Procesy egzogeniczne

Wietrzenie-jeden z najważniejszych procesów zachodzących na Ziemi będący efektem przystosowania się skał i ich składników(minerałów) do odmiennych niż te w których powstawały. Procesy wietrzenia zachodzą w przypowierzchniowej strefie skorupy ziemskiej którą nazywamy strefa wietrzenia. Jej grubość jest zróżnicowana gdyż głębokość do jakiej sięga wietrzenie zależy od min. Budowy geologicznej,ukształtowania terenu,warunków klimatycznych,głębokości występowania wód gruntowych,rozwoju świata organicznego. W.f-(insolacyjne,mrozowe,solne i skał ilastych)rozkruszanie i mechaniczny rozpad skał. Zachodzi pod wpływem związanego z promieniowaniem słonecznym(insolacja) nierównomiernego rozszerzania się i kurczenia minerałów podczas nagrzewania i ochładzania skał; wzrostu obcych kryształów-lodu i soli-w szczelinach i porach skał;wahania ciśnienia na powierzchni skał wskutek odciążenia; zmiany wilgotności skał;mechanicznej działalności roślin i zwierząt.|rozpad ziarnisty(dezintegracja granularna)granit:jasne kryształy kwarcu i skaleni oraz ciemne kryształy miki.|łuszczenie skały|rozsadzanie skały na duże bloki(dezintegracja blokowa,rozpad blokowy). W mrozow jest najbardziej skuteczne w klimacie umiarkowanym i subpolarnym oraz w wysokich partiach gór, gdzie temp często waha się w okolicach 0. W.ch-rozkład skał czyli zmiana składu chemicznego minerałów budujących skałę.główne czynniki:rozpuszczanie(wapń,magnez,sód,potas)(od pH wody, temp, zawartości związków organicznych, przepuszczalności skał,pokrywy glebowej,szaty roślinnej,ukształtowania terenu),uwodnienie(gips z anhydrytu lub limonitu),hydroliza,utlenianie,redukcje,utlenianie W.b-obejmuje zmiany fizyczne i chemiczne skał, powstałe pod wpływem rozwoju aktywności życiowej organizmów.Produkty wietrzenia- przygotowuje podłoże skalne pod działąnie innych procesów geomorfologicznych np. stokowych, fluwialnych,glacjalnych,eolicznych. Zmiana spoistości skały. Produktem wietrzenia jest pokrywa zwietrzelinowa tworząca się na skałach. Jej grubość,skład chem,wiek, budowa wewn uzależnione są od zespołu czynników.
Denadunacja-zachodzi na wszystkich powierzchniach nachylonych:lądach i popd wodą, zachodzi ciągłe przemieszczanie materiału zwietrzelinowego do miejsc niżej położonych. Ten proces niszczy powierzchnie Ziemi i prowadzi do jej wyrównania. Na denudację składają się ruchy masowe i spłukiwania. Ruchy masowe-grawitacyjne-w obrębie stoku, przemieszczanie się materiału skalnego pod wpływem siły ciężkości. Charakter ruchu zależy od: nachylenia powierzchni stokowej, rodzaju i ułożenia skał, miąższości zwietrzeliny, przesycenia wodą warstwy przypowierzchniowej, obecności i charakteru pokrywy roślinnej i innych. Osuwanie; stoki strome na których zalega zwietrzelina;ześlizgiwanie ułatwia woda która wsiąkając z wierzchnią warstwę zazwyczaj bardziej rozluźnioną zwiększa jej masę i zmniejsza tarcie powodują ruch tej warstwy w dół stoku. W górnej części zaznacza się najczęściej półkoliste obniżenie nisza osuwiskowa, droga przemieszczenia rynna osuwiskowa, miejsce akumulacji jęzor osuwiskowy. Spełzywanie na stookach o małym nachyleniu, ciężko go zaobserwować, zachodzi na dużych powierzchniach i obejmuje ogromne masy materiału. O procescie dowiadujemy się pośrednio na podstawie obserwacji skutków zjawiska np. pochylone drzewa z powyginanymi u podstawy pniami,pochylone słupy trakcji elektrycznej,słupy oświetleniowe czy ogrodzenia. Odpadanie na stromych stokach,ścianach,urwiskach skalnych. Przemieszczenie skał odspojonych od podłoża w wyniku wietrzenia fizycznego, prowadzącego do rozpadu ziarnistego i blokowego, stożki usypiskowestożki piargowe(tatry). Spływy przemieszczanie utworów luźnych i jednocześnie silnie przesiąkniętych wodą. Spływy i potoki błotne przynoszą katastrofalne zniszczenia. Brak roślinności sprzyja. Spłukiwanie woda deszczowa i roztopowa. Krople deszczu spadając na powierzchnię która jest całkowicie porośnięta roślinnością „bombarduje’ podłoże. Uderzenia powodują przemieszczanie luźnego materiału występującego w podłożu, zwłaszcza tego o najmniejszych rozmiarach. Krople powodują oderwanie, wyrzucenie w górę na zewnątrz od miejsca uderzenia kropli drobnych części gruntu. W miejscach uderzeń powstaje minikrater, piramidy ziemne. Woda opadowa i roztopowa częściowo wsiąka w podłoże jednak nadmiar spływa po nachylonej powierzchni cienką warstwą, powodując wymywanie drobnych cząstek gleby czy zwietrzeliny-spłukiwanie powierzchniowe i występuje najczęściej gdzie są ulewne deszcze i pokrywa roślinna jest uboga. Spłukiwanie bruzdowe(żłobkowe,rynnowe) łączenie się strużek wody w coraz większe strumienie niosące duże ilości wody w dolnej i środkowe strefie stoku. Spłukiwanie prowadzi do powstania żłobków bruzd wąwozów którymi podczas deszczy/roztopów odprowadzana jest woda. Materiał wynoszony z wyższych partii gromadzi się u ich podnuży w postaci stożków napływowych. Procesy spłukiwania porowadzą do erozji gleb.
Działalność wody rzecznej przejawia Se głównie w niszczeniue czyli erodowaniu dna i brzegów koryta, transportowaniu materiału i jego osadzaniu czyli akumulacji. Ruch laminacyjny(powolny) cząsteczki wody płyną równolegle do siebie i ich drogi nie przecinają się, nie następuje mieszanie ruch turbulencyjny(burzliwy) cząsteczki wody poruszają się po torach kolizyjnych często kolistych, wykonują ruch postępowy i wsteczny co prowadzi di ich zderzania się i mieszania.| pogłębianie koryta: wgłębna tam gdzie koryto rzeczne rozwija się w ltych skałach, jest charakterystyczna dla początkowych(górnych) odcinków dolin tam, gdzie spadek podłużny rzeki, czyli stopień nachylenia dla jej koryta w kierunku spływu wody jest duży. Pogłębianie dna koryta odbywa się przez uderzanie i szorowanie podłoza skalnego wleczonym rumowiskiem. Także ruch wirowy wody obciążonej naniesionym materiałem powoduje zniszczenia. Prowadzi do powstania mis, kotłów, rynien eworsyjnych, kawitacji(przy wodospadzie) Mogą sięgać ponad 20m np. w rzekach Tatr,Karkonoszy. Doliny V-kształtne. Denna-pogłębianie koryta rzeki gdy wypełnione jest materiałem luźnym, naniesionym przez rzekę, wymywanie i rozmywanie osadów.|wydłużanie koryta: wsteczna zachodzi na miejscu naturalnego wypływu wód poziemnych czy powierzchniowych – czyli w strefie występowania źródła. Wypływowi temu towarzyszy zazwyczaj zagłębienie terenu-nisza źródliskowa, a poprzez wynoszenie materiału pochodzącego z niszczenia niszy dochodzi do jej przegłębiania, cofania się źródła i wydłużania w ten sposób koryta. Czasami gdy po dwóch stronach działu wodnego znajdują się rzeki, może dojść do zjawiska kaptażu-przecięcia wód jednej rzeki przez drugą. Jest to możliwe gdy jedna z tych rzek w wyniku erozji wstecznej przechwyci rzekę cechującą się mniejszą siłą erozyjną np. Góry świętokrzyskie- przełom Lubrzanki, Beskidy. W Wyniku erozji wstecznej następują także cofanie się progów wodospadów. W wyniku eworsji podcinania jest podstawa wodospadu i w konsekwencji dochodzi do obrywania jej górnej części. Proces powoduje cofanie się wodospadu Niagara.|poszerzanie źródła: boczna podcinanie i rozmywanie brzegów koryta rzecznego. Woda żłobi brzeg naniesionym materiałem. W konsekwencji powstają obsunięcia czyli obrywy, które mogą czasowo zahamować przebieg erozji bocznej do czasu usunięcia przez wodę materiału dostarczonego przez ruchy masowe. Meandry, estuaria-ujscialejkowe,delty-ujścia deltowe. Transport materiału w rzekach w zawieszenie, ruch skokowy, wleczenie-poślizg, toczenie. Działalność budujące rzek:łachy korytowe, wały przykorytowe, mady rzeczne, stożki napływowe, estuaria.| zjawiska krasowe łatwo ulegają rozpuszczeniu: sole, gipsy, anhydryty, wapienie, dolomity. Intensywność rozpuszczania skał zależy od:wielkości opadów, temp, spękania skał, roślinności, ukształtowania terenu. Kras powierzchniowy zachodzi pod wpływem wód powierzchniowych(wody opadowe, roztopowe) *żłobki-wydłużone bruzdy *żebra-ostre bądź zaokrąglone grzbiety przedzielające żłobki; na nachylonych powierzchniach powstają : *ospa krasowa-drobne zagłębienia poprzedzielane ostrymi grzbiecikami *lejki krasowe- duże zagłębienia wklęsłe *studnie krasowe *ponory- szczeliny wgłąb ziemi *wywierzyska- miejsca wpływu wód podziemnych(źródło krasowe) *monogoty(humy)- wypukła forma krasowe *kopułowate ostańce- wypukła forma krasowa , uwał: kilka lejków, kilka uwałów: polje lub rozległe kotliny. | Kras podziemny zachodzi pod wpływem wód podziemnych *studnie i kominy krasowe- powstaja wzdłuż pionowych szczelin; wsiąkająca woda rozpuszczając skałę powoduje powiększenie szczeliny *korytarz krasowy- rozwijają się wzdłuż szczelin i ławic *sale i pieczary krasowe- rozwijają się w miejscach przecięcia studni i korytarzy *jaskinie- połączony system studni, kominów, korytarzy krasowych np. Mamutowa, Miętusia. Formy naciekowe(z CaCO3) *stalaktyty- tworzy się w miejscu gdzie woda kapie powoli ze stopu jaskini U *stalagmity- ‘rosną’ do góry *stalagnat:stalaktyt+stalagmit CaCo3+H2SO4Ca(HCO3)2 jak żłobki Ca(HCO3)2CaCO3+H2O+CO3 jak się tworzy proces naciekowy. |rzeźbotwórcza działalność morza i jezior wybrzeże- wąski pas graniczny lądu i morza *proces niszczący-abroazja *proces budujący-akumulacja czynniki wpływające na typy wybrzeży:budowa geologiczna(materiał wybrzeża), siła wiatru, pływy |Rodzaje wybrzeży +wysokie-klif(faleza)*dalmatyńskie- zalany obszar górki którego pasma przebiegają równolegle do lini wybrzeża, podłużne ciągi wysp, wąskie płw, zatoku *fiordowe- zalane doliny U-kształtne dolin polodowcowych *fiordowe- zalane płytki doliny polodowcowe *szkierowe- zalany obszar polodowcowy z licznymi mutonami(baranimi łbami), setki małych skalistych wysepek *riasowe- zalane doliny śródgórskie biegnące poprzecznie do lini brzegowej *Limanowe- zalane ujścia rzek rozcinające głębokimi jarami przybrzeżny obszar o budowie płytowej. +niskie-płaskie-mierzejowe,lagunowe,wydmowe,namorzynowe |*plaża- obszar między maks zasięgiem fal sztormowych a najniższym poziomem wody *wal burzowy- wyznacza maks zasięg fal sztormowych |Podwodne przedłużenie plaży zazwyczaj jako przegłębienie i spłycenie(łach)|*rew- podwodny garb * kosy- wydłużone piaszczyste nasypy *kosamierzeja- po jej wewnętrznej stronie powstaje zalwe lub jezioro przybrzeżne * bariery(lido)- piaszczyste wały *laguna- oddzielony fragment od morza przez lido * rafy- narastanie kolonijnych organizmów żywych min. Koralowce, glony wapienne,gąbki 25-29 stopni C, w czystej wodzie o dużej przeźroczystości przybrzeżnabarierowa(watowa)-tworzy lagune atol(kulista rafa wewnątrz której występuje laguna).| Rzeźbotwórcza działalność wiatru. Rzeźbotwórcza działalność wiatru zachodzi przede wszystkim na obszarach suchych i pozbawionych szaty roślinnej. Wiatr może niszczyć powierzchnię ziemi – erozja eoliczna, transportować drobny materiał oraz osadzać go – akumulacja eoliczna.

Erozja eoliczna jest ściśle związana z transportem eolicznym cząstek mineralnych. Niszczącą działalnością wiatru jest:
– deflacja – wywiewanie cząstek mineralnych prowadzące do powstania zagłębień – misy lub rynny deflacyjne. Wywiewanie zachodzi do momentu powstania bruku deflacyjnego, tj. warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku, którego wiatr nie jest w stanie przetransportować. Jeśli na obszarach pustynnych dno zagłębienia deflacyjnego dochodzi do poziomu wód gruntowych, powstaje oaza. W wyniku nierównomiernego wywiewania mogą powstać ostańce deflacyjne;
– korazja – niszczenie powierzchni skał przez uderzające w nią ziarenka piasku niesione przez wiatr. Powierzchnie te są rysowane, ścierane, polerowane lub drążone. W wyniku działania korazji powstają: żłobki i jamy korazyjne, wygłady eoliczne, graniaki, grzyby skalne.

Transport eoliczny uzależniony jest od siły wiatru oraz od wielkości cząstek mineralnych. Może się odbywać w postaci toczenia i przesuwania ziaren po powierzchni, przemieszczania skokowego, czyli saltacji, oraz unoszenia w powietrze i transportowania na duże odległości drobnych cząstek (poniżej 0,2 mm) tj. suspensji.

Akumulacja eoliczna następuje na tych obszarach, gdzie siła nośna wiatru maleje. Głównymi formami akumulacyjnej działalności wiatru są:
– wydmy – piaszczyste wzniesienia o łagodnych stokach od strony dowietrznej i stromych od zawietrznej. Po stoku łagodnym wiatr wtacza ziarenka piasku pod górę, które po przekroczeniu najwyższego miejsca spadają grawitacyjnie w dół, budując stok stromy. W ten sposób wydma może się przesuwać zgodnie z kierunkiem wiatru. Na obszarach pustynnych tworzą się barchany mające kształt półksiężyca. Ramiona barchanu ze względu na mniejszą ilość piasku przesuwają się szybciej niż centralna część wydmy, dlatego są wydłużone zgodnie z kierunkiem wiatru. Na obszarach o klimacie bardziej wilgotnym, terenach nadmorskich lub w dolinach rzecznych tworzą się wydmy paraboliczne. Tak jak barchany mają one kształt półksiężyca, lecz ich ramiona skierowane są pod wiatr, ponieważ są przytrzymywane przez roślinność lub duże zawilgocenie
– pokrywy lessowe – tworzą się przez osadzanie materiałów pyłowych nawiewanych przez tysiące lat z terenów pustynnych. Mogą osiągać grubość ponad 100 m. Współcześnie pokrywy lessowe tworzą się w Chinach i Mongolii, gdzie less nawiewany jest z pustyni Gobi.

Pustynie są obszarami, na których rzeźbotwórcza działalność wiatru jest najlepiej widoczna. Ze względu na rodzaj podłoża wyróżniamy pustynie:
– kamienistą (hamada) – jest całkowicie pozbawiona drobnego materiału skalnego, wywianego przez wiatr; pustynia tego typu występuje w centralnej części Sahary – masywy: Ahaggar, Tibesti, Dar Fur;
– żwirową (serir) – jest zbudowana z materiału nieco grubszego, wygładzonego przez wiatr – graniaki; pustynie żwirowe występują na bardzo dużych obszarach Sahary i Pustyni Gibsona w Australii;
– piaszczystą (erg) – jest pokryta piaskami stale przemieszczanymi przez wiatr, wędrującymi wydmami i suchymi dolinami rzek epizodycznych, tzw. uedy (wadi). Pustynie piaszczyste to większość pustyń azjatyckich, australijskich, amerykańskich i najbardziej zewnętrzna część Sahary;
– ilastą (takyr) – jej powierzchnia pokryta jest stwardniałym, spękanym iłem. Pustynia ilasta (pyłowa) po deszczu zmienia się w grząskie błoto. | Poruszające się pokrywy lodowe mogą niszczyć powierzchnię Ziemi, przenosić rozkruszony materiał i osadzać go bardzo daleko od miejsca jego pochodzenia. Działalność niszcząca lodowców i lądolodów może przybierać różne formy. Należą do nich: detersje - wygładzanie podłoża skalnego detrakcja - wyorywanie bloków i okruchów skalnych egzaracja - zdzieranie materiału z podłoża skalnego.
Rzeźbotwórcza działalność lodowców polega na przeobrażaniu juz istniejących lub tworzeniu nowych form rzeźby. | formy powstałe w wyniku budującej dizałąlności l. morena czołowa- świadczą o postoju lądolodu na danym obszarze i jak sama nazwa wskazuje powstają w jego części przedniej. Powstają na skutek wytapiania się zawartego w warstwach lodu materiału (piasków, gliny, żwirów i głazów narzutowych). Moreny czołowe świadczą o maksymalnym zasięgu lodowca. Czasem są to bardzo duże formy terenu (np. Wieżyca)
morena denna- tworzy ją materiał, który zawarty był pod warstwami lodu, głównie jest nim glina zwałowa. Bywa, że w materiale moreny dennej tworzą się jeziora (np. Śniardwy, Mamry)
morena boczna- typowa dla lodowców górskich. Powstaje w dolinach, którymi spływały jęzory lodowcowe (wytapia się z bocznych części tych jęzorów)
morena środkowa- jest efektem połączenia moren bocznych. Również charakterystyczna wyłącznie dla obszarów górskich
morena powierzchniowa- efekt osadzania materiału zalegającego poziomo na powierzchni lodowca|Fromy powstałe w wyniku oddziaływania *lądolodów i lodowców:bruzdy,rysylodowcowe,wygłady lodowcowe,mutony,zagłębienia końcow *lodowców górkich: doliny U-kształtne, doliny zawieszon, cyrki lodowcowe.