Motywy orientalne i ich funkcje w literaturze romantycznej

Orientalizm jest to przejawiająca się zarówno w literaturze jak i sztuce fascynacja życiem, tradycją i kulturą narodów Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Twórcy zachwycali się w szczególności kulturą arabską, perską, chińską, hinduską i japońską. To zainteresowanie światem bliskiego i środkowego wschodu szczególnie zaobserwować można w dziełach epoki romantyzmu oraz w literaturze innych epok literackich, które do założeń romantyzmu nawiązywały. Motywy orientalne sprawiały, że świat ukazywany przez poetów stawał się pociągający i tajemniczy oraz posłużył do wykreowania bohatera romantycznego ? pielgrzyma ? wędrowca. Orientalizm miał też duży wpływ na twórczość romantyków, którzy szukali tła i rzeczywistości w której mogli by umieścić akcje swych utworów. Świat ten urzekał twórców tajemniczością i barwnością, pozwalał uciec od smutnej rzeczywistości. Orientalizm pojawił się już w starożytności, rozwinął szczególnie w średniowieczu i w okresie baroku. Często wykorzystywany był przez twórców jako sposób widzenia i przedstawiania rzeczywistości. W utworach zawierających motywy orientalne możemy dostrzec obszerne opisy tamtejszej egzotycznej przyrody oraz obyczajów, które dzięki twórcom zostały przeniesione do europejskiej kultury .
Orientalizm przejawia się szczególnie w sonetach krymskich Adama Mickiewicza.
W swoim cyklu utworów Mickiewicz w sposób mistrzowski ukazał piękno krajobrazu krymskiego, przyrody orientalnej i kultury Wschodu. "Sonety krymskie" to cykl osiemnastu utworów, powiązanych ze sobą tym samym tematem - opisem obrazu orientalnego. Powstały one podczas pobytu pisarza w Odessie, są efektem jego częstych wycieczek na Krym. Poetycka podróż rozpoczyna się na bezkresnych stepach Akermanu, a kończy u stóp góry Ajudah. W sonetach splatają się obrazy nietypowej przyrody z opisem przeżyć wewnętrznych bohatera ? Pielgrzyma. Każdy z nich stanowi samodzielny utwór, a elementem głównym jest przyroda, która stanowi pretekst do wyrażania uczuć podmiotu lirycznego. Kultura orientalna była dla romantyków tajemnicza, ciekawa, inna. Cyklem tych sonetów Mickiewicz potwierdził swoje zainteresowanie orientem. Sonety krymskie wyrażają przede wszystkim refleksje nad utraconą ojczyzną, ale także rozważania dotyczące życia i twórczości. Istotną cechą "Sonetów krymskich", a co za tym idzie opisów przyrody w nich zawartych jest właśnie orientalizm, przejawiający się poprzez niezwykle ozdobny styl oraz istnienie wschodniego bohatera- Mirzy.
Utworem rozpoczynającym cykl i jednocześnie najsłynniejszym są "Stepy akermańskie". Pierwsza część utworu dotyczy opisu bezkresnych stepów Akermanu rozciągających się nad Dniestrem, które zostają przedstawione przez autora jako ocean. Podmiot liryczny przeżywa dramat, gdyż wie, iż powrót do ojczyzny jest nierealny, jest marzeniem którego nie może urzeczywistnić. Podmiot liryczny ukazuje ciszę, a bezkres stepów Akermanu i brak głosu dobiegającego z Litwy, który skłaniałby do powrotu na łono ojczyzny uświadamiają poecie jego samotność, oddalenie od kraju oraz tęsknotę.
Kolejnym utworem godnym uwagi jest niewątpliwie wiersz ?Bakczysaraj?. W utworze tym zostaje przedstawiony obraz miasta, dawnej stolicy chanów krymskich. Było to miasto licznych meczetów, z ruinami dawnego pałacu. Zwiedzanie tegoż pałacu stało się dla Mickiewicza inspiracją do napisania sonetu. Miasto, niegdyś tętniące życiem, oznaczające władzę i potęgę, ulega unicestwieniu. Przesłaniem sonetu jest stwierdzenie, że błędem człowieka jest uważanie się za istotę posiadającą władzę nad całym światem, gdyż w rzeczywistości jest bezbronny wobec potęgi natury.
Sonet ? Bakczysaraj w nocy? powstał prawdopodobnie pod wpływem fascynacji egzotyką orientu i kultury islamu . Tematem utworu jest obraz miasta w czasie zachodu słońca . Dostrzegamy wiele meczetów, symboli wiary tamtejszej ludności. Autor zwraca uwagę na bardzo poważne traktowanie swojej wiary. Nastrój pobożności podczas ostatniej modlitwy przenosi się także na przyrodę, bardzo widoczny jest jej spokój właśnie podczas zachodu słońca.
Kolejnym sonetem na który z całą pewnością należałoby zwrócić uwagę jest ?Czatyrdach?. W utworze tym podmiotem lirycznym jest Mirza ? człowiek wschodu, który zwraca się do Czatydrahu, najwyższego szczytu, ze słowami zachwytu i podziwu dla jego potęgi. Mówi nawet ? Maszcie krymskiego statku , wielki Czatyrdahu!, O minarecie świata!, O gór padyszachu!. Zrozpaczony muzułmanin odprawia modły u podnóża góry, wylicza nieszczęścia, które dotykają ludzi: suszę, szarańczę, wojnę ? wciąż te same od pokoleń. Lecz Czatyrdah tkwi nieruchomy i obojętny na ludzkie cierpienie. Góra pośrednik między człowiekiem a Bogiem wciąż milczy, człowiek zadaje sobie pytanie czy Bóg jest tak samo potężny i tak samo niewzruszony na ludzkie cierpienie jak góra Czatyrdach.
Poszczególne sonety są powiązane poprzez dzieje poety - pielgrzyma, wygnańca tęskniącego za ojczyzną, którą był zmuszony opuścić. W utworze Pielgrzym zostały przedstawione dwie krainy , pierwszą jest świat obecnie otaczający poetę ? Krym , drugą zaś świat wspomnień ? jego kraj ojczysty Litwa. Autor przeciwstawia sobie obie krainy , uzyskując tym sposobem duży kontrast. Z jednej strony Krym widzimy jako piękny egzotyczny zakątek, a z drugiej dostrzegamy emocjonalną pustkę podmiotu lirycznego wobec tej rzeczywistości. Tęskni do Litwy, której lasy są mu droższe niż wszystkie egzotyczne wspaniałości takie jak Słowiki Bajdaru, złote ananasy czy rubinowe morwy. Litwa mimo pospolitego obrazu jest bliska sercu poety gdyż to właśnie z tym regionem jest związany emocjonalnie. Nad uroki krymskiej przyrody przekłada krajobrazy Litwy ? a więc wszystko co jest mu drogie i bliskie. Pielgrzym zostaje przedstawiony jako nieszczęśliwie zakochany patriota. Targa nim wiele pytań i niepokoi dotyczących jego powrotu do ojczyzny i miłości do ukochanej. W sonetach krymskich motywy orientalne możemy dostrzec przede wszystkim w opisach przyrody. Podmiot liryczny prowadzony jest przez Mirze ? człowieka wschodu, który jest jego przewodnikiem i ukazuje piękno krainy Orientu, zarówno to widoczne jaki i to ukryte.
Wierszem zamykającym cykl utworów jest sonet pt: ?Ajudah?. Tematem tego utworu jest widok ze skały Ajudah . Talent poetycki i natchnienie symbolizowane są w tym utworze przez morskie fale, zaś muszle, perły i korale symbolizują dzieła powstające podczas przypływu natchnienia u artysty. To poetyckie skojarzenie przywołało typowy dla epoki temat - poezji i poety osamotnionego, lecz nieśmiertelnego dzięki swej sławie, który oczekuje uznania potomnych i współczesnych odbiorców zarówno za życia jak i po śmierci.
Utworem, na który z pewnością także warto się powołać jest Giaur Georga Byrona. Ta powieść poetycka godna jest uwagi nie tylko ze względu na kompozycję i treść.
O jej artyzmie decydują także opisy przyrody i kultury wschodu. Autor przedstawił zagadnienie w sposób barwny i ciekawy, a wpływ orientalizmu na utwór jest ogromny . Pełen tytuł powieści poetyckiej brzmi : Giaur- ułamki powieści tureckiej i już nawiązuje do kultury orientalnej. Zresztą całe dzieło przesycone jest naleciałościami języka arabskiego oraz muzułmańskimi przejawami kulturowymi i duchowymi. Jedną z cech orientalizmu jest tajemniczość, którą udaje się autorowi wywołać wprowadzeniem, właściwie, anonimowego bohatera, bo Giaur to po prostu chrześcijanin. Czytelnik nic nie wie na temat jego pochodzenia, nie zna jego nazwiska ani rodowodu- zatem postać ta miała nie tylko fascynować, ale i intrygować czytelnika, a doskonale wkomponowana w rzeczywistość wschodu akcja podkreśla jej oryginalność. Akcja samego poematu, rozrywana jest przez nagłe i zaskakujące zmiany scenerii, a o wypadkach dotyczących śmierci Leili, zemsty Giaura i jego pokucie czytelnik dowiaduje się z ust trzech narratorów. Świat orientu to także religia,. Na którą składaja się nie tylko prawa ustanowione przez koran, także normy obyczajowe i kulturowe. ich wpływ na losy bohaterów jest ogromny. Zmuszony prawami koranu Hassan zabija Leile choć tak naprawdę nie jest złym człowiekiem. Byron przybliża także język tej części świata, w utworze występują pojedyncze słowa i zwroty muzułmańskie. Orientalizm w Giaurze wnosi niezwykle wiele do tego utworu. Dzieło nabiera tajemniczego charakteru przez co jest ciekawsze i barwniejsze. Autor przenosząc akcje utworu do Turcji sprawia ze główny bohater jest wyobcowanym odmieńcem ,a wiec typowym bohaterem romantycznym.
Podróż Juliusza Słowackiego do Ziemi Świętej i innych krajów Wschodu zaowocowała utworami w których nie wątpliwie można dostrzec motywy orientalne. Podróż ta była dla niego źródłem inspiracji i przyniosła wiele nowych doświadczeń, Rozmowa z piramidami to rozmyślania o zniewolonym narodzie, który nie da się pokonać ani nie przestanie myśleć o wyzwoleniu. Jego siłą jest nieśmiertelny duch, według podmiotu lirycznego należało by odłożyć walkę zbrojną na czas późniejszy, bardziej odpowiedni. Jednak w pamięci narodu powinna pozostać pamięć o bohaterach. Ślady przeszłości, bogactwa takie jak właśnie piramidy i sarkofagi ? świadectwo dawnej wielkości skłania poetę do refleksji i rozmyślań.
Motywy orientalne możemy odnaleźć także w poemacie Juliusza Słowackiego
pt:? Ojciec zadżumionych?. W jego pamięci utkwiły obrazy zbiorowych grobów ludzi umarłych na dżumę, obrazy nędzy, biedy, choroby i rozpaczy, obrazy bólu umierających i bólu ludzi, którzy utracili swoich bliskich. Wszystkie wspomnienia pojawiają się w utworze. W czasie odbywania kwarantanny w Egipcie Juliusz Słowacki usłyszał historię starego Araba, która stała się później kanwą poematu ?Ojciec zadżumionych?. Arab opowiada podróżnemu rodzinną tragedię. Dżuma zabrała mu żonę i siedmioro dzieci, a więc wszystko co tak na prawdę kochał. Cierpienie nie wyzwoliło w nim jednak buntu. Postawa rezygnacji i wyobcowania ze świata nie dotkniętych klęską zbliża "ojca zadżumionych" do biblijnego Hioba. Cierpienia Hioba jednak zostają wynagrodzone, zaś Arab oprócz bólu nie dostaje nic. Orientalna jest w tym utworze nie tylko przyroda, ale także możemy dostrzec elementy religii muzułmańskiej ? liczne zwroty skierowane do Allacha. Kompozycja utworu oddaje falowanie nastrojów rozpaczy i nadziei. Opis pustyni współbrzmi ze stanami ducha narratora. Grozę dżumy jako niszczycielskiej siły, która odbiera człowiekowi wszystko co ważne, potęguje obraz pustyni, który dodatkowo ukazuje bezsilność człowieka. Mężczyzna opowiada o etapach kwarantanny i kolejnych zgonach najbliższych sobie osób.
Orientalizm był dla romantyków przede wszystkim tłem w którym mogli umieszczać akcje swych utworów. Pozwalał uciec od smutnej rzeczywistości i zainteresować czytelnika swoją barwnością i tajemniczością. Zainteresowanie kulturą wschodu zaowocowało wprowadzeniem to utworów słownictwa orientalnego oraz pozwoliło wykreować nowy typ bohatera ? pielgrzyma pragnącego powrócić do ojczyzny.