Terapia zajęciowa

Termin terapia w j. polskim i innych, które przejęły ten wyraz z greki, oznacza leczenie lub metodę lecznictwa. Źródło słów, wykazuje bezpośredni związek terapii z pielęgnowaniem, ponieważ znaczy opiekować się kimś, troszczyć o kogoś, a dopiero w trzeciej kolejności leczyć. Terapeuta to ten. Który się kimś opiekuje, troszczy o kogoś. Jeden ze słowników ang. wyjaśnia, że terapia to postępowanie lecznicze bez użycia środków farmakologicznych (leków) lub ingerencji chirurgicznej wobec osób, które źle się czują pod względem fizycznym lub psychicznym i jako przykłady terapii wymienia:
? Terapię zajęciową
? Psychoterapię
? Fizykoterapię
? Terapię za pomocą rozmowy
Terapia zajęciowa to pewne określenie czynności o charakterze zajęć fizycznych lub umysłowych, zlecone przez lekarza a prowadzone przez fachowców w danej dziedzinie, którzy mają na celu przywrócenia choremu sprawności fizycznej lub psychicznej. Są to ćwiczenia za pomocą pracy i organizacji czasu wolnego (ta definicja dotyczy, terapii zajęciowej prowadzonej w szpitalach lub sanatoriach).
Cele terapii: Zapobieganie skutkom ograniczenia aktywności, które towarzyszą chorobie i przywracanie zdolności do aktywnego życia w harmonii w otaczającym społeczeństwie. Istnienie człowieka związane jest, z nieustannym dostosowywaniem się do zmian zachodzących w środowisku społecznym, a jednocześnie kształtowanie tego środowiska. W czasie działania (aktywności) możliwości człowieka zwiększają się, a zanikają wskutek długotrwałej bezczynności. Im człowiek jest bardziej aktywny tym bardziej staje się zdolny do wysiłku, im mniej aktywny tym słabszy.
Długotrwałe ograniczenie ruchomości spowodowane może być:
? Przyczynami wew. (choroby, inwalidztwo) ? z tym wiąże się utrata wiary w swoje siły, motywacji do działania.
? Przyczynami zew. ? przebywanie w zamkniętym środowisku społecznym, które nie dostarcza bodźców do działania i doprowadza do deprywacji (załamanie psychiczne, niemożność wykonywania czegoś).
1. Rehabilitacja ? w encyklopedii
Rehabilitacja, w medycynie przywracanie sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej (także zawodowej), utraconej wskutek schorzeń i urazów, przez stosowanie działań usprawniających i terapeutycznych.
Rehabilitacja, przywrócenie praw utraconych na mocy wyroku sądowego lub zatarcie skutków skazania. Także uniewinnienie skazanej osoby na skutek ujawnienia nieprawidłowości w procesie. Przywrócenie komuś dobrej opinii, oczyszczenie z niesłusznych zarzutów.



2. Rehabilitacja, pojęcie i definicja
Rehabilitacja (łac. re - znów, na nowo, przeciw; habilis - sprawny, należyty, stosowny) stała się nieodzowną składową rozwoju socjalnego każdego nowoczesnego kraju.
Rehabilitacja jest procesem medyczno-społecznym, którego celem jest przywrócenie człowiekowi niepełnosprawnemu utraconych funkcji w przebiegu choroby, a także wad rozwojowych i wrodzonych.
Innymi słowy rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej.
Rozwój metod diagnostycznych i leczniczych powoduje ratowanie życia i zdrowia w przypadkach bardzo trudnych, które jeszcze niedawno kończyły się śmiertelnie. Jednak nie zawsze udaje się w pełni przywrócić wszystkie funkcje człowieka do stanu wyjściowego. Coraz to większe grupy osób czasowo lub stale niepełnosprawnych stały się motorem dla rozwoju nowocześnie rozumianej rehabilitacji. Twórcami współczesnego, polskiego modelu rehabilitacji byli Profesorowie Wiktor Dega i Marian Weiss.
Rehabilitacja rozumiana jest jako ciągły, trwający proces społeczny, wynikający z działania różnych instytucji samorządowych, ogólnopaństwowych, charytatywnych, fundacji - a jej celem jest stworzenie takich warunków by osoba niepełnosprawna mogła powrócić do pełni zdrowia, a w wypadku braku takiej możliwości wykształciła mechanizmy kompensacyjne, które zastąpiłyby utracone funkcje organizmu. Tak rozumiana rehabilitacja powinna umożliwić szybki powrót osoby niepełnosprawnej do rodziny i całego społeczeństwa. Osiągnięcie tego celu możliwe jest poprzez realizację zadań rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej. Motorem rehabilitacji społecznej i zawodowej staje się wieloaspektowa, wczesna rehabilitacja lecznicza. Procesem naturalnym w rozwoju społeczeństwa powinna być pełna integracja osób sprawnych i niepełnosprawnych.
Pod pojęciem rehabilitacji leczniczej (medycznej) rozumie się proces leczenia, który umożliwia przyspieszenie procesu naturalnej regeneracji i zmniejszenia fizycznych i psychicznych następstw choroby. Stały rozwój nowoczesnych technik diagnostycznych, leczniczych, stała kontrola procesu leczniczego, regeneracyjnego pozwala na ograniczenie skutków trwania choroby. Rehabilitacja lecznicza musi stymulować cały proces leczniczy głównie poprzez aktywność ruchową i psychiczną. Rola rehabilitacji psychicznej jest olbrzymia. Musi ona zawierać takie elementy, które doprowadzą do powstania profilaktyki inwalidztwa. Rehabilitacja psychiczna pozwala zachować wiarę przez osobę niepełnosprawną w poprawę sytuacji zdrowotnej, rodzinnej i społecznej. W przypadku trwałej utraty niektórych funkcji organizmu, odpowiednie postępowanie psychologiczne musi doprowadzić do poznania i zaakceptowania swojego "nowego" ciała.
W leczeniu poważnych zwłaszcza trwałych uszkodzeń morfologicznych lub utraty funkcji organizmu włączane są elementy kompensacyjne i adaptacyjne.
Kompensacją nazywamy proces, który wyzwala naturalne możliwości zastępcze, jakie istnieją w każdym organizmie żywym. Jest to zdolność zastępowania na drodze odtwarzania utraconych funkcji poprzez częściowo uszkodzony narząd, lub całkowite przejęcie tej funkcji przez inny zdrowy narząd. Innymi słowy kompensacja to zdolność do całkowitego lub częściowego wyrównania skutków działania czynników szkodliwych. Kompensacja dotyczyć może zaburzeń dynamicznych, statycznych, czynnościowych oraz statyczno-dynamicznych. Często ze zjawiskiem kompensacji wiąże się proces adaptacyjny.
Adaptacją nazywamy umiejętność dostosowania się człowieka do warunków socjalnych, stanu morfologicznego, który trzeba przyjąć za utrwalony. Adaptacja umożliwia więc przystosowanie się do zmniejszonej sprawności ważnych narządów w następstwie choroby lub urazu. Odpowiednio sterowana lub wykorzystana adaptacja umożliwia uzyskanie jak najbardziej optymalnego wyniku końcowego leczenia. Za najważniejsze w procesie adaptacyjnym uważa się uzyskanie samodzielności życiowej tej szeroko rozumianej, a więc zarówno w czynnościach dnia codziennego, jak i czynnościach zawodowych, społecznych i rodzinnych. Adaptacji czyli przystosowaniu podlega sfera duchowa (umysłowa) i organiczna człowieka.
Rehabilitacja społeczna jest procesem, który zmierza do przywrócenia samodzielności społecznej osobie, która jest jej pozbawiona, a tym samym znajduje się poza nawiasem normalnego życia społecznego. Każdy członek społeczności ma prawo korzystać ze zdobyczy jakie to społeczeństwo wypracowało. Rehabilitacja społeczna obejmuje też edukację osób zdrowych w zakresie koniecznym dla zrozumienia potrzeb niepełnosprawnych i akceptacji ich jako normalnych pełnoprawnych członków społeczeństwa. Proces ten musi objąć rodziny niepełnosprawnych by jako pierwsze zaakceptowały inwalidę w domu i stworzyły mu korzystne warunki życia w rodzinie. Całe społeczeństwo powinno dbać o zatarcie różnic między sprawnymi i niepełnosprawnymi. Likwidacja wszystkich barier uniemożliwiających normalne funkcjonowanie inwalidów powinno być ważną sprawą dla sprawnych i niepełnosprawnych.
Rehabilitacja zawodowa zajmuje się przywróceniem zdolności do aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Możliwości zarobkowania, twórczego działania są naturalną potrzebą człowieka. Rolą rehabilitacji zawodowej jest, więc zrealizowanie tego postulatu poprzez naukę zawodu możliwego do wykonywania przy panującej dysfunkcji inwalidy. Może to być preorientacja zawodowa, czy kształcenie dzieci i młodzieży od podstaw w zakresie pracy zawodowej. Rolą rehabilitacji zawodowej będzie też odpowiednie przystosowanie stanowisk pracy dla ludzi niepełnosprawnych, tworzenie warunków pracy chronionej, a w szczególnie trudnych sytuacjach stworzenie warunków do pracy chałupniczej.
Twórcy Polskiego modelu rehabilitacji nadali jej charakterystyczne właściwości:
Powszechność.
Rehabilitacja musi być powszechna, to znaczy dostępna bezpłatnie każdemu, kto jej potrzebuje. Obejmować musi wszystkie dyscypliny medyczne. Bezpłatność rehabilitacji niweluje często konieczność utrzymywania niepełnosprawnych przez ogół społeczeństwa..
Wczesne zapoczątkowanie.
Rozpoczęcie wczesne procesu rehabilitacji już w trakcie leczenia, wpływanie na kształt programu leczenia prowadzi do skrócenia czasu leczenia i poprawy jego wyników. Wcześnie zapoczątkowana rehabilitacja prowadzi do szybszego powrotu utraconych funkcji przez chorego lub wykształcenie takich mechanizmów kompensacyjnych, które utraconą funkcję organizmu zastąpią lub uzupełnią. Wczesna rehabilitacja obejmuje też zagadnienia profilaktyki leczniczej.
Zespołowość (kompleksowość).
Rehabilitacja zwłaszcza w przypadkach osób ciężko poszkodowanych musi być prowadzona przez zespół wielospecjalistyczny. Zespół wielu specjalistów obejmuje lekarzy ze specjalności charakterystycznych dla danego schorzenia, pielęgniarek, rehabilitantów, służby pomocnicze, psychologów, nauczycieli, pedagogów specjalnych, pracowników socjalnych i innych.
Ciągłość.
Rehabilitacja musi być ciągła i nieprzerwana. Rehabilitacja medyczna jest w ścisłym związku z rehabilitacją socjalną i zawodową. Ciągłość rehabilitacji oznacza, że obejmuje ona osoby w trakcie leczenia szpitalnego, przejmuje ich w opiece ambulatoryjnej i kontynuowana jest dalej w trakcie pobytu osoby niesprawnej w domu.
Realizacja tych podstawowych postulatów polskiego modelu rehabilitacji wymaga nowoczesnej organizacji, konsekwencji w postępowaniu, dostosowania do potrzeb indywidualnych i społecznych ludzi. Rehabilitacja powinna być dostosowywana do warunków socjalnych i możliwości zawodowych każdego inwalidy. Nie można traktować rehabilitacji oddzielając jej od pozostałych działów medycyny. Już zupełnym absurdem i barkiem podstawowego rozeznania jest próba traktowania rehabilitacji jako działalności paramedycznej.

3. Rozwój rehabilitacji.
Rozwój rehabilitacji współcześnie rozumianej zaczął się w XIX wieku. Ale dopiero Douglsa C. Mallurtie, dyrektor Nowojorskiego Instytutu Czerwonego Krzyża w 1919 roku przedstawiając wyniki leczenia inwalidów wojennych używa określenia rehabilitacja.
W swej historii rehabilitacja wiązana była głównie z chorobami narządu ruchu. Starożytni Grecy i Rzymianie stosowani gimnastykę leczniczą w wielu schorzeniach, a także uznawali gimnastykę, za metodę umożliwiającą prawidłowy, harmonijny rozwój ludzkiego ciała. W Europie okres średniowiecza zapisuje się chlubnie w rozwoju ortopedii, rehabilitacji i protezowania. Francuski cyrulik Ambroży Par w XVI wieku wprowadza poza nową techniką amputacji kończyn, zaopatrzenie protetyczne. Pierwszy w Europie zaopatruje amputowanego w protezę drewnianą kończyny dolnej.
Od tego czasu nastąpił szybki rozwój metod protezowania i ortotyki. W XVII wieku włoski chirurg Pietro de Marchetti zaopatruje ówczesnego marszałka Francji w ortozę ręki umożliwiającą mu trzymanie szabli. Angielski lekarza Glisson wprowadza nowe metody w leczeniu skrzywień kręgosłupa. Jego pomysłem jest pętla skórzana potrzebna do stosowania wyciągu osiowego kręgosłupa za głowę. Podaje też zasady gimnastyki korekcyjnej w skrzywieniach kręgosłupa. Wadami postawy u dzieci zajmuje się też francuski chirurg Nicolas Andry (wprowadza do nauki pojęcie ortopedii). W końcu XVII wieku i później powstają w Europie liczne zakłady gimnastyki leczniczej. Szczyt rozwoju rehabilitacji nastaje na okres międzywojenny, ponieważ społeczności światowej przybywa olbrzymia rzesza inwalidów wojennych. II Wojna Światowa ponownie stwarza potrzeby tworzenia ii rozwoju światowych ośrodków rehabilitacji.
Inicjatorem rehabilitacji ruchowej w Polsce był prof. Ludwik Bierkowski. (1801-1860). L. Bierkowski urodził się w Poznaniu. Studia medyczne ukończył w Berlinie. W 1830 r. rozpoczął pracę w Katedrze Chirurgii w Krakowie. Był uczestnikiem Powstania Listopadowego. Pierwszy w Polsce wprowadził w chirurgii znieczulenie eterowe. W 1837 r. otworzył szkołę gimnastyczną. Napisał pracę: Kilka słów o ważności, potrzebie i użytku gimnastyki. Stworzył trwałe podstawy pod ortopedię i rehabilitację.
Pierwszą wyższą uczelnią, która wprowadziła w 1925r do programu nauczania zajęcia z gimnastyki leczniczej i masażu, była Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego w Poznaniu.
W Warszawie kursy gimnastyki wyrównawczej prowadziła II Klinika Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1930-1939.
Rozwój rehabilitacji rozumiany współcześnie następuje po II Wojnie Światowej.

4. Rodzaje terapii
Fizykoterapia, fizjoterapia, stosowanie w celach: rehabilitacyjnych, leczniczych lub zapobiegawczych czynników fizycznych, takich jak: woda, światło, powietrze, ciepło, zimno, elektryczność, energia promienna, drgania, ruch bierny i czynny.
Regularnie prowadzone zabiegi fizykoterapeutyczne poprawiają czynność narządów, zwiększają wydolność ogólną ustroju, wpływają korzystnie na pracę autonomicznego układu nerwowego, zwalczają ból i zmniejszają stany zapalne.
Wyróżniamy następujące działy fizykoterapii: balneoterapia, klimatoterapia, wodolecznictwo, leczenie poprzez inhalacje, kinezyterapia, masaż leczniczy, termoterapia, fototerapia, elektroterapia, manetoterapia, ultrasonoterapia.
W leczeniu uzdrowiskowym fizykoterapia stanowi podstawę leczenia.
Wodolecznictwo, hydroterapia, dział fizykoterapii zajmujący się metodami leczenia bodźcowego przez zewnętrzne stosowanie wody zimnej, chłodnej lub ciepłej (kąpiele lecznicze, półkąpiele, natryski, bicze wodne, okłady).
Wodolecznictwo korzystnie wpływa na układ krążenia, układ nerwowy, psychikę, narządy wydzielnicze, gruczoły przewodu pokarmowego, przemianę materii, układ oddechowy, narządy ruchu.
Kinezyterapia, obejmuje całość zagadnień związanych z leczeniem ruchem. Stanowi podstawę rehabilitacji leczniczej. Jest to zespół odpowiednio dobranych ćwiczeń fizycznych, mających na celu zwiększenie zakresu ruchów w stawach, wzmocnienie siły mięśniowej bądź podniesienie sprawności ogólnej u osób dotkniętych chorobą lub kalectwem w obrębie narządu ruchu.
Fototerapia, metoda leczenia hiperbilirubinemii noworodków światłem widzialnym pochodzącym z lamp fluorescencyjnych (świetlówka). Stosowana wyłącznie w żółtaczkach z podwyższonym poziomem bilirubiny pośredniej (nie związanej).
Elektroterapia, dział lecznictwa fizykalnego, w którym wykorzystuje się do celów leczniczych prąd stały oraz prądy impulsowe małej i średniej częstotliwości. Zastosowanie w galwanoterapii, jontoforezie, elektroakustyce, kąpielach elektryczno-wodnych, elektrostymulacji, diatermii.
Galwanoterapia (galwanizacja), rodzaj elektroterapii polegający na wykorzystaniu prądu stałego (o niskim napięciu ok. 50 V i małym natężeniu ok. 0.01-0.5 mA/cm2 ), wytwarzanego przez specjalne aparaty przetwarzające prąd zmienny na prąd stały (Prąd elektryczny).
Na powierzchnię ciała prąd doprowadzany jest za pomocą odpowiednich metalowych elektrod o różnych wielkościach, w kształcie płytek, krążków lub wałków. Działanie prądu zależy od rodzaju przyłożonego bieguna, stąd elektroda za której pomocą jest przenoszony prąd nazywa się elektrodą czynną, zaś zamykająca obwód - bierną. Zastosowanie w nerwobólach, w zaburzeniach krążenia obwodowego, w porażeniach wiotkich.
Jontoforeza, metoda lecznicza polegająca na wprowadzeniu cząstek obdarzonych ładunkiem elektrycznym - jonów - do organizmu przez skórę lub śluzówkę za pomocą prądu stałego.
Ilość wprowadzonego leku jest proporcjonalna do napięcia prądu i czasu jego przepływu. Od strony anody wprowadzane są jony metali, alkaloidy, od strony katody aniony.
Najczęściej stosowanymi środkami są: histamina, butapirazol, jod, wapń. Stosowana w leczeniu schorzeń narządów ruchu, w uszkodzeniach nerwów, zaburzeniach ukrwienia.
Elektroakustyka, elektrofonia, dział akustyki zajmujący się przetwarzaniem drgań akustycznych na impulsy elektryczne i odwrotnie, ich wzmacnianiem, korygowaniem i zapisem, za pomocą urządzeń elektrycznych i elektronicznych (adapterów, mikrofonów, głośników, wzmacniaczy, korektorów, magnetofonów itp.).
Elektrostymulacja, 1) metoda stosowania prądu elektrycznego jako bodźca w doświadczeniach fizjologicznych, badaniach klinicznych (badanie pobudliwości mięśni i nerwów) oraz w celach leczniczych (fizykoterapia),
2) zabieg elektroleczniczy (elektroterapia), w którym wykorzystuje się prąd impulsowy. Najczęściej wykonuje się elektrostymulację nerwów i mięśni.
Diatermia, leczenie prądem elektrycznym szybkozmiennym o wysokim napięciu, który zmieniając swą energię na ciepło, rozgrzewa ośrodek (staw, mięśnie itd.) przez który przepływa.
Fizykoterapia klatki piersiowej, zabiegi mechaniczne na klatce piersiowej ułatwiające utrzymanie wydolnego oddychania, samodzielnego lub sztucznego, zapobiegające niedodmie i następowym stanom zapalnym płuc.
Istotnym elementem tego leczenia jest uruchamianie i ewakuacja wydzieliny z dróg oddechowych.

Uzyskuje się to przez:
1) częste (co 1-2 godziny) zmiany ułożenia chorego (na lewym, prawym boku, na plecach, na brzuchu, w pozycji Trendelenburga na zmianę z pozycją Fowlera i ułożeniem poziomym).
2) oklepywanie klatki piersiowej (co 2 godziny),
3) wspomaganie wydechu i kaszlu przez ucisk na dolne partie klatki piersiowej.
4) masaż wibracyjny klatki piersiowej.
5) ćwiczenia oddechowe u chorych przytomnych (głębokie oddechy w narzuconym rytmie),
6) ,,ambuing"- wentylacja aparatem Ambu, (co 0,5 - 1 godziny).
7) sztuczny kaszel.

Niedodma płuc, brak rozprężania się pęcherzyków płucnych prowadzący do częściowej lub całkowitej bezpowietrzności miąższu płucnego.
Niedodma występuje najczęściej u noworodków przy: zbyt słabych ruchach oddechowych (szczególnie często u wcześniaków), zatkanych mazią płodową, śluzem i złuszczonym nabłonkiem oskrzelach, wewnątrzmacicznych ruchach oddechowych w czasie, których zostaje zaaspirowany płyn owodniowy do oskrzeli.
Niedodma u osób dorosłych jest najczęściej skutkiem ucisku (na oskrzele lub miąższ płucny) z zewnątrz przez płyn, naciek zapalny lub nowotwór, zatkania światła oskrzela przez ciało obce, śluz lub nowotwór. Powietrze, które zastało zamknięte w pęcherzykach płucnych, zostaje wessane, a miąższ płucny zapada się.
Autonomiczny układ nerwowy, układ wegetatywny, trzewny układ nerwowy, zespół nerwów i zwojów nerwowych kręgowców częściowo niezależnych od ośrodkowego układu nerwowego. Czynnościowo jest on związany z narządami wegetatywnymi: unerwia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia krwionośne, narządy rozrodcze, skórę i liczne gruczoły.
Czynność neuronów autonomicznego układu nerwowego wymyka się spod kontroli wyższych ośrodków mózgowych, bądź jest od nich zależna w ograniczonym stopniu. Większość bodźców dociera tylko do zwojów układu autonomicznego, w których napływające informacje są przetwarzane na bodźce ruchowe. Autonomiczny układ nerwowy jest zbudowany z neuronów ruchowych i czuciowych.
Składa się z dwóch części: współczulnego układu nerwowego, zwanego sympatycznym, oraz przywspółczulnego układu nerwowego, zwanego parasympatycznym.
Nerwy trzewne autonomicznego układu nerwowego są zbudowane z dwuogniwowego łańcucha neuronów. Kadłuby neuronów pierwszego ogniwa leżą w mózgu lub rdzeniu kręgowym. Są to neurony przedzwojowe, których włókna nie docierają wprost do narządów efektorowych (efektor), lecz kończą się w zwojach układu autonomicznego. Ze zwojów tych wychodzą włókna drugiego ogniwa nerwów trzewnych. Są to włókna zazwojowe, docierające do narządów unerwionych przez układ autonomiczny.
Układ sympatyczny, współczulny
Kadłuby neuronów przedzwojowych układu współczulnego leżą u ssaków w piersiowo-lędźwiowym odcinku rdzenia kręgowego. Ich wypustki docierają do zwojów przykręgowych, połączonych gałęziami międzykręgowymi w parzysty pień współczulny. Zwoje współczulne leżą blisko kręgosłupa, dlatego włókna przedzwojowe układu współczulnego są krótkie, a włókna zazwojowe dochodzące do unerwianych narządów są długie.
Zakończenia synaptyczne (synapsa) neuronów układu współczulnego uwalniają adrenalinę i noradrenalinę. Impulsy docierające do narządów z układu współczulnego zazwyczaj wywierają efekt pobudzający, np.: przyspieszają czynność serca i ruchy oddechów, zwężają naczynia krwionośne i podnoszą tym samym ciśnienie krwi, ale równocześnie obniżają aktywność przewodu pokarmowego i jego gruczołów.
Funkcją układu współczulego jest zatem podnoszenie ogólnej aktywności organizmu. Układ ten odgrywa pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, w okolicznościach wywołujących napięcie emocjonale, wymagających pełnej mobilizacji organizmu. Uzyskuje wówczas przewagę nad antagonistycznym układem przywspółczulnym, który zazwyczaj oddziałuje na unerwiane narządy hamująco, z tym jednak, że pobudza pracę przewodu pokarmowego i jego gruczołów. Przyspieszając procesy trawienia, wywołuje równocześnie obniżenie się temperatury ciała, zwolnienie akcji serca itp.
Układ parasympatyczny, przywspółczulny
Aktywność układu przywspółczulnego przeważa podczas snu, odpoczynku i psychicznego odprężenia, a zatem w okolicznościach sprzyjających nasileniu procesów wegetatywnych.
Kadłuby neuronów przedzwojowych układu przywspółczulnego leżą w mózgu oraz w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Włókna części mózgowej wchodzą w skład kilku nerwów czaszkowych), a mianowicie: okruchowego (III), twarzowego (VII), językowo-gardłowego (IX) i błędnego (X).
Głównym nerwem przywspółczulnym jest nerw błędny, którego gałąź brzuszna wysyła gałązki do przewodu pokarmowego, tchawicy, oskrzeli, płuc, serca, wątroby, trzustki, śledziony, nerek i innych. Zwoje przywspółczulne leżą w znacznym oddaleniu od ośrodkowego układu nerwowego, dlatego włókna przedzwojowe są długie, a zazwojowe krótkie. Mediatorem synaptycznym jest tu acetylocholina.
Liczne narządy wewnętrzne mają podwójne unerwienie autonomiczne, współczulne i przywspółczulne. Natężenie ich pracy jest wypadkową oddziaływań obu układów.
5.Rehabilitacja i niepełnosprawność
To szerokie pojęcia obejmujące sferę społeczną, psychiczną oraz fizyczną. W przedstawionej terminologii znajdziemy definicję: niepełnosprawności, rehabilitacji, rewalidacji, podstawowy podział na rodzaje niepełnosprawności, rodzaje rehabilitacji, co to jest wczesna interwencja, rodzaje metod z zakresu rehabilitacji fizycznej i psychicznej. Informacje te stanowią zaledwie wzmiankę do obszernego tematu wszechstronnej rehabilitacji.
? Niepełnosprawność - to pojęcie, które obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej.
? Rehabilitacja - (łac. re ? znów i habilitatio ? zdolny, przywrócony) oznacza przywrócenie komuś utraconych wartości, np. praw, miejsca w społeczeństwie ? mimo istniejącego w dalszym ciągu kalectwa, ślepoty, głuchoty, upośledzenia umysłowego lub innego odchylenia od normy (K. Kirejczyk, 1981,str.168). Rehabilitacja pojmowana jest także jako proces, którego głównym zadaniem jest rozwijanie u osób trwale poszkodowanych na zdrowiu maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych codziennych zajęć, przygotowanie do pracy zawodowej oraz stwarzanie korzystnych warunków do kontaktów z otoczeniem fizycznym i za środowiskiem społecznym (A. Hulek 1977, str.22).
? Rewalidacja. To krąg zabiegów pedagogiczno-leczniczych w pracy z jednostkami odchylonymi od normy, mających na celu ich przystosowanie do życia w społeczeństwie ludzi normalnych- rehabilitacja. Warunkiem pozytywnych rezultatów rewalidacji jest możliwie wczesne wykrycie występujących upośledzeń i podjęcie postępowania wyrównawczego.
Rehabilitacja jest procesem, który łączy oddziaływania o różnym charakterze i zakresie, aby przywrócenie utraconych sprawności było jak najpełniejsze, możliwe wczesne i trwałe (W. Dega, A. Hulek ).
? Rehabilitacja ruchowa: to usprawnianie układu kostno ? mięśniowo - nerwowego. Obecnie uważa się, że stosowanie ćwiczeń ruchowych jest fundamentalnym warunkiem utrzymania zdrowia fizycznego i psychicznego, a gimnastyka stanowi jeden z najbardziej fizjologicznych czynników modelowania sylwetki fizycznej człowieka. Podstawowymi środkami leczenia usprawniającego są: kinezyterapia - polegająca na wykorzystaniu ruchu mającego działanie na wszystkie narządy organizmu ludzkiego; fizykoterapia - to dział lecznictwa , w którym wykorzystuje się naturalne i sztuczne bodźce mogące oddziaływać na organizm zarówno miejscowo, jak i ogólnoustrojowo: hydroterapia, elektroterapia, ciepłolecznictwo, światłolecznictwo, laseroterapia, masaż.
? Rehabilitacja psychologiczna: polega na udzieleniu osobie niepełnosprawnej pomocy w pokonywaniu oporów psychicznych związanych z niepełnosprawnością oraz w przystosowaniu się do otoczenia. Warunkiem niezbędnym do efektywnego przebiegu kompleksowej rehabilitacji są: akceptacja , motywacja, aktywna postawa , realna ocena swoich możliwości, adaptacja do życia, wypracowanie nowego planu życiowego, psychoterapia, ergoterapia (terapia zajęciowa ; muzykoterapia, psychorysunek, biblioterapia, choreoterapia).
? Rehabilitacja społeczna: zajmuje się relacjami socjospołecznymi, jej celem jest umożliwienie osobie niepełnosprawnej aktywnego udziału we wszystkich przejawach życia społecznego .
? Wczesna interwencja w rehabilitacji. Czołowi badacze zagadnień wczesnego rozwoju dziecka przyjmują założenie, że jeśli inteligencja dziecka w ciągu pierwszych 4 lat życia zwiększa się i osiąga taki pułap, że stanowi połowę zakresu, do jakiego dochodzi przez następne 13 lat, to wynikają z tego poważne konsekwencje pedagogiczne (Gałkowski, 1977).
Od niedawna w naszym kraju podejmowane są próby tworzenia programów edukacyjnych i terapeutycznych. Celem ich jest zrozumienie związków dziecka ze światem społecznym i fizycznym. Program wczesnej interwencji powinien obejmować aktywne uczestnictwo dziecka w zajęciach terapeutycznych i pomoc rodzicom. Okres wczesnego dzieciństwa nasycony jest w większości przypadków negatywnymi przeżyciami rodziny. Pomoc psychoterapeutyczna powinna być więc prowadzona od momentu zauważenia pierwszych oznak zaburzonego rozwoju dziecka, a rodzice powinni mieć możliwość wyboru wśród proponowanych form pomocy i rehabilitacji. W celu skutecznego prowadzenia dziecka upośledzonego umysłowo niezbędne jest, więc nie tylko wczesne rozpoznanie, a następnie zastosowanie właściwego leczenia, rehabilitacji i edukacji. Z dotychczasowych doświadczeń i rezultatów badań naukowych prowadzonych w ośrodkach usprawniania dzieci niepełnosprawnych na całym świecie wynika, że najważniejszą i jedyną drogą do osiągnięcia poprawy w zaburzeniach rozwoju psychoruchowego jest wcześnie rozpoczęte i systematyczne leczenie usprawniające (Borkowska, 1989). Znając przyczyny i różnorodne uwarunkowania zaburzeń, ustala się plan działania zmierzający do korygowania nieprawidłowości. Zorganizowanie i zastosowanie integralnej pomocy lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej z wykorzystaniem różnorodnych form zajęć stymulacyjnych, usprawniających, korekcyjnych i wyrównawczych. Największe szanse skutecznego działania przewidywane w okresie wczesnej interwencji (to znaczy do 0-5 lat).
5. Metody rehabilitacji.
? Metoda Peto.
Istotę metody stanowi połączenie usprawniania leczniczego, psychopedagogicznego oraz różnych form adaptacji społecznej. Głównym zaś jej celem jest przygotowanie niepełnosprawnego dziecka do samodzielnego życia. Usprawnianie dzieci metodą Peto rozpoczyna się stosunkowo wcześnie. Dokonuje się ono w systemie tzw.? dyrygowanego nauczania?. Kluczową rolę w tym usprawnianiu pełni ?dyrygent?, osoba prowadząca zajęcia z dziećmi. Jego zadaniem jest realizowanie wyznaczonego programu, łączącego elementy pedagogiki i terapii. Podstawową formę pracy ?dyrygenta? są ćwiczenia ?rytmicznej stabilizacji?. Polegają one na głośnym, chóralnym i wspólnym z ?dyrygentem? opisie słownym wykonywanych ruchów, w celu utrzymania uzyskanej pozycji. Ważne jest, by podczas ?rytmicznej stabilizacji? ?dyrygent? nie wykonywał manualnych ćwiczeń z dzieckiem. Ruch dziecka sterowany jest jedynie głosem dla zwiększenia świadomości wykonywanej funkcji. Program postępowania opracowany szczegółowo, przeprowadza się przez odpowiednio dobrany zespół. Stanowią go dwie osoby wykwalifikowane i pięciu studentów. W zamierzeniu metody Peto - dzieci każdego dnia powinny zdobywać nową umiejętność. W metodzie Peto dąży się do integracji oddziaływań polegających na tym, by przyswajanie nauki szkolnej było łączone razem z ćwiczeniami ruchowymi. Stwarza ona warunki do równoległego i pełnego rozwoju, wywiera również wpływ na psychospołeczne postawy. W Polsce Instytut Peto działa obecnie bardzo prężnie w Krakowie.

? Metoda Faya.
Metoda hipotetycznie zakłada, że rozwój ruchowy dziecka przebiega etapami. Najniższym stopniem tego rozwoju jest pełzanie homologiczne (jak u żaby). Podczas tego etapu kończyny dziecka poruszają się jednocześnie. Drugi etap stanowi homolateralne pełzanie. Wtedy to kończyna górna i dolna porusza się jednocześnie po tej samej stronie ciała (jak u salamandry). Ostatnim etapem rozwoju ruchowego jest pełzanie heterolateralne, tj. naprzemienne. Metoda Faya zaleca stosowanie tych wzorców usprawniania w zależności od możliwości ruchowych dziecka na danym etapie. W czasie usprawniania metodą Faya korzysta się dodatkowo ze środków służących obniżaniu spastyczności oraz pomocnych w opanowaniu mimowolnych ruchów. Ćwiczenia w metodzie są trudne i wymagają wielokrotnego powtarzania w ciągu dnia.
? Metoda Domana.

Metoda ta jest kontynuacją metody Faya. Powstała w wyniku działalności fizjoterapeuty Glena Domana. W 1976 roku założył on Instytut Faya w Filadelfii (tzw. Instytut Budowania Ludzkich Możliwości). W metodzie tej wychodzi się z założenia, iż na drodze rozwoju zdrowego dziecka pojawia się sześć najważniejszych obszarów, służących do pełnego funkcjonowania istoty ludzkiej. Są nimi: wzrok, słuch, dotyk, ruch, mowa oraz sprawność rąk. W metodzie Domana przyjmuje się wczesne usprawnianie dzieci. Ma ono doprowadzić do tego, by nieuszkodzona część mózgu, przyjęła zadania jego uszkodzonej części. Na pierwszy plan wysuwa się tu koncepcję inteligencji. Zaznacza się przy tym, że mózg rośnie i wtedy doskonale się rozwija, gdy poza jego indywidualnymi możliwościami maksymalnie zapewnia mu się ze strony otoczenia wszystkie możliwości dla rozwoju ruchu, mowy, zdolności manualnych.

? Metoda Sherbourne.
Weronika Sherbourne w latach 60 opracowała metodę pod nazwą ?Ruch Rozwijający?. Korzeni metody należy szukać u R. Labama ? twórcy gimnastyki ekspresyjnej, a także w doświadczeniach samej autorki. Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania. Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa z tzw. baraszkowania, które zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej. Jest to zdaniem W. Sherbourne naturalna potrzeba dziecka do zaspakajania tych potrzeb, poprzez kontakt z osobami dorosłymi. Powstałe podczas ćwiczeń doznania wypływające z własnego ciała i odczuwanie go w kontekście z elementami otoczenia, dają dziecku poczucie jego indywidualności. Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu. Metodę W. Sherbourne traktuje się często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok.30 minut. Partnerami dziecka bywają często ich rodzice. Dzieci nie są jednak przymuszane do uczestnictwa w zajęciach. Metoda W. Sherbourne zalecana jest dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. W proponowanych ćwiczeniach dochodzi do integracji własnego ciała i jego poznania (ważne tu jest wyczucie centralnej części ciała tj. brzucha i tułowia). Poczucie wzajemnej bliskości ćwiczących partnerów, ułatwia akceptację niedoskonałej cielesności dziecka. Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Wykonywane w grupie, budują więzi grupowe i interpersonalne. Zajęcia metodą W. Sherbourne stanowią element doskonałej zabawy. Dając chwile odprężenia, są czynnikiem w rozładowaniu napięć i tym samym obniżają spastyczność.
? Metoda Kepharta.
N. C. Kephert proponował swą metodę jako system percepcyjno-motoryczny dzieciom, przeżywającym trudności i niepowodzenia szkolne. Uważał, że w nauczaniu powinno się uwzględniać całość procesów percepcyjno-motorycznych, przy szczególnym zwróceniu uwagi na ich nierozłączność. Metoda Kepharta opisuje szczegółowo zadania pozwalające na obserwację percepcyjno-motoryczną w zachowaniu się dziecka. Podawane są również wskazania do stosowania odpowiednich ćwiczeń w razie stwierdzonych opóźnień rozwojowych. Wiele spośród proponowanych interesujących ćwiczeń Kepherta może być wprowadzonych i obecnie jest w nauczaniu dzieci, u których obserwuje się trudności w szkole.

? Hipoterapia
Hipoterapia stanowi ?proces usprawniania psychoruchowego dzieci, młodzieży i dorosłych z różnymi schorzeniami i zaburzeniami rozwojowymi?. Wartość terapeutyczna jazdy konnej znana była już w starożytności, dopiero jednak w latach 50 obecnego stulecia hipoterapię zaczęto wykorzystywać w dziedzinie medycyny (w neurologii, ortopedii i psychiatrii). Zajęcia z hipoterapii zawsze przebiegają pod kontrolą lekarza. Prowadzący je terapeuta powinien posiadać praktykę przy obchodzeniu się z koniem. Terapeuta w czasie jazdy konnej spełnia rolę asekurującą, zapewniając bezpieczeństwo. W czasie jazdy idzie on zawsze po słabszej stronie dziecka, podtrzymuje je, kontroluje jego postawę i wykonuje z nim ćwiczenia. W hipoterapii bierze się też pod uwagę odpowiednie cechy konia. Ma to być koń łagodny, posłuszny, o odpowiedniej budowie i wieku (7-10 lat). Pośród zajęć z hipoterapii wymienia się etap wstępny, którego celem jest oswojenie dziecka z koniem, oraz zajęcia usprawniające na koniu. W programie hipoterapii wykorzystuje się stęp konia, jego spokojny marsz, albo kłus, w przypadku, gdy dziecko pewnie umie się utrzymać na koniu, nie tracąc równowagi w czasie jazdy i zmiany kierunku. W hipoterapii mogą występować również elementy nauki jazdy konnej. Dziecko wykonuje takie czynności jak trzymanie wodzy, kierowanie koniem. W trakcie zajęć terapeutycznych korzysta się z różnego rodzaju sprzętu pomocniczego dla utrzymania równowagi na koniu, np. ze specjalnych pasów z uchwytem , siodeł itp. Hipoterapia wskazana jest do usprawniania dzieci i młodzieży z mózgowym porażeniem dziecięcym. Hipoterapia służy m.in. skorygowaniu postawy ciała, regulacji napięcia mięśniowego poprzez przyjmowanie pozycji rozluźnienia. Zajęcia z hipoterapii stabilizują i wzmacniają wzmożone napięcie mięśniowe. Zasadniczą zaletą hipoterapii jest to, że dzieci wykonują w jej trakcie takie ćwiczenia, które w innych warunkach sprawiają im duże trudności.
? Metoda Knilla.
Christopher Knill ? twórca programu Aktywności, jest pracownikiem Norweskiego Instytutu; pracuje z dziećmi, młodzieżą, dorosłymi z ciężkimi zaburzeniami w rozwoju ruchowym, poznawczym i społecznym. Programy aktywności noszą tytuły: ?Świadomość ciała?; ?Kontakt i Komunikacja? . Programy te obecnie są realizowane w około 7 krajach. Metoda Knilla to próba wykorzystania osiągnięć psychologii rozwojowej do pracy z tymi wszystkimi, którzy niezależnie od wieku i przyczyny zaburzeń nie nawiązują kontaktu z najbliższym otoczeniem. Tkwią w milczącym świecie stereotypów. Są dalecy, ale nadal wrażliwi na nasze komunikaty, podatni na zranienie i odrzucenie. Bronią swoich granic, ale czekają na pomoc.
? Metoda Marii Montessori.
Metoda Marii Montessori, jako metoda wczesnej integracji społecznej dziecka o zaburzonym rozwoju w rodzinie, w przedszkolu i szkole, która uwzględnia neurofizjologiczne podstawy aktywnego uczenia się i specjalny udział w tym procesie narządów zmysłów. Pracując samodzielnie metodą prób i błędów, używając materiału dydaktycznego opracowanego przez M. Montessori, dziecko uczy się czynności życia codziennego, rozwija zmysły i uspołecznia się.


? Metoda Blissa.
Metoda Blissa jest formą międzynarodowej komunikacji, w której ?słowa i pojęcia reprezentowane przez umowne symbole obrazowe, a nie abstrakcyjne znaki literowe, które oddają wartości fonetyczne jednostek językowych?. Metoda jest prostym i logicznym systemem znaków, w skład którego wchodzą obrazy, symbole, idee i pojęcia. Symbole przedstawiają konkretne myśli i słowa, a zestawiane w różnych kombinacjach dają nowe znaczenie. W metodzie Blissa wyróżnia się trzy rodzaje symboli: piktograficzne (przedstawiają konkretne przedmioty), ideograficzne (wyrażają pojęcia) i arbitralne ( służą wyrażaniu się w formie gramatycznej). Warunkiem opanowania metody jest ścisła zależność zachodząca między myśleniem a tworzeniem, między przekazem a odbiorem informacji. Metoda powstała z myślą o osobach nie mogących posługiwać się mową.

? Program Stymulacji Intelektualnej.
Program Stymulacji Intelektualnej opracowany przez Pomorskie Centrum Terapii Pedagogicznej - jest obecnie jedynym w Polsce tego typu rozwiązaniem, które określa nie tylko zasady prowadzenia zajęć, ale również posiada gotowe zestawy do rehabilitacji psychicznej przygotowane do wykorzystania przez terapeutę, rodzica lub opiekuna. Dobrze jest jeśli terapię podejmie się bardzo wcześnie kiedy dziecko jest jeszcze w wieku niemowlęcym lub przedszkolnym. Można wówczas spodziewać się dużych efektów, ponieważ umysł dziecka jest bardzo chłonny i podatny na zapamiętywanie. W przypadku osób dorosłych z upośledzeniem umysłowym, również warto prowadzić terapię, ponieważ osoby te są w stanie odnosić sukcesy, chociaż w nieco wolniejszym tempie. Terapia osób dorosłych dostarcza im ogromnego zadowolenia i wiary we własne siły co motywuje do dalszej pracy. Charakterystycznym elementem programu jest pokazywanie specjalnie przygotowanych plansz z wykorzystaniem odbioru informacji przez analizator wzrokowy i słuchowy. Docieranie do dziecka przez wzrok i słuch daje większe szanse opanowania określonych wiadomości. Metoda ta jest szczególnie skuteczna w prowadzeniu zajęć edukacyjnych dla dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej. Blok terapeutyczny programu składa się z różnorodnych zestawów plansz i kaset wideo. Zawierają one zróżnicowany tematycznie i trudnościowo zakres zadaniowy. Terapeuta lub rodzic posiadając zestawy jest zawsze przygotowany do prowadzenia zajęć. Rodzic lub opiekun prowadzący zajęcia według Programu Stymulacji Intelektualnej ma również pewność, że jest on właściwy pod względem merytorycznym. Oprócz zestawów terapeutycznych zamieszczone są również zestawy konkretnych ćwiczeń z dokładnie sprecyzowanymi pytaniami, które zadaje prowadzący.
? Metoda Dobrego Startu.
W metodzie Dobrego Startu istotną rolę pełnią trzy podstawowe elementy: element wzrokowy (znak graficzny), element słuchowy (piosenka) i motoryczny (realizacja znaku graficznego z rytmem piosenki). Ćwiczenia wprowadzane są kolejno, ze stopniowym zwiększeniem trudności. Wyróżnia się w nich części: wprowadzającą, właściwą oraz zakończeniową. Zajęcia wprowadzające służą celom korygującym postawę ciała, kształcącym orientację po lewej i prawej stronie. W tej części zajęć dzieci słuchają piosenki powiązanej ze znakiem graficznym. Częścią właściwą zajęć w metodzie są ćwiczenia ruchowe, ruchowo - słuchowe oraz ruchowo - słuchowo - wzrokowe. Ostatnim etapem metody są zajęcia końcowe. Przeważnie stanowią je zabawy o charakterze muzyczno-ruchowym, powiązane zazwyczaj z piosenką. Metoda Dobrego Startu służy nauce pisania i czytania, stąd w metodzie tej w trakcie ćwiczeń zwraca się uwagę na poprawne ułożenie ręki dziecka, na rytm i tempo śpiewanych piosenek oraz poprawność artykulacji. Służy ona również koordynacji wzrokowo-przestrzennej, rozwija pamięć słuchowo - wzrokową. Spełnia funkcje korekcyjne poprzez wyrównywanie deficytów rozwojowych. Ponieważ zajęcia przeprowadza się w formie zabaw i w atmosferze pełnej akceptacji, stwarzana jest okazją do odreagowania napięć.
? Metoda ośrodków pracy.

Poznanie świata zewnętrznego za pomocą tej metody opiera się na stwarzaniu odpowiednich warunków do właściwej percepcji bodźców, do sprawnej przeróbki tych bodźców oraz do zastosowania w praktyce przyswojonych wiadomości. Z badań I. Muszyńskiej i J. Pańczyka (1991) wynika, że metoda ośrodków pracy, chociaż nie w ?czystej? formie, jest powszechnie stosowana w klasach początkowych szkoły specjalnej dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania nowymi formami aktywności uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, co związane jest ze zmianą poglądów na temat ich kształcenia.

Terapia zajęciowa prowadzona w Warsztatach jest jednym z czynników szeroko pojętej rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych. Terapia zajęciowa to określone czynności o charakterze zajęć umysłowych lub fizycznych, które mają na celu przywrócenie osobie upośledzonej umysłowo sprawności. Terapia jest działaniem wielokierunkowym opartym na wykorzystaniu tkwiącego w osobie niepełnosprawnej potencjału rozwojowego, niezależnie od stopnia jego niesprawności.


POLSKI SYSTEM REHABILITACJI ZAWODOWEJ
i SPOŁECZNEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Prawa osób niepełnosprawnych gwarantowane są w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483). Zawiera ona prawo do niedyskryminacji stanowiąc, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 pkt. 2.). Ustawa zasadnicza nakłada też na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym, (art. 68) a także obowiązek pomocy tym osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69).

Szczegółowemu uregulowaniu pomocy dla osób niepełnosprawnych służy ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.) Ustawa stanowi, że rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań (organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych, społecznych) zmierzających od osiągnięcia, przy współudziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej (art.7). Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobom niepełnosprawnym uzyskania i utrzymania zatrudnienia (służą temu: szkolnictwo zawodowe, poradnictwo i pośrednictwo pracy). Natomiast rehabilitacja społeczna służy temu, by osoby niepełnosprawne stały się pełnoprawnymi uczestnikami życia społecznego (art. 8 i 9).
Biblografia
1. W. Dykcik ?Pedagogika specjalna?, WNU im. A. Mickiewicza, Poznań 1997, str. 15
2. J. Sowa. ?Pedagogika specjalna w zarysie?, WO FOSZE, Rzeszów 1997 str. 253.
3. ?Pedagogika Specjalna w Zarysie? str. 332
4. W. Dykcik ?Pedagogika specjalna?, WNU im. A. Mickiewicza, Poznań 1997, str.65
5. W. Pomykało; ?Encyklopedia pedagogiczna?, Warszawa 1997, str. 686
6. J. Sowa. ?Pedagogika specjalna w zarysie?, WO FOSZE, Rzeszów 1997 str. 19 -20.
7. M. Kościelska ?Rodziny dzieci niepełnosprawnych? MEN, Warszawa 1998,str.5
8. W. Dykcik ?Pedagogika specjalna?, WNU im. A. Mickiewicza, Poznań 1997, str. 122-124
9. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str. 51-55
10. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str. 81-82
11. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str. 66-68
12. W. Dykcik ?Pedagogika specjalna?, WNU im. A. Mickiewicza, Poznań 1997, str. 128 -129.
13. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str. 55 ? 56
14. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str. 56-59
15. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str. 69 -70
16. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str.70-71.
17. K. J. Zabłocki ?Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii?, WA ?Żak?, Warszawa 1998, str. 75-77.
18. W. Dykcik ?Pedagogika specjalna?, WNU im. A. Mickiewicza, Poznań 1997, str. 68