Antyczna, Szekspirowska i romantyczna koncepcja tragizmu. Porównaj, zestawiając wybrane utwory.

Przed przystąpieniem do prezentacji chciałabym zdefiniować dla porządku pewne pojęcia które stanowią istotę tematu: tragizm i koncepcja tragizmu. Tragizm jest to konflikt równorzędnych wartości moralnych ,w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego celu skazana jest na klęskę. Koncepcja tragizmu zmieniała się w ciągu wieków, od starożytności, gdy źródło klęski upatrywano w przeznaczeniu(fatum), poprzez nowszy pogląd uzależniający los bohatera od jego przeżyć i sprzeczności wewnętrznych( wybór między namiętnością a obowiązkiem) albo od konfliktu między świadomie kierowaną wolą jednostki a przymusami zewnętrznymi i prawami natury.
Dlatego w swojej wypowiedzi chciałabym się skupić na bohaterze tragicznym. W literaturze zarówno powszechnej jak i polskiej znajdujemy wiele przykładów bohatera tragicznego ?takimi bohaterami są Antygona, Makbet, Konrada Wallenrod i wielu innych. Zwrócę jednak uwagę na bohaterów których już wymieniłam.
?Antygona? jest klasyczną tragedią antyczną, w której następuje konflikt tragiczny. Tytułowa bohaterka na skutek nieszczęśliwego zbiegu wydarzeń staje przed dramatycznym wyborem, który z góry skazuje ją na porażkę. Surowy władca Teb, Kreon, ustanowił zakaz pogrzebania zwłok zdrajcy miasta, Polinejkesa, poległego w boju o Teby. Tymczasem Polinejkes był bratem Antygony i ona jako jego siostra winna była oddać mu ostatnią posługę. Staje ona przed tragicznym wyborem - albo złamać zakaz króla i narazić się na karę śmierci, albo zachować posłuszeństwo wobec postanowień władcy i narazić się na wyrzuty sumienia spowodowane niespełnieniem podstawowego, humanitarnego obowiązku wobec brata. Jakiegokolwiek rozstrzygnięcia by nie dokonała, zawsze stanie na straconej pozycji. Gdy pogrzebie brata, zginie. Gdy zaś tego nie uczyni, nigdy nie zazna już spokojności ducha. Antygona decyduje się na spełnienie swego moralnego obowiązku i grzebie brata. Wynikiem dokonania tego czynu, który z punktu widzenia obowiązującego prawa był przestępstwem, jest pojmanie Antygony i skazanie jej na śmierć. Tragizm bohaterki opiera się na sprzeczności ustanowionego prawa z jej osobistym odczuciem moralności i sprawiedliwości. Taki konflikt między nałożonym na Antygonę zakazem a jej moralnością musi zakończyć się tragicznie. W jego wyniku bohaterka musiała podeptać swe wartości lub narazić swe życie na szwank. Jednak, mimo iż Antygona znalazła się w położeniu bez wyjścia, jej śmierć nie powoduje zmian na skalę ogólnonarodową: nie wywołuje rewolucji, nie spada głowa tyrana, nie dzieją się cuda. Tylko siostra Antygony, Ismena, jest do głębi wstrząśnięta, zaś narzeczony głównej bohaterki i syn Kreona, Hajmon popełnia samobójstwo. Zmienia się również życie samego sprawcy zajścia, Kreona, który widzi błędy swojego postępowania dopiero po utracie żony zmarłej z żalu za synem Hajmonem.
Tragizm Antygony polega na tym, że jest ona rozdarta między dwiema równorzędnymi racjami- powinnościami siostry względem zmarłego brata, a prawem państwowym. Musi ona dokonać wyboru- jeżeli nie pochowa zmarłego brata sprzeciwi się prawu boskiemu i nie spełni powinności względem zmarłego brata. Natomiast jeśli postąpi zgodnie z prawem bożym złamie zakaz wydany przez króla, a tym samym prawo.
Tragizm Antygony to tragizm człowieka, który uparcie dąży do raz postawionego sobie celu, nawet jeśli byłaby inna droga ratunku swych ideałów.
Głównym bohaterem utworu Adama Mickiewicza ?Konrad Wallenrod? jest Litwin, który w dzieciństwie został porwany przez Krzyżaków, natomiast ojciec, matka i rodzeństwo zginęli podczas najazdu. Dziecku Krzyżacy nadali imię i nazwisko Walter Alf, mały chłopiec stał się wkrótce ulubieńcem mistrza krzyżackiego, Winrycha. W zamku krzyżackim znajdował się również litewski wajdelota (wędrowny pieśniarz) Halban, służący Krzyżakom jako tłumacz. To on właśnie uświadomił chłopcu kim właściwie jest, śpiewał mu litewskie pieśni, opowiadał o ojczyźnie. Walter wielokrotnie chciał powrócić do ojczyzny, ale Halban tłumaczył mu, że jeszcze nie nadeszła odpowiednia pora - Alf miał najpierw poznać wszelkie arkana sztuki rycerskiej, wszelkie tajemnice wroga. Kiedy Walter wziął udział w walce, od razu - wraz z Halbanem - dał się wziąć do niewoli. Przybył do Kowna wraz z innymi krzyżackimi jeńcami, ale książę Kiejstut dał wiarę opowieściom Waltera Alfa i Halbana. Pozostał na dworze księcia, uczył Litwinów nowoczesnych metod walki, wkrótce też pojął za żonę córkę księcia, Aldonę. Młodzi kochali się, ale Waltera dręczyła wciąż sytuacja ukochanej ojczyzny, która była ustawicznie zagrożona. Krzyżacy napadali wciąż na poszczególne miasta, zajęli kolejno Kowno i Kiejdany, a Litwini chronili się w lasach i górach. Tak więc Walter zrozumiał, że Litwini nie są w stanie pokonać wroga w otwartej walce. Jako średniowieczny rycerz, ceniący nade wszystko honor, wzdragał się przed zdradliwymi i podstępnymi metodami walki, wiedział jednak, że nie ma innego sposobu. Po dramatycznym pożegnaniu z żoną Aldoną, po całonocnej naradzie z Kiejstutem Walter wraz z Halbanem opuszcza Litwę. Wkrótce jako giermek Konrada Wallenroda udaje się do Palestyny. Konrad ginie w tajemniczych okolicznościach, a Walter Alf podszywa się pod tę postać, przyjmuje śluby zakonne, walczy dzielnie w Hiszpanii, a następnie po śmierci Winrycha zostaje wybrany mistrzem Zakonu. Wówczas przychodzi pora na realizację śmiałych planów Konrada. Rządzi Zakonem nieudolnie, Krzyżacy często przegrywają, wydaje się, jakby Litwini znali wszelkie posunięcia Krzyżaków. Halban, towarzyszący wciąż bohaterowi namawia go, aby wreszcie przystąpił do decydującej walki, która przyniosłaby Zakonowi całkowitą klęskę. Konrad wreszcie decyduje się, prowadzi Krzyżaków do walki, w której ponoszą oni druzgocącą klęskę. Niestety, Konrad został zdemaskowany, podsłuchano bowiem jego rozmowy z tajemniczą pustelnicą, którą w istocie jest jego żona Aldona. Wówczas bohater, aby uniknąć krzyżackiego sądu, popełnia samobójstwo, co powoduje także śmierć Aldony.
Tragizm Konrada Wallenroda wyraża się przede wszystkim w bolesnym konflikcie sumienia, jego metoda walki z wrogiem wymaga wielkiego samozaparcia, przezwyciężenia skrupułów moralnych trzeba było bowiem ukraść się w łaski wroga, by pozyskać jego zaufanie. Konrad Wallenrod jest bohaterem tragicznym również, dlatego, że zrezygnował ze szczęścia osobistego poza tym ma świadomość, iż swoją ukochaną skazał na życie pustelnicze.
Tragizm głównego bohatera wynika z konfliktu wartości, konieczności wyboru tylko jednej drogi, tak jak w dramacie antycznym, prowadzącej do katastrofy.
Tytułowy bohater ?Makbet? Williama Szekspira był rycerzem i sługą na dworze król Dunkan, który jest władcą Szkocji. Za jego panowania państwo rozwija się, władca zwycięża wrogów, mimo że zdarzają się zdrajcy (jak tan Kawdoru). Makbet wraz z przyjacielem, Bankiem, są dowódcami wojsk Dunkana, walecznymi żołnierzami i wiernymi patriotami. Po tym, jak obaj przyjaciele spotykają wiedźmy, które przepowiadają Makbetowi królewską przyszłość, Makbet zaczyna dążyć do władzy. Za namowami żony, Lady Makbet, która pobudza kiełkujące w Makbecie niemoralne żądze, bohater dokonuje zbrodni. We własnym domu zabija on Dunkana, zrzuca winę na służących, a potem na synów króla. Ci muszą uciekać ze Szkocji, przez co Makbet, krewny Dunkana, zostaje królem.... Główny bohater musi jednak zacierać ślady zbrodni. Zleca zabójstwo Banka, swego przyjaciela. Ponadto napada i morduje rodzinę jednego z wiernych lordów dawnego króla ? Makdufa. Makduf podejrzewa bowiem zdradę Makbeta i również jest zmuszony schronić się w Anglii.
Krwawe, tyrańskie rządy Makbeta, tracącego powoli zmysły, mają zostać szybko ukrócone. Prawda powoli wychodzi na jaw, kiedy na dworze angielskim lordowie analizują wydarzenia przeszłe i obecne w ich ojczyźnie. Zabicie rodziny Makdufa przesądza o wyruszeniu wojsk angielskich pod wodzą Siwarda na Szkocję. Dochodzi do bitwy szkocko-angielskiej. Makbet ma niewielu ludzi po swojej stronie. Większa część panów Szkocji przyłączyła się do Siwarda i synów Dunkana. Tuż przed rozpoczęciem walk umiera Lady Makbet, którą dotknęło obłąkanie. Makbet, któremu wiedźmy przepowiedziały koniec, gdy poruszy się las Birnam i przebije go miecz człowieka nie narodzonego z kobiety, polega na polu bitwy. Zabija go Makduf, który został wyjęty z łona matki przez lekarzy przed upływem dziewięciu miesięcy. Las Birnam poruszył się natomiast, kiedy wojska angielskie zamaskowały się gałęziami i podchodziły pod zamek Dunzynan. Władza zostaje przywrócona prawowitemu następcy tronu, synowi Dunkana, Malkolmowi. Nowy król zapowiada lepsze czasy dla Szkocji i powrót sprawiedliwości.
Tragizm Makbeta ukazuje dzieje człowieka, który zbagatelizował wewnętrzne dyrektywy moralne i przestał panować nad swym losem, człowieka, który utracił samego siebie.
Zarówno Antygona, Makbet jak i Konrad Wallenrod wykazują pewne podobieństwa i różnice. Podobieństwa tych bohaterów polegają na powtarzaniu się takich cech, jak indywidualność postaci, konflikt między jej dążeniami a siłami wyższymi lub otoczeniem, skazanie bohatera z góry na przegraną, silne emocje szarpiące jego wnętrzem oraz finalna katastrofa. Natomiast różnice, które dostrzegam to przede wszystkim podatność na zmiany. Istotną różnicę widzimy również w kwestii wolnej woli ? o ile nad Antygoną ciąży fatum i musi mu się podporządkować, o tyle pozostali bohaterowie mają nieograniczone pole działania. Ich jedyną granicą jest sumienie. W wymienionych utworach zauważyć można również zmianę koncepcji tragizmu. W ?Antygonie? źródłem śmierci bohaterki było jej przeznaczeni czyli fatum. W ?Konradzie Wallenrodzie? bohater wybrał obowiązek wobec państwa a nie miłość do ukochanej. Natomiast w ?Makbecie? bohater miał wybór między dobrem a złem. Za namowami żony wybrał zła drogę.


Bibliografia i plan ramowy

Temat: Antyczna, Szekspirowska i romantyczna koncepcja tragizmu. Porównaj, zestawiając wybrane utwory.
I Literatura podmiotu
1.Sofokles ?Antygona? Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2004, ISBN 83-7389-238-9
2.Adam Mickiewicz ?Konrad Wallenrod? Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1973
3.Wiliam Szekspir ?Makbet? Wydawnictwo Łódzkie, ISBN 83-218-0386-5

II Literatura przedmiotu

1.Encyklopedia Popularna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ISBN 83-01-10416-3
2.Jerzy Starnawski ?Antygona? Sofoklesa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1983, ISBN 83-02-01418-4
3.Stanisław Sierotwiński ?Słownik terminów literackich? Wydawnictwo- Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986
4. Jarosław Komorowski ?Makbet? Williama Shakespeare`a, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989, ISBN 83-02-03660-9

III Ramowy plan wypowiedzi

Teza: Różne koncepcje tragizmu w literaturze.

1.Określenie problemu.

?Dlaczego wybrali drogę, która doprowadziła ich do śmierci.
?Czym jest ?tragizm?
?Co to jest ?koncepcja tragizmu?

2.Kolejność prezentowanych argumentów.

a)Omówienie ?Antygony?
?Krótkie streszczenie
?Na czym polega tragizm Antygony?

b)Omówienie ?Konrada Wallenroda?
?Krótkie streszczenie
?Na czym polega tragizm Konrada Wallenroda?

c)Omówienie ?Makbeta?
?Krótkie streszczenie
?Na czym polega tragizm Makbeta?

3.Wnioski
?Porównanie trzech postaci (podobieństwa i różnice)
?Porównanie trzech koncepcji: antycznej, romantycznej i szekspirowskiej (podobieństwa i różnice)

IV Materiały pomocnicze

?plansza ze zdjęciami bohaterów