Międzynarodowe stosunki polityczne w wymiarze globalnym w latach 1918–1945

Świat odetchną z wielką ulgą, wraz z ogłoszeniem o końcu I wojny światowej. Nastał jednak czas, aby zastanowić się nad nowym ładem politycznym w obliczu zmian terytorialnych na mapie świata.

Zasady nowego podziału politycznego, zostały ustalone w trakcie konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. Wzięło w niej udział 27 państw, lecz decydujący głos należał do wielkich mocarstw: premiera Georgesa Clemenceau z Francji, prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona ze Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii reprezentowanej przez premiera Davida Lloyda Georga. Niemcy, jako największy pokonany były całkowicie wykluczone z rozmów i jednie mogły czekać na dalsze decyzje. Postanowienia konferencji paryskiej, dotyczyły rozstrzygnięcia kwestii terytorialnych, jak wytyczenie granic państw pokonanych oraz nowo powstałych, dotyczyły kwestii ekonomicznych, miedzy innymi odszkodowań wojennych oraz miały rozstrzygnąć podstawowe problemy polityczne takie jak: zapewnienie w przyszłości trwałego pokoju oraz gwarancje bezpieczeństwa mniejszościom narodowym. Główne mocarstwa miały jednak dwa odmienne punkty widzenia. Stany Zjednoczone lansowały hasło "pokoju bez zwycięstwa", Wielka Brytania podążała z zasadą "równowagi sił". Dla obu państw konferencja była okazją do budowy fundamentów pod przyszły ład panujący na świecie, który oparty będzie na rozstrzyganiu problemów międzynarodowych drogą pokojową. Francja natomiast podeszła do sprawy nieco inaczej. Państwo francuskie chciało pełnego zniszczenia Niemiec. Konferencja dla Clemenceau była możliwością do podziału "wojennych łupów" i odwetu na znienawidzonych Niemcach.

Traktat wersalski z czerwca 1919 roku ustalił nowe granice w powojennej Europie. Niemcy utraciły na rzecz Francji, Alzację i Lotaryngię, którą odebrały jej w 1871 roku. Polska odbiera Niemcom część Pomorza oraz Śląska. Ponadto traktat pozbawiał państwa niemieckiego wszelkich kolonii, nakazywał rozbrojenie armii, pozostawiając jedynie 100 tysięczną armię. Niemcy nie mogły łączyć się z Austrią i co najważniejsze zostały obarczone winą z wywołanie I wojny światowej. Z tego tytułu, miały obowiązek do wypłaty odszkodowań państwom, które ucierpiały podczas wojny z ich powodu.

Oprócz konferencji w Paryżu doszło jeszcze do czterech innych spotkań, które regulowały dalsze podziały w Europie. We wrześniu 1919 roku został podpisany układ pokojowy z Austrią w Saint - Germain. Austria utraciła Galicję i część Śląska Cieszyńskiego na rzecz Polski, Bośnię i Hercegowinę na rzecz Jugosławii, Czechy, Morawy i część Śląska na rzecz Czechosłowacji oraz Bukowinę na rzecz Rumunii. Układ pokojowy z Bułgarią został podpisany w Neuilly, określał nowe granice Bułgarii, która utraciła Dobrudżę na rzecz Rumunii i była zmuszona do rozbrojenia i wypłaty reparacji wojennych. Następny traktat został podpisany w czerwcu 1920 roku z Węgrami w mieście Trianon. Na rzecz Rumunii Węgry traciły Siedmiogród i część Banatu, na rzecz Czechosłowacji Węgry utraciły Słowację i Ruś Zakarpacką. Dwa miesiące później miało miejsce ostatnie spotkanie w sprawie podpisania układu porozumiewawczego, mianowicie był to układ z Turcją, który zakładał faktyczne rozbrojenie państwa tureckiego. Układ ten jednak nigdy nie wszedł w życie.

Rezultat Wielkiej Wojny, spowodował zmiany politycznie na mapie świata. Klęska wielkich imperiów, umożliwiła niektórym narodom uzyskanie politycznej samodzielności. Powstało dziewięć nowych państw, w tym Polska. Głównym hasłem w Europie było wtedy prawo narodów do samostanowienia. W praktyce jednak, bardzo ciężko było wytyczyć granice etniczne, na obszarze zamieszkiwanym przez ponad dwadzieścia różnych narodowości.
Dobre stosunki międzynarodowe w powojennej Europie miała zapewnić nowo powstała organizacja, Liga Narodów. Jej pomysłodawca, prezydent Wilson miał nadzieje, że będzie ona gwarancją powszechnego pokoju na świecie. Liga narodów nie była jednak uposażona w uprawnienia, które skutecznie mogłyby egzekwować wcześniej złożone obietnice. Bez obaw można stwierdzić, że kluczową rolę w zakończeniu wojny jak i stanowieniu nowego ładu, odegrały Stany Zjednoczone. Europa okazała się nieudolna w samodzielnym rozwiązywaniu swoich problemów i stopniowo utraciła ekonomiczny prymat.

System wersalski w momencie powstania miał twarde postanowienia i jasne cele. Jednak z upływem czasu, zaczęła uwydatniać się jego słabość. "Erozja systemu wersalskiego", tak nazwano zjawisko, które zapoczątkowało się w 1921 roku. Wielkie mocarstwa zdały sobie bowiem sprawę, że wypłata wielkich odszkodowań może zachwiać sytuację ekonomiczną w całej Europie. I tak wysokość spłaty dla państwa niemieckiego wynosiła tylko 2 mld marek w złocie rocznie. Później jednak przy stanowczym sprzeciwie Niemców, że bez utraconych terytoriów, jak Pomorze, nie są w stanie spłacać, aż takich sum rocznie. W tej sytuacji nastąpiła kolejna interwencja Stanów Zjednoczonych. Koncepcja Dawesa, która dawała Niemcom możliwość zaciągnięcia pożyczki, a następnie plan Younga z 1929 roku, który zmniejszał wysokość zobowiązań, dały w rezultacie zwolnienie Niemiec z obowiązku spłacania jakichkolwiek odszkodowań. Zachwianie systemu wywołała również współpraca niemiecko - radziecka. Oba państwa zbliżyła nienawiść w stosunku do Polski, na rzecz której utraciły znaczne obszary. W 1922 roku Rosja Radziecka oraz Niemcy, podpisały porozumienie w Rapallo, które było odnowieniem układu politycznego z czasów Bismarcka. Porozumienie to okazało się kartą przetargową w rękach państwa niemieckiego. Poprzez szantaż o możliwości rosyjsko - niemieckiego sojuszu, Niemcy wymusiły pewne ustępstwa od państw Ententy. Miały ku temu sposobność już w 1925 roku, gdy doszło do podpisania układu w Locarno. Sygnatariuszami była Francja, Belgia i Niemcy. Układ stwierdzał nienaruszalność granic francusko - niemieckiej i niemiecko - belgijskiej. Chociaż naruszenie zasad ustalonych podczas konferencji paryskiej miało już swoje miejsce w Rapallo, Europa dalej wychodziła z inicjatywami pokojowymi. W 1927 roku Francja zaproponowała Stanom Zjednoczonym podpisanie układu, który będzie gwarancją na pokój między tymi państwami. Pakt ten przeszedł do historii jako Pakt Brianda-Kellogga. Po negocjacjach został on podpisany w Paryżu 27 sierpnia 1928r. Ostatecznie pakt podpisały aż 62 kraje świata.

24 stycznia 1931r. na forum Rady Ligi Narodów podjęta została decyzja o zwołaniu międzynarodowej konferencji rozbrojeniowej. Do konferencji doszło 2 lutego 1932 roku w Genewie. Przybyło na nią 60 państw. Głównym tematem, omawianym na spotkaniu była konwencja rozbrojeniowa. Polska wystąpiła jednak jeszcze z inną inicjatywą, tzw. planem rozbrojenia moralnego. Wiele państw zgadzało się, że systemu wersalskiego w Europie nie da się utrzymać, dlatego sensownym rozwiązaniem jest stopniowe odciążanie Niemców i dalsze ustępstwa, które na pewno zapewnią pokój. W 1933 roku, gdy kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler, powstał pierwszy projekt polityki ustępstw. Miał on na celu wyrównanie poziomu zbrojeń Niemiec i reszty świata, jednak stopniowo i pod stałą kontrolą. Hitler projekt odrzucił, ale aby nie wzmagać paniki, wygłosił 17 maja 1933 roku oświadczenie o swoich pokojowych zamiarach. I tak zaczęła się polityka appeasementu, czyli ciągłe ustępstwa na korzyść Hitlera. Jego wystąpienie z Ligi Narodów, przyłączenie Zagłębia Saary, ciągłe zbrojenia, remilitaryzacja Nadrenii, włączenie się w konflikt w Abisynii było początkiem końca pokoju w Europie. Hitler nawiązał kontakty dyplomatyczne z Benito Mussolinim, w razie agresji państw Zachodu czy Związku Radzieckiego. 23 października 1936 r. w Berlinie zawarto porozumienie niemiecko-włoskie, które dotyczyło wojny domowej w Hiszpanii (1936 - 1939) i relacji z ZSRR. Tak powstała tzw. oś Berlin - Rzym. Następnym państwem, które przyłączyło się do porozumienia była Japonia. Japonie i Niemcy zbliżyła do siebie wrogość wobec ZSRR, z którym wojnę planował Hitler oraz niechęć do wielkiej Brytanii. 25 listopada 1936 roku Japonia i Niemcy podpisały pakt, zwany paktem antykominternowskim, ponieważ skierowany był przeciw komunizmowi i Międzynarodówce. Do paktu przyłączyły się również Włochy z dniem 6 listopada 1936 roku. Powstała oś Berlin - Rzym - Tokio.

12 marca 1938 roku Hitler, za zgodą Mussoliniego, dokonał przyłączenia Austrii do III Rzeszy tzw. Anschluss Austrii. Następnym celem Hitlera stała się Czechosłowacja. Hitler uważał, że musi bronić mniejszości niemieckiej, która zamieszkuje ten teren, przed represjami, które były zresztą wyssane z palca. Aby nie dopuścić do wojny Francja jak i Wielka Brytania zwołały konferencję w Monachium we wrześniu 1938 roku, gdzie dokonano faktycznego rozbioru suwerennego państwa.

Roszczenia Niemców zwróciły się również w stronę Polski. minister spraw zagranicznych Rzeszy, Joachim von Ribbentrop, wysunął postulat do państwa polskiego on przyłączeniu do "paktu antykominternowskiego", budowie autostrady przez pomorski korytarz oraz przyłączeniu miasta Gdańsk do Niemiec. Polska grzecznie odrzucała żądania, a Niemcy stali się coraz bardziej natarczywi. Łamanie przez Niemców monachijskich ustaleń, nieco otworzyło oczy Zachodowi. W sytuacji gdy Niemcy otwarcie groziły Polsce, Wielka Brytania z dniem 31 marca 1939 dała gwarancję państwu polskiemu o pomocy w razie agresji. W związku z czym Hitler wypowiedział Anglii układ o nieagresji. Polska "odświeżyła" nieco sojusz z Francją, deklaracją o pomocy z 19 maja 1939 roku. Francja miała uderzyć na nieprzyjaciela dwa tygodnie po mobilizacji. Najbardziej niepewnym państwem została Rosja Radziecka. Teraz wszystko zależało od Stalina. Prowadził on rozmowy z obiema stronami. Jego wybór padł na III Rzeszę, a swoją decyzję przypieczętował układem Ribbentrop - Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 roku. Protokół układu zawierał podział strefy wpływów w Europie i podział terytoriów po rozbiorze Polski.

1 września 1939 roku o godzinie 4.45 rano, słychać pierwsze strzały na Westerplatte. Rozpoczęła się niemiecka agresja na Polskę. Rozpoczęła się II wojna światowa. Polska walczyła walecznie, zapewniona, że za kilkanaście dni z pomocą przyjdzie jej Anglia wraz z Francją i wspólnymi siłami pokonają wroga. Niestety do takiej pomocy nie doszło. Zachód ograniczył się do rozrzucania ulotek i wywieszania plakatów "Prosimy nie strzelać. My nie strzelamy". Stanowisko zajęte przez Francję i Wielką Brytanię przeszło do historii jako "dziwna wojna". Sojusznicy w ogóle nie wywiązali się z obiecanych wcześniej deklaracji. Jednak brak pomocy nie przesądzał jeszcze o losach Polski, gdyż wciąż walczyła. Gdy
17 września 1939 roku o godzinie 2 rano, ambasador II RP w Moskwie, Władysław Grzybowski otrzymał oświadczenie od ZSRR, iż przekracza granicę z Polską w celu zapewnienia bezpieczeństwa mniejszościom narodowym wobec polskich prześladowań. Radzieckie wojsko na ziemiach polskich, przesądziło o klęsce kampanii wrześniowej. Było to również pogwałcenie pokoju ryskiego z 18 marca 1921 roku i paktu o nieagresji z 1932 i 1934 roku. Skapitulowała Warszawa, nastąpił podział ziem pomiędzy agresorów. Krótko omawiając poczynania ZSRR i Niemiec:
- Wojna radziecko - fińska tzw. "wojna zimowa". ZSRR straciło wielu żołnierzy, gdyż nie byli przygotowani do walki podczas takich warunków pogodowych. 12 marca 1940 roku doszło do zawarcia "pokoju moskiewskiego", przez który Finlandia traci 10 procent terytorium.
- Agresja ZSRR na kraje bałtyckie: 20 września - Estonię, 5 października - Łotwę, 10 października - Litwę Stalin podpisuje pakty o wojskowe. Niespodziewanie jednak dokonuje ataku, pod pretekstem niedotrzymania warunków umowy.
- Agresja ze strony Niemiec na Danię i Norwegię (użycie V kolumny).
- Atak niemiecki na Belgię, Holandię i Francję. Niespodziewany atak Hitlera przez Belgię, Holandię i Luksemburg. 22 czerwca 1940 podpisanie niemiecko - francuskiego rozejmu o zawieszeniu broni. 2/3 Francji znalazło się pod okupacją niemiecką.
- Agresja Włoch na Grecję. Włochy wypowiadają wojnę Francji. 6 kwietnia 1941 - Hitler uderza na Grecję oraz na Jugosławię, która odrzuciła przynależność do Paktu Trzech. (porozumienie, które zostało podpisane przez rządy Niemiec, Włoch i Japonii 27 września 1940 roku w Berlinie. Było ono rozszerzeniem podpisanego w 1939 roku przez Niemcy i Włochy paktu stalowego). Kapitulacja Jugosławii - 19 kwietnia 1941 roku. Grecja poddaje się 23 kwietnia.
- Włoska agresja na Egipt.
- Walki o panowanie na Pacyfiku. Zbombardowanie amerykańskiej bazy morskiej Pearl Harbor na Hawajach. 7 grudnia 1941r. - Stany Zjednoczone oficjalnie przystępują do wojny.
- Walki na Dalekim Wschodnie. Początkowe zwycięstwa Japonii, lecz później przewaga Amerykanów. Kapitulacja Japonii, wymuszona dwukrotnym zrzuceniem bomby atomowej.
- Wojna niemiecko - radziecka. Pomimo, iż oba państwa zawarły ze sobą pakt o nieagresji, przygotowywały się do wojny między sobą. Hitler przygotowywał czasie zakonspirowany plan inwazji na ZSRR (Plan "Barbarossa"). W tym samym czasie Stalin przygotowywał plan inwazji na Niemcy (Plan "Burza")

Nie odbiegając od tematu stosunków międzynarodowych, bez omawiania całej wojny trzeba wspomnieć o powstaniu koalicji antyhitlerowskiej. Było to przymierze państw walczących w czasie II wojny światowej, przeciwko blokowi państw faszystowskich. Kształtowanie się koalicji poszło dość zgrabnie. 23 czerwca 1941 rząd Wielkiej Brytanii i USA oświadcza o gotowości udzielenia pomocy ZSRR. 12 lipca zostaje podpisany brytyjsko - radziecki układ o pomocy. 30 lipca 1941- podpisanie układu Sikorski - Majski. W Londynie generał Sikorski i ambasador ZSRR w Londynie, w obecności Churchilla i Edena złożyli podpisy pod tekstem układu. ZSRR stwierdza nieważność układów z Niemcami. Zobowiązanie Rosji do udzielenia amnestii wszystkim Polakom więzionym w ZSRR oraz udzielenia wzajemnej pomocy w toczącej się wojnie. Do innej deklaracjo dochodzi 14 sierpnia 1941 roku. W imieniu Wielkiej Brytanii, Willson Churchill oraz prezydent USA, Roosevelt, podpisują deklarację na pokładzie "Prince of Wales" na Atlantyku, zwaną Kartą Atlantycką. Określała zasady polityki zagranicznej obu mocarstw, współpracy na równych prawach, prawo do suwerenności i wyboru ustroju i formy rządów.1 stycznia 1942 roku w Waszyngtonie podpisano Deklarację narodów Zjednoczonych. Pod koniec wojny do koalicji należało aż 51 państw świata. Formalnie od podpisania deklaracji trzema głównymi państwami w koalicji antyhitlerowskiej należała Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i ZSRR. Od 22 grudnia do 14 stycznia 1942 trwała konferencja waszyngtońska, podczas której założono prowadzenie wojny z faszyzmem. Od 28 listopada do 1 grudnia 1943 roku trwała konferencja w Teheranie. Omawiana została powojenna przyszłość, stosunki międzynarodowe, przyspieszenie klęski Niemiec. 4 - 11 luty 1945, konferencja w Jałcie. Głównymi zagadnienia podczas konferencji to stosunek mocarstw do Niemiec po wojnie, podział Niemiec na strefy okupacyjne, zasady powojennej organizacji świata, nałożenie odszkodowań na państwo niemieckie, wytyczenie wschodnich granic Polski na linii Curzona.
17 lipca - 2 sierpnia 1945 ostatnia konferencja, która odbyła się w Poczdamie. Ustalono zasady współpracy, zmiany terytorialne w Europie, utworzono Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec, zatwierdzono podział Niemiec na cztery strefy okupacyjne, ustalono cztery zasady regulujące sytuację: denazyfikacja, demokratyzacja, demilitaryzacja, dekartelizacja.
Końcowym akcentem kończącym II wojnę światową była kapitulacja II Rzeszy z dniem 8 maja 1945 roku.

Dwudziestolecie międzywojenne jak i zarówno przebieg II wojny światowej, niesie ze sobą wiele odmiennych odczuć oraz i refleksji. Dziwna polityka wobec "podnoszącego" się po upadku państwa niemieckiego, ustępstwa wobec Hitlera, brak poparcia dla państw, które faktycznie potrzebują militarnego wsparcia, to wszystko miało swój wpływ, na przebieg drugiej w historii wielkiej wojny. Niespodziewane zachowania sojuszników, jak brak pomocy ze strony Zachodu w obliczu agresji na Polskę, czy atak Hitlera na ZSRR, po zawarciu paktu o nieagresji, czy włączenie się odizolowanych Stanów Zjednoczonych do wojny po bombardowaniu Pearl Harbor, to nieoczekiwane zwroty akcji, które przesądziły o dzisiejszym wyglądzie mapy politycznej świata. Warto jednak wspomnieć, że państwa wyciągnęły wnioski ze złej polityki międzynarodowej po I wojnie światowej, która doprowadziła do następnej Wielkiej Wojny.