 1881-83 utworzono formalny protektorat franc. (porozumienia z Bardo, konwencja z La Marsa); Francuzi zmodernizowali kraj, jego administrację, położyli zręby nowoczesnej gospodarki (kolej, wydobycie fosforytów, plantacje oliwek); podczas I woj. świat. T. walczyła u boku Francji; od chwili ustanowienia protektoratu narastały tendencje niepodległościowe; 1920 powstała reprezentująca te idee partia Destur, z której 1933 wyłonił się laicki i nacjonalistyczny Neo-Destur, pod przywództwem Habiba Burgiby, który wszedł w ostry konflikt z franc. rządem L.Bluma (1937 krwawe zajścia, 1938 ogłoszenie stanu wyjątkowego); podczas II woj. świat. T. znalazła się początkowo pod kontrolą rządu Vichy, XI 1942 zajęta przez wojska niem.-włoskie, V 1943 pokonane przez aliantów w ramach tzw. kampanii tunezyjskiej; po wojnie nasilenie żądań niepodległościowych, Neo-Destur przeszedł do otwartej walki (demonstracje, akcje dywersyjne, działania partyzanckie), 1954 T. otrzymała autonomię wewn., 1956 niepodległość (bez Bizerty, która do 1963 pozostawała franc. portem wojennym). Pierwszym premierem, po zwycięskich dla partii Neo Destur wyborach, został H.Burgiba, T. stała się czł. ONZ; 1957 zniesiono monarchię, wprowadzono republikę, prezydentem Burgiba; 1958 T. przystąpiła do Ligi Państw Arabskich; w pierwszym okresie Burgiba lansował socjalistyczny model gospodarki (1959 nacjonalizacja przemysłu, 1964 przekazanie ziem należących do obcokrajowców spółdzielniom produkcyjnym, wprowadzenie centralnego planowania), od 1969 powrót do liberalizmu ekonomicznego i dobrych stosunków z Francją; 1974 zmiany w konstytucji gwarantujące Burgibie dożywotnią prezydenturę; 1979 Tunis stał się siedzibą Ligi Państw Arabskich, wkrótce potem także OWP; 1983 podpisano układ pokojowy z Algierią regulujący m.in. kwestie spornych granic; trudności gosp. na przełomie lat 70. i 80, zamieszki, strajki studenckie umożliwiły demokratyzację kraju, 1983 zalegalizowano działalność opozycyjnych partii politycznych (m.in. fundamentalistów islamskich); 1987 po bezkrwawym zamachu stanu Burgiba został odsunięty od władzy, premierem (od 1989 także prezydentem) został gen. Zin al-Abidin Ben Ali - minister spraw wewn. w rządzie Burgiby; zalegalizowano działalność partii polit., podjęto starania o ożywienie kontaktów gosp. z krajami Maghrebu, nasilono walkę z fundamentalistycznym ugrupowaniem An-Nahda (masowe aresztowania pod zarzutem przygotowań do przewrotu); w wyborach parlamentarnych 1994 zdecydowaną większość mandatów (144 na 163) zdobyła rządząca od uzyskania niepodległości partia RCD (Zgromadz. Demokrat.-Konstytucyjne), Ben Ali został prezydentem na kolejną kadencję; opozycja domaga się zmiany ordynacji wyborczej; gł. problemem gosp. jest wyczerpywanie się złóż ropy naft. i konieczność restrukturyzacji gospodarki; politycznym - w miarę nasilania się represji rządowych, potępianych m.in. przez Amnesty International, wzrost siły i radykalizmu ruchu fundamentalistów muzułmańskich.