Uczyć, bawić i wzruszać dewizą starożytnych pisarzy.

Co to jest dewiza- wytycza działania lub postępowania wyrażona w krótkiej i zwięzłej formie
Uczyć, bawić i wzruszać to dewiza starożytnych, którą posługiwali się też pisarze oświecenia.
Uczyć:

Ignacy Krasicki:
“Dewotka”
Krasicki w tej bajce piętnuje i wyśmiewa religijną obłudę i fałsz moralny, który można by zarzucić niejednemu człowiekowi, uczy samo krytycyzmu.(bawi: jej zachowanie i wygląd)
“Szczur i kot”
Drwi z zarozumiałego szczura, który przechwalając popada w także zadufanie iż zapomina o niebezpieczeństwach rzeczywistości i pada ofiarą kota.(bawi: szczur jest śmieszny)
“Ptaszki w klatce”
Bajka ta to rozmowa dwóch czyżyków. Dramatem czyżyka starego jest konieczności życia w niewoli natomiast czyżyk młody to za dobre. Nie należy mu się dziwić, bo w klatce się wychował nie wie co to prawdziwa swoboda.
“Filozof”
Mowa tu jest o pewnym filozofie, który nie wierzył w Boga. Gdy jednak znalazł się w kłopotach uwierzył nie tylko w Boga ale i w upiory. Morał: Człowiek w obliczu niebezpieczeństwa jest w stanie uwierzyć we wszystko.
“Kruk i lis”
Bajka ta ukazuje lisa, który podstępem zdobył ser. Krasicki przestrzega nas przed pochlebcami, stwierdza że uważać jeżeli ktoś nas zbytnio chwali, gdyż może to robić wyłącznie dla swojej korzyści.(bawi: posłużenie się zwierzętami)
„Monachomachia”
poemat heroikomiczny posiadający wiele cennych pouczeń zawartych w wersach- sentencjach np.: „Nie wszystko złoto co się świeci z góry(...)(bawi: zachowanie się mnichów, ich zawziętość w walce, ich obżarstwo, pijaństwo, lenistwo)
„Do króla”
satyra podkreślająca, że jeśli kogoś społeczeństwo nie akceptuje to choćby był najlepszy zawsze będzie krytykowany. Świadczy to negatywnie o osobach negujących tego kogoś, a nie o nim. Podporządkować tu można myśl: „Jeszcze się taki nie urodził, co by wszystkim dogodził”.
„Żona modna”
Uczy iż nie należy bezmyślnie przejmować wzorce zachodnie, obce depcząc własną rodzimą kulturę , tradycję. Również nie popłaca chciwość, gdyż można dwukrotnie więcej stracić.(bawi: opis „żony” i jej zachcianek, które spełnia jej małżonek)
Franciszek Karpiński:
„Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim”
to refleksje wywołane utratą państwowości, wolności. Tam gdzie jest porządek, sprawiedliwość i ogólny ład- bieda nie ma wstępu, natomiast gdy górę biorą żądza i zbyt tak wdziera się nieład a wraz z nim bieda.
Stanisław Trembecki
„Myszka, kot i kogut”
„nie sądź nikogo po minie”- aktualna do dziś( bo się możesz pomylić)
Jan Ursyn Niemcewicz
„Powrót posła”
Komedia polityczna pokazująca stosunek polskiej szlachty do projektu reform, gdzie wyraźnie autor opowiada się po stronie obozu patriotycznego drwiąc z konserwatystów.
Stanisław Staszic
„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”-„Edukacja”
to rozprawa polityczna proponująca reformę w edukacji. Staszic podkreśla iż nauką pierwszoplanową, najważniejszą jest nauka moralna(religia).
„Przestrogi dla Polski”
to oskarżenie Panów za szkodzenie Polsce, to wyliczanie przewinień możnowładców.
Hugo Kołłątaj
Jeden z twórców Konstytucji 3 Maja opowiadał się za zreformowaniem państwa jego ustroju. Jego publicystyka to głos w sprawie reform, to pokazanie słabych punktów ustroju.

Wzruszać:

Franciszek Karpiński:
"Do Justyny. Tęskność na wiosnę"
Poeta mówi tu o uczuciu, o tęsknocie. Uczucia są przedstawione za pomocą przyrody i na jej tle. Wzrusza tak olbrzymią tęsknotę za miłością i byciem kochanym.
"Laura i Filon"
głównym tematem jest miłość, uczucie. Mimo przeszkód kochankowie są szczęśliwi, bo wzajemnie się utwierdzają w swoich uczuciach.
Jest to sielanka sentymentalna ponieważ:
Tłem wydarzeń jest przyrody
tematem są uczucia i choć reakcje bohaterów są wyolbrzymione.
Miłość bierze prymat nad rozsądkiem.
"Pieśń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim"
Jest to pieśń żalu za utraconą suwerennością. Utrata niepodległości spowodowana była niegodnym postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.
"Pieśń nabożna"
Karpiński usiłował kształtować postawy obywatelskie. Propagował zasady wiary, etykę chrześcijańską. Boga prezentował jako dobrego i sprawiedliwego ojca.
„Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta”
Utwór przepełniony uczuciem żalu za utratą wolności. Napisany po III rozbiorze wyraża głęboki smutek. Poeta cierpi na myśl że nie ma nawet skrawka ziemi na mogiłę.

Jak powyższe utwory wskazują, twórcy oświecenia za wzorem starożytnych- wzruszali, bawili i uczyli posługując się różnymi formami literackimi.