Reformacja

Bezpośrednia przyczyną reformacji był wprost gigantyczny handel relikwiami świętych, bardzo kosztownymi dyspensami i odpustami. Stolica Apostolska zamierzała w ten sposób zdobyć odpowiednie środki finansowe na budowę bazyliki św. Piotra. W Niemczech np. arcybiskup Moguncji Albert prowadził stały, bardzo atrakcyjny targ relikwiami świętych.
Wiele kontrowersji budziła także postawa papieża ? wojaka, Juliusza II (1503-1513), który dążąc do umocnienia pozycji państwa kościelnego w walce z Mediolanem, Neapolem i Sycylią osobiście stawał na czele wypraw wojennych, zaś jego następca papież Leon X (1513-1521) nasilił ów handel kosztownymi relikwiami i odpustami. Gromadzone środki miały być przeznaczone na kontynuowaną ciągle budowę wspaniałej bazyliki i zaangażowanie tej miary architektów, malarzy i rzeźbiarzy co Leonardo da Vinci, Rafael Sanzio, Michał Anioł ? Buonarotti, Tycjan.
Wystąpienie Marcina Lutra z oskarżeniem Kościoła, ujęte w 95 tez przeciwko odpustom, praktykom, obrzędom i niektórym dogmatom, zostało ogłoszone 31 października 1517 roku, przez wywieszenie ich na drzwiach kaplicy uniwersyteckiej w Wittenberdze
Opozycja przeciwko kościołowi szybką falą rozeszła się po Europie i wkrótce doprowadziła do oderwania się od Rzymu prawie całych Niemiec, Szwajcarii, Niderlandów, Austrii, Danii i Skandynawii. Do rozłamu kościelnego doszło także we Francji, w Czechach, na Węgrzech i w Polsce. Bodaj wszystkie ugrupowania społeczne i polityczne, poddając krytyce ostatnie decyzje Kościoła, kierowały się nie tylko postulatami kultury renesansowej, odnosząc się niechętnie do wszystkich autorytetów, ale także własnymi interesami ekonomicznymi. Książęta niemieccy chętnie patronowali tym dążeniom licząc na rozszerzenie swych posiadłości kosztem majątków kościelnych. Łakomym okiem na te bogactwa patrzyła także szlachta. Z wpływami politycznymi kleru walczyło również bogatsze mieszczaństwo, domagające się zwłaszcza zmniejszenia liczby klasztorów, które przecież utrzymywali i które zajmowały wiele cennego miejsca w obwarowanym murami centrum miasta. Natomiast plebejusze domagali się równości między ludźmi i bardziej sprawiedliwego podziału dóbr materialnych. Patrząc na wystawny tryb życia kleru, domagali się ograniczenia majątków i dochodów kościelnych oraz stworzenia ?tańszego kościoła?. Największe nadzieje w reformacyjnym ruchu pokładali chłopi, licząc na zniesienie coraz bardziej uciążliwego wyzysku i rażącej krzywdy.
Gdy w 1517 roku Marcin Luter wystąpił ze swoim oskarżeniem Kościoła, działał jako narzędzie wszystkich niezadowolonych z panujących w Niemczech stosunków społecznych. Spotkał się więc z poparciem niemal całego narodu. W pierwszym momencie reformacja oddziałała ujemnie na naukę i szkolnictwo. Zerwanie związków z Kościołem podcięło ich byt zarówno prawny, jak i ekonomiczny. Młodzież masowo zaczęła opuszczać szkoły. Wśród protestantów przejętych siermiężnymi zasadami nowej wiary szerzyła się wroga niechęć do świeckiej mądrości, do kształcenia rozumu i do studiów książkowych. Twierdzono, że do zbawienia wystarczy głęboka osobista, oparta na kulcie rodziny religijność oraz osobista modlitwa wspierająca się na głębokiej znajomości Biblii, która do tej pory laikom (ludziom świeckim) niemal w ogóle nie była dostępna.
Humaniści w momencie wybuchu reformacji z rozpaczą oglądali upadek szkolnictwa. Erazm z Rotterdamu z niepokojem wołał: ?gdzie panuje luteranizm, tam sztuki piękne idą w ruinę?. Nie było w tym stwierdzeniu. Luter początkowo był zdania, że wszystkie szkoły należy zniszczyć. Ale już w 1524 r. zmienił zdanie. W swoim posłaniu ?Do burmistrzów i rajców wszystkich miast w Niemczech? pisał, iż powinni zakładać i utrzymywali szkoły chrześcijańskie. Z ogromną namiętnością krytykował zaniedbanie okazywane szkołom. Podkreślał, że interes religii, potrzeba należytego rozumienia Biblii- wymaga pogłębionej znajomości języków klasycznych, a dla czytania Nowego Testamentu , przełożonego na język niemiecki, niezbędne jest pełne upowszechnienie wśród wiernych, umiejętności czytania. Nawoływał więc do zakładania niemieckich szkółek początkowych. Luter bardzo wysoko cenił zawód nauczyciela i żądał, by nikogo nie mianowano pastorem, jeżeli przedtem nie uczył w szkole.
Protestantyzm, usuwając instytucjonalne pośrednictwo Kościoła w dążeniu do zbawienia wiecznego i odrzucając wszelkie praktyki związane z osiąganiem zbawienia poprzez ?zasługi? nabyte za pieniądze, poprzez dobroczynność, ofiary i odpusty przypomniał, że każdy sam ponosić musi pełną odpowiedzialność za swoje zbawienie. Nikt nie może liczyć na wstawiennictwo świętych (odrzucał ich kult, nawet kult Matki Bożej), ani na skuteczną pomoc duchowieństwa, jako służby bożej. Stąd wynika pilna potrzeba przetłumaczenia Biblii na język niemiecki i rozpowszechnienie jej wśród wszystkich wiernych oraz zadbanie o upowszechnienie nauki czytania. Idąc za przykładem ?Braci Czeskich?, Luter ułożył w formie pytań i odpowiedzi katechizm obejmujący zbiór głównych zasad nowej wiary. Wydał go w 1529 r. Tę formę nauki zasad religii przejął później także Kościół katolicki.
Z czasem do zakładanych, nawet po wsiach ?szkółek niemieckich?, prowadzonych przez przykościelnych nauczycieli, zwanych kantorami (nauczycielami śpiewu kościelnego), została dodana także nauka pisania, a nawet rachunki. W ten sposób reformacja stworzyła podwaliny do powstania związków przyszłej szkoły ludowej.
Szybki rozwój szkółek luterańskich nastąpił dopiero w II połowie XVI w. (już po śmierci Lutra). O skali ich rozwoju świadczyć może fakt, że w Księstwie Wittenbegii, już w 1559 r. wydane zostało zarządzenie o obowiązku zakładania i prowadzenia przy każdej parafii niemieckich szkółek. Nadzór nad nimi sprawować miał miejscowy pastor.