Reżimy autorytarne w Europie w okresie międzywojennym

- W obliczu narastających konfliktów pomiędzy mocarstwami europejskimi, w szczególnie trudnej sytuacji znalazły się małe, często słabe ekonomicznie kraje Europy Środkowowschodniej. Położone między dwoma największymi przeciwnikami ładu wersalskiego: Niemcami i ZSRR, wzajemnie skłócone i doświadczone głębokim kryzysem gospodarczym z początku lat trzydziestych państwa usiłowały wzmocnić swą pozycję na arenie międzynarodowej, poprzez stopniowe odchodzenie od zasad demokracji parlamentarnej ku ustrojom autorytarnym.
- Polska
- W wyniku zamachu majowego (12-14 maja 1926r.) władzę w kraju objęła grupa wojskowych skupiona wokół marszałka Józefa Piłsudskiego
- Uchwalono tzw. konstytucje kwietniową (podpisaną przez prezydenta Mościckiego 23 kwietnia 1935 roku) dawającą niemal nieograniczoną władzę prezydentowi i sprowadzającą parlament do roli jednej z podporządkowanych mu instytucji.
- Pomimo wprowadzenia w życie nowej konstytucji oraz znacznych sukcesów gospodarczych piłsudczyków, którzy zwłaszcza w drugiej połowie lat trzydziestych z powodzeniem stosowali w Polsce elementy polityki planowania gospodarczego, sytuacja wewnętrzna kraju daleka była od stabilizacji.
- Konflikty piłsudczyków z opozycją (proces brzeski)
- Początkowo polska dyplomacja usiłowała odgrywać rolę koordynatora polityki zagranicznej mniejszych państw Europy Środkowowschodniej. Ze względu na istniejące miedzy nimi głębokie sprzeczności interesów, a także z uwagi na fakt, iż Polska pozostawała w sporach ze wszystkimi swoimi sąsiadami z wyjątkiem Łotwy i Rumunii, bardzo szybko okazało się, że rola ta zdecydowanie przerasta możliwości Warszawy
- Ochrona suwerenności kraju poprzez zachowywanie równowagi pomiędzy stosunkami polsko-niemieckimi a polsko-radzieckimi (polityka balansowania)
- 25 lipca 1932roku podpisano polsko-radziecki pakt o nieagresji
- 26 stycznia 1934 roku podpisano polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy
- Litwa
- W nocy z 16 na 17 grudnia 1926 roku na Litwie doszło do prawicowego zamachu stanu. W jego wyniku władzę objęli nacjonaliści z Partii Narodowej (Tautinkai) zwani tautininkami odsuwając rządzącą koalicję ludowców i socjaldemokratów.
- Stojący na czele tautininków Antanas Smetona objął urząd prezydenta a Augustinas Voldemaras-premiera oraz ministra spraw zagranicznych
- Zwycięski obóz rozwiązał w 1927 roku parlament, zaś w roku 1928 ogłosił nową konstytucję skupiającą całość władzy w rękach prezydenta Smetona określanego oficjalnie jako "wódz narodu"
- Po pewnym czasie w szeregach Partii Narodowej doszło do ostrej rywalizacji pomiędzy bardziej umiarkowanym Smetoną a zwolennikiem faszystowskich koncepcji ustrojowych oraz proniemieckiej polityki zagranicznej Voldemarasem
- W 1929 roku Voldemaras zmuszony został do ustąpienia ze wszystkich piastowanych urzędów a po zorganizowanym z pomocą skrajnie prawicowej organizacji Żelazny Wilk nieudanym zamachu stanu z nocy z 6 na 7 czerwca 1934 roku aresztowany i skazany na 8 lat więzienia. Od roku 1929 następcą Voldemarasa na stanowisku premiera był szwagier Smetony-Juozas Tubelis, w 1938 roku zastąpiony przez ks. Vladsa Mironasa
- W 1938 roku ogłoszona została nowa konstytucja, ugruntowująca dominująca pozycję polityczną obozu Smetony
- Estonia
- na początku lat trzydziestych dużą popularność zdobył w Estonii ruch tzw. wabsów, uczestników wojny o niepodległość Estonii z lat 1918-1920 skupionych w Związku Uczestników Wojny Wyzwoleńczej. Związek ten kierowany przez adwokata Artura Sirka oraz generała Andresa Larkę, występował z ostrą krytyką ustroju parlamentarnego proponując wprowadzenie systemu politycznego opartego na wzorcach faszystowskich
- latem 1933 roku wabsi wystąpili z własnym projektem konstytucji i w przeprowadzonym 14-16 października 1933 roku referendum w tej sprawie odnieśli zdecydowane zwycięstwo
- 24 stycznia 1934 roku weszła w życie nowa konstytucja, która pełnie władzy oddawała w ręce wybieranego w głosowaniu powszechnym prezydenta
- wszystko wskazywało na to, że Larka obejmie funkcję prezydenta
- ówczesny "senior państwa" (urząd łączący funkcje prezydenta i premiera) a także przywódca Partii Agrariuszy (ludowców) Konstantin Pts porozumiał się z wybitnym estońskim dowódcą wojskowym generałem Johanem Laidonerem i 12 marca 1934 roku dokonał przewrotu wprowadzając stan wyjątkowy.
- Umożliwiło to przeprowadzenie aresztowań wśród wabsów i doprowadziło do rozbicia tego ruchu.
- Ostateczny upadek wabsów nastąpił rok później, kiedy to podczas przygotowań do zaplanowanego 8 grudnia 1935 roku przewrotu, policji estońskiej udało się aresztowi jego organizatorów.
- Mimo likwidacji niebezpieczeństwa prawicowego przewrotu Pts nie zdecydował się na przywrócenie ustroju parlamentarnego, systematycznie wzmacniał swoja dyktaturę
- W marcu 1935 roku Pts utworzył masowy Związek Ojczyźniany pomyślany jako jego zaplecze polityczne
- W styczniu 1938 roku Pts doprowadził do wejścia w życie nowej konstytucji dającej szerokie uprawnienia prezydentowi, w końcu zaś sam objął te funkcję i sprawował ją do roku 1940.
- Łotwa
- W nocy z 15 na 16 maja 1934 roku Karlis Ulmanis stojący na czele nowego rządu przeprowadził zamach stanu. Użył do tego celu głównie bojówek swojej partii tzw.aizsargów
- Natychmiast wprowadzono stan wyjątkowy i rozpoczęto aresztowania, rozwiązano partie polityczne a parlament uznano za "nieistniejący"
- Od kwietnia 1936 roku Ulmanis łączył w swoim ręku funkcję premiera i prezydenta
- W okresie rządów Ulmanisa realizowano program będący mieszaniną haseł nacjonalistycznych i agrarnych. Dzięki sprzyjającej koniunkturze ekipa Ulmanisa osiągnęła znaczne sukcesy gospodarcze, doprowadzając na Łotwie do dynamicznego wzrostu produkcji rolnej
- Węgry:
- Od początku lat dwudziestych na Węgrzech utrzymywała się dyktatura regenta Miklosa Horthyego de Nagybnya
- W latach trzydziestych kraj ten coraz bardziej zaczął ulegać wpływom państw faszystowskich
- W czerwcu 1933 roku Gmbs jako pierwszy premier-cudzoziemiec złożył wizytę Adolfowi Hitlerowi
- 17 marca 1933 roku Gmbs podpisał z Austrią i Włochami tzw. protokoły rzymskie, których celem było włączenie Węgier do włoskiej strefy ekonomicznej
- Węgry stale zacieśniały współpracę z państwami Osi
- We wrześniu 1938 roku wbrew postanowieniom układu z Trianon Węgry przywróciły powszechną służbę wojskową
- 2 listopada 1938 roku w wyniku porozumienia niemiecko-włoskiego (tzw. pierwszego arbitrażu wiedeńskiego) Węgry odzyskały południowe obszary Słowacji oraz część Ukrainy Zakarpackiej
- 13 stycznia 1939 roku kraj ten przystąpił do paktu antykominternowkiego i rozpoczął wprowadzanie w życie ustawodawstwa antyżydowskiego
- wpływ Niemiec na węgierskie życie polityczne usiłował ograniczyć Pl Teleki, od lutego 1939 roku sprawujący funkcję premiera
- ostatecznie kraj ten został podporządkowany państwom Osi wiosną 1941 roku
- Bułgaria:
- W 1932 roku powstało ugrupowanie Zweno (Dzwon). Jego członkowie tzw. zwenari głosili ideał państwa korporacyjnego, które wyeliminuje partyjnictwo i zapewni obywatelom silna opiekę socjalną
- 14 maja 1934 roku podał się do dymisji rząd Muszanowa. Przesilenie rządowe postanowili wykorzystać zwenari i sposobami pozakonstytucyjnymi sięgnąc po władzę
- w nocy z 18 na 19 maja 1934 roku grupa Zweno wraz ze skupiającą grono wyższych oficerów Ligą Wojskową dokonała w Sofii zamach stanu
- sformowano rząd na czele z członkiem Ligi Wojskowej-pułkownikiem Kimonem Georgiewem. Jego gabinet zawiesił wiele postanowień pochodzącej z 1879 roku konstytucji tarnowskiej. Rozwiązany został parlament a rozporządzenie rządowe uzyskały rangę ustaw. Rozwiązano partie polityczne i skonfiskowano ich majątek
- w polityce zagranicznej rząd grupy Zweno szukał zbliżenia politycznego z Francją i Jugosławią. 23 czerwca 1934 roku Bułgaria nawiązała stosunki dyplomatyczne z ZSRR
- gabinet Georgiewa pozostawał u władzy tylko 8 miesięcy. Jego republikańskie nastawienie oraz radykalizm społeczny budziły obawy cara Borysa III. Monarcha aktywnie zmierzał do usunięcia rządu zwenarich. Pozyskał sobie poparcie części Ligi Wojskowej, w tym jej przywódcy generała Penczo Złatewa, który sprawował funkcję ministra wojny. Korzystając z jego pomocy 22 stycznia 1935 roku car Borys III usunął rząd Georgiewa
- na tymczasowego premiera powołany został generał Penezo Złatew, który przeprowadził czystkę wśród kadry oficerskiej, usuwając z niej przeciwników monarchii
- 22 kwietnia 1935 roku rząd Złatewa ustąpił miejsca nowemu gabinetowi Andreja Toszewa
- jesienią 1935 roku zwenari usiłowali przeprowadzić kontrprzewrót, ale ich spisek został wykryty (spiskowców skazano na śmierć lub długoletnie więzienie)
- car postanowił bezpośrednio przejąć pełnię władzy i 23 listopada 1935 roku powstał tzw. rząd dworski, skupiający najbliższych współpracowników monarchy
- gabinet ten utrzymał się do jesieni 1940 roku a jego rola sprowadzała się do wprowadzania w życie poleceń Borysa III
- Portugalia:
- Lata trzydzieste w historii politycznej Portugalii to okres budowy "Nowego Państwa" (Estado Novo), funkcjonującego w odwołaniu do idei stanowo-korporacyjnego i autorytarnego porządku. Twórcą tej nowej Portugalii był Antonio de Oliveira Salazar.
- Idea państwa silnego
- Miało być to państwo dyktatury narodowej
- Fundament takiego państwa stanowić miały obok rodziny korporacje skupiające pracodawców i pracowników
- Wizję owego "Nowego Państwa" Salazar zaczął urzeczywistniać w roku 1932, zostając 5 lipca premierem
- Oprócz funkcji premiera Salazar sprawował pieczę nad ministerstwem finansów, wojny oraz spraw zagranicznych. Niezależnie od tego był przywódcą Unii Narodowej, jedynego legalnego ruchu politycznego
- Salazar rozporządzał władzą dyktatorską
- "Nowe Państwo" według Salazara miało być "trzecią drogą ustrojową, ulokowaną pomiędzy demokracją a totalitaryzmem, odwołująca się do zasad korporacjonizmu, nacjonalizmu i autorytaryzmu.
- W 1933 roku uchwalono nowa konstytucję przyjęta 18 marca w plebiscycie ludowym. Nowa konstytucja określała Portugalię jako republikę korporacyjną
- Wkrótce po wejściu konstytucji w życie rozwiązane zostały wszystkie partie polityczne prócz Unii Narodowej, której przysługiwało wyłączne prawo zgłaszania kandydatów do Zgromadzenia Narodowego
- Obywatele reprezentowani byli przez korporacje a młodzież została objęta przynależnością do organizacji noszącej nazwę Młodzież Portugalska