Kwestia bałkańska w drugiej połowie XIX wieku

Rosja dążyła uparcie do otwarcia cieśnin czarnomorskich, a nawet do zdobycia kontroli nad nimi. Po Wiośnie Ludów Turcja odmówiła Austrii i Rosji wydania uczestników rewolucji węgierskiej. Po przekazaniu katolikom opieki nad miejscami świętymi w Palestynie car Mikołaj I, opiekun prawosławia, postawił Turcji ultimatum w sprawie przywrócenia przywilejów duchowieństwa prawosławnego. Gdy Turcy odmówili, wojska rosyjskie wkroczyły do Mołdawii i na Wołoszczyznę. W odpowiedzi w listopadzie 1853 r. Turcja wspierana przez Anglię i Francję wypowiedziała wojnę Rosji. Wojska rosyjskie na lądzie i morzu rozbiły siły tureckie. Wówczas obronie Turcji wystąpiły Anglia, Francja, a także nieoczekiwanie Austria, żądając wycofania wojsk rosyjskich z księstw naddunajskich. W końcu marca 1854 roku Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Rosji. Ich wojska początkowo skierowano do Grecji i Bułgarii. Austria też miała ochotę wziąć udział w wojnie, ale powstrzymało ją stanowisko Prus. W połowie września wojska francuskie i angielskie dokonały desantu na Krymie, stąd wojna ta zyskała miano krymskiej. W styczniu 1853 r. przyszły im z pomocą wojska Sardynii. Sojusznicy przez rok oblegali dzielnie broniony Sewastopol. Po jego zdobyciu w początku września nie podjęli jednak dalszych akcji ofensywnych, jedynie flota sprzymierzonych ostrzelała niektóre porty rosyjskie na Bałtyku i innych morzach. Rosjanie zaś na Kaukazie zdobyli twierdzę turecką Kars. Rozpoczęto pertraktacje pokojowe, które ułatwiła śmierć cara Mikołaja I, i 30 marca 1856 r. podpisano w Paryżu traktat pokojowy. Ogłoszono w nim neutralność Morza Czarnego, co dla Rosji i Turcji oznaczało zakaz utrzymywania na nim floty wojennej. Miało być ono wolne dla żeglugi handlowej wszystkich państw. Potwierdzono autonomię Mołdawii i Wołoszczyzny w ramach Turcji, odmawiając Rosji jakichkolwiek uprawnień. Zagwarantowano nienaruszalność granic Turcji pod warunkiem równouprawnienia wszystkich wyznań. Wojna krymska była wielką kompromitacją caratu, rozbudzała nadzieje Polaków. Niekonsekwentna polityka Austrii zraziła do niej zarówno Rosję jak i Wielką Brytanię. Izolacja Austrii otwierała drogę Prusom i wspieranej przez Napoleona III Sardynii. Traktat paryski ostatecznie przypieczętował rozkład Świętego Przymierza.
Po wojnie krymskiej Rosja nie zrezygnowała z polityki bałkańskiej, interweniując zwłaszcza na rzecz Serbii i Czarnogóry. W 1859 r. pod naciskiem Francji hospodarem Mołdawii i Wołoszczyzny został Aleksander Cuza, w 1861 r. proklamowano ich zjednoczenie jako Rumunii ze stolicą w Bukareszcie. Turcja uznała to za stan przejściowy. W 1866 r. tron praktycznie już niepodległej Rumunii uzyskał książę Karol I z bocznej linii Hohenzollernów. W 1858 r. także praktyczną niepodległość i uznanie międzynarodowe uzyskała Czarnogóra, a w 1867 r. Serbia. Również w mających względną wewnętrzną samodzielność Bośni i Hercegowinie narastały aspiracje narodowe.
W 1871 r. Rosja uzyskała zgodę na utrzymywanie floty wojennej na Morzu Czarnym. W 1875 r. wybuchło powstanie w Bośni i Hercegowinie, a rok później w Bułgarii, ale wojska tureckie ropoczęły krwawe pacyfikacje. Wówczas Serbia i Czarnogóra, wspierane przez ochotników rosyjskich, zaatakowały Turcję. W odpowiedzi na to Austro-Węgry zagrodziły okupacją Bośni i Hercegowiny. Mimo to Rosja wypowiedziała wojnę Turcji, licząc na łatwe zwycięstwo. Turcy stawiali jednak znaczny opór w twierdzy Plewna. Po zajęciu Adrianopola pokonana Turcja zgodziła się na niepodległość rozległej terytorialnie Bułgarii i decydującą rolę Rosji na Bałkanach, Nie zaakceptowały tego państwa zachodnie, które na kongresie w Berlinie w 1878 r. oddały Austrii na 30 lat Bośnię i Hercegowinę. Anglia zaś dostała Cypr. Okrojona Bułgaria została podzielona na dwie części, Bułgarię i Rumelię Wschodnią, z których ta druga miała pozostać pod pełnym zwierzchnictwem sułtana. Turcji pozostawiono z posiadłości europejskich tylko Albanię, Macedonię i Trację. Potwierdzono formalnie niepodległość Rumunii, Czarnogóry i Serbii. Bałkany były ciągle miejscem, w którym krzyżowały się interesy narodowe i interesy wielkich mocarstw. Do tego dochodziły przewroty wewnętrzne na państewkach słowiańskich.
W Serbii rządzący despotycznie Milan Obrenowicz, niezadowolony z nadmiernego popierania Bułgarii przez Rosję, szukał zbliżenia z Austro-Węgrami. W 1882 r. ogłosił się królem. Rywalizował z Czarnogórą, która też dążyła do powiększenia swego terytorium. Panujący po nim syn Aleksander został w 1903 r. zamordowany. Powołany na władcę Bułgarii książę Aleksander Battenberg próbował uwolnić się od nadmiernej kurateli rosyjskiej. Po wybuchu powstania w Rumelii Wschodniej na rzecz zjednoczenia i po odparciu ataku Serbii został on zmuszony przez rusofilów do abdykacji (1886). Nowy władca, Ferdynand Koburg, nie był przez długi czas uznawany ani przez Rosję, ani przez sułtana. Poparcie Austro-Węgier i kłopoty Turcji w związku z konfliktem z Włochami umożliwiły mu proklamowanie w 1908 r. niepodległości Bułgarii i ogłoszenie się jej carem. W dwa lata później do rangi królestwa awansowała Czarnogóra.