Sytuacja II RP po odzyskaniu niepodległości
Po oficjalnym uzyskaniu niepodległości przez Polskę, trzeba ją było jeszcze zachować. Oprócz postanowień traktatu wersalskiego, w kształtowaniu się powojennej Polski dużą rolę odegrały walki toczone z państwami sąsiadującymi.
Na zachodzie w Wielkopolsce 27 grudnia 1918 roku wybuchło powstanie. Powstańcom udało się zaskoczyć władze niemieckie zajęte tłumieniem powstania robotników w Berlinie. Dzięki akcjom powstańców dowodzonych przez gen. Józefa Dowbora- Muśnickiego udało się wyzwolić województwo poznańskie. Powodzenie powstania miało duże znaczenie dla przebiegu konferencji w Paryżu. Mocarstwa zachodnie zostały bowiem postawione przed faktem dokonanym. Niestety, w pozostałych kwestiach postanowienia nie były korzystne dla Polski.
Podjęte zostały decyzje o plebiscytach na następujących terenach: Powiślu, Warmii i Mazurach, Górnym Śląsku. Polska otrzymała w zasadzie tereny już zajęte czyli obszary Pomorza Gdańskiego (bez Wolnego Miasta Gdańsk pozostającego pod opieką Ligi Narodów) Wielkopolskę i okolice Działowa. W wyniku przeprowadzonych plebiscytów Polacy utracili Warmię, Mazury i Powiśle. 11 lipca 1920 r. zyskano jedynie kilka wsi z prawego brzegu Wisły. W wyniku totalnie niecelnej polityki polskiej, utracony został Górny Śląsk, mimo silnych tendencji narodowościowych przejawiających się w powstaniach śląskich, krwawo stłumionych przez Niemców. O ile można jeszcze zrozumieć politykę Polski z okresu 2 pierwszych zrywów czyli sierpnia 1919 i sierpnia 1920 r. Polska toczyła wtedy wojnę z ZSRR i walczyła o wschodnią granicę.
Walki na wschodzie zaczęły się, gdy tylko Niemcy zaczęli się wycofywać. Już 1 Listopada 1918 r. doszło do starć z Ukraińcami. Walki te oprócz Lwowa objęły cał Galicję. Podobnie rzecz się miała na terenach Litwy. Walki między wojskami polskimi a radzieckimi trwały od grudnia 1918 r. Spowodowane to było polityką Piłsudskiego, który pragnął utworzyć jak najszerszą strefę oddzielającą Polskę od ZSRR.
Mimo potępienia działań polskich przez mocarstwa zachodnie, w kwietniu 1920 r. Polacy decydują się na ofensywę na Ukrainie. Jednak Rosjanie, którzy uporali się już z kontrrewolucjonistami, odpowiadają miażdżącym kontruderzeniem. Armia Czerwona dowodzona przez marszałka Tuchaczewskiego staje na przedpolach Warszawy. W sierpniu dochodzi do osławionego "Cudu nad Wisłą". W rzeczywistości Tuchaczewski miał niewielkie szanse na zdobycie Warszawy. Polskie wojska były znacznie lepiej wyszkolone, walczyły na własnym terenie i wiedziały, że bronią stolicy, zaopatrzenie Armii Czerwonej było rozciągnięte na długim odcinku. Poza tym, wbrew pozorom, Tuchaczewski borykał się z brakiem odpowiedniej liczby żołnierzy, co uniemożliwiło mu zabezpieczenie skrzydeł. Dzięki bohaterskiej obronie polskich oddziałów gen. Franciszka Latinika, które odpierały kolejne fale szturmujących Czerwonoarmistów, udało się wyprowadzić kontruderzenie na skrzydło wojsk bolszewickich.
Armia gen. Władysława Sikorskiego, trzykrotnie słabsza niż siły bolszewickie, natarła na wschodni brzeg Wkry, a potem na Nasielsk. Ciężkie boje toczyły się przez następny dzień, kiedy to sowieckie armie podjęły atak na całym odcinku. Rosjanom nie udało się jednak odzyskać inicjatywy. 16 sierpnia rozpoczęło się uderzenie znad Wieprza, dzięki przełamaniu sowieckiego frontu Polakom udało się wyjść na tyły armii Tuchaczewskiego i zmusić go do odwrotu. Już 18 sierpnia Polacy otrzymali rozkaż pościgu za wycofującym się nieprzyjacielem.
Zawieszenie broni kończące walki na froncie wschodnim zostało podpisane 8 Października 1920 r. W wyniku rozmów pokojowych w marcu 1921 r. podpisano pokój w Rydze kształtujący granicę wschodnią Polski.
W ten oto burzliwy sposób ukształtowały się krótko po odzyskaniu niepodległości granice państwa polskiego.
Sytuacja gospodarcza w II RP
Punktem wyjścia dla rozważań dotyczących stanu gospodarki II Rzeczypospolitej począwszy od 1918 r. będzie nawiązanie do polityki mocarstw rozbiorowych, których działalność odcisnęła się głębokim piętnem na poszczególnych regionach. Można również zauważyć z dużym prawdopodobieństwem, iż skutki polityki zaborców sprzed ponad wieku, odczuwalne są w jakiś sposób do dziś. Wróćmy jednak do stanu gospodarki w 1918 r., kiedy niezwykle dotkliwie odczuwano również straty poniesione w wyniku działań związanych z I Wojną Światową. Jako jeden z zasadniczych problemów wymieniano odbudowę powojennych zniszczeń, z drugiej jednak strony dostrzegano konieczność podjęcia działań unifikacyjnych, mających na celu scalenie poszczególnych regionów w jeden organizm gospodarczy, zamiast trzech funkcjonujących niezależnie od siebie. Taka sytuacja miała miejsce zwłaszcza na początku drogi odradzania się państwa polskiego, to jest w latach: 1918- 1922. Rozliczne trudności potęgował fakt pozostawania ziem i ludności polskiej pod wpływami mocarstw zaborczych przez okres 123 lat, co było wystarczająco długim odcinkiem czasu, by wcielić poszczególne regiony w struktury państwowe i gospodarcze zaborców. W momencie odzyskania niepodległości, Polska składała się z trzech, niemal całkowicie odrębnych organizmów gospodarczych, które należało w jakiś sposób ujednolicić, wyrównując przynajmniej największe dysproporcje. Pod względem rozwoju zarówno rolnictwa jak i przemysłu przodował zabór pruski, podczas gdy już w zaborze austriackim występowało ogromne zróżnicowanie majątkowe, natomiast Królestwo Kongresowe i ziemie zabrane, uzależnione od rosyjskich rynków zbytu oraz surowców, odstawały mocno od pozostałych.
Sytuacja w państwie w przededniu uchwalenia konstytucji
Po ogłoszeniu niepodległości przez Radę Regencyjną 7 października 1918 roku, powołano kilka rządów: Józefa Świerzyńskiego, Ignacego Daszyńskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, aż w końcu, po uzyskaniu kompromisu pomiędzy Dmowskim i Piłsudskim zdecydowano władzę wykonawczą powierzyć ministrom pod przewodnictwem Ignacego Paderewskiego. Rząd ten zapowiedział obok licznych reform socjalnych, gospodarczych i politycznych, wybory do Sejmu Ustawodawczego pracującego nad nową konstytucją państwa polskiego na dzień 26 stycznia 1919 roku. Większość, to znaczy 36% głosów uzyskała endecja, silne było również ramię ludowców: PSL "Wyzwolenie" zdobył 15%, a PSL "Piast" 12%. Najpierw sejm ten ustanowił tak zwaną "małą konstytucję" określającą podział władzy ustawodawczej (sejm) i wykonawczej (naczelnik państwa plus rząd). Rząd powołany przez naczelnika, którym został Piłsudski. Naczelnik był bardzo ograniczony, min wraz z rządem był odpowiedzialny przed sejmem, był pozbawiony inicjatywy ustawodawczej, nie posiadał prawa do rozwiązywania parlamentu, akty prawne wydawane przez niego wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra, oraz na podstawie "porozumienia z Sejmem" powoływał rząd. Prace nad konstytucja rozpoczęły się już w lutym 1919 r kiedy to utworzono Komisje Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego pod przewodnictwem Wladyslawa Seydy (Związek Ludowo Narodowy), Macieja Rataja (PSL "Wyzwolenie") Mieczyslaw Niedzialkowski, nad projektami pracowała również Ankieta Konstytucyjna pod przewodnictwem Michala Bobrzynskiego . Każdy z wyżej wymienionych miał własny pogląd na temat nowej konstytucji, min Nbiedzialkowski nawiązywał do doktryny austriackiej, przewidywał jednoizbowy sejm, szerokie swobody konstytucyjne oraz państwa kontrole środków produkcji. Projekt zakładał ochronę własności prywatnej, swobody obywatelskie oraz dwuizbowy parlament z sejmem i Straż Praw, prezydent miał tutaj posiadać prawo veta ustawodawczego. Dość nowatorski pomysł przedstawiał prof. J Buzek, chciał on oprzeć nowa konstytucje o wzór amerykański a co za tym idzie optował za decentralizacja administracji i dwuizbowym gabinetem. Ostatecznie 8 VII 1920 komisja Konstytucyjna przedstawiła Sejmowi projekt, jednak w wyniku zagrożenia bolszewickiego przerwano debatę, wznowiona ja we wrześniu 1920 r. Narodowa Demokracja z Dmowskim na czele chciała jak najbardziej ograniczyć uprawnienia prezydenta, wiązało się to z tym iż obawiano się ze w związku z tym iż Pilsudski ma ogromne poparcie w społeczeństwie to on może nim zostać. Chodziło przede wszystkim o projekt łączenia funkcji prezydenta z naczelnym wodzem co dawało ogromne uprawnienia przyszłemu prezydentowi. Po kilku głosowaniach doszło w końcu do uchwalenia konstytucji 17 marca 1921 r. Składała się ona z 7 rozdziałów.
Zanim doszło do uchwalenia nowej konstytucji, w Polsce do władzy w wyniku przewrotu majowego doszli zwolennicy Pilsudskiego. Po ustąpieniu Stanislawa Wojciechowskiego jedyna osoba godna funkcji prezydenta mógł być Pilsudski ten jednak odmówił, nowym prezydentem został Igancy Moscicki, który był swoista -marionetka - w rękach naczelnika. Społeczeństwo zaczęto powoli przystosowywać do przyszłego wprowadzenia konstytucji. Milowym krokiem była tzw. "Nowela Sierpniowa - uchwalona 2 sierpnia 1926 roku. Wzmacniała ona zdecydowanie pozycje prezydenta w państwie, dzięki noweli prezydent otrzymał prawo do rozwiązywania parlamentu, wydawania dekretów z mocą ustaw. Dodatkowo wzmocniono rząd w sprawach budżetowych a Sejm ograniczono poprzez zabranie możliwości rozpatrywania wniosku o wotum nieufności dla rządu na tym samym posiedzeniu, na którym zostało ono zgłoszone.
Kolejnym krokiem do wzmocnienia pozycji piłsudczyków w kraju było utworzenie w 1928 roku Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) na którego czele stal Walery Slawek. Miała ona pomoc w rozprawieniu się z opozycja która utworzyła Centrolew. Doszło do procesów brzeskich w którym sadzono działaczy Centrolewu a listopadem 1930 roku w wyborach brzeskich - BBWR uzyskaly 55% w parlamencie (wybory sfałszowane). Przez kilka lat czołowi prawnicy obozu sanacyjnego pracowali nad projektem nowej konstytucji której główne tezy przedłożono sejmowi 26 I 1934 r. (Na cala sytuacje miał wpływ pogarszający się stan zdrowia marszałka). Opozycja która mogła przeszkodzić w uchwalaniu ustaw miała jednak wystarczająca ilość mandatów aby nie dopuścić do przegłosowania nowej konstytucji, mimo to zamiast oddalić tezy konstytucyjne znaczna większość posłów demonstracyjnie opuściła sale obrad. W tej sytuacji referujący Stanislaw Car zgłosił wniosek by opracowane tezy uznając za formalny projekt konstytucji. Mimo sprzeciwu garstki posłów opozycji projekt przegłosowano. Niestety J. Pilsudski zmarł w maju 1935 roku, tworzona dla niego konstytucja nie weszła w życie, był on jedyna osobowością w społeczeństwie polskim która ze względu na ogromne poparcie społeczeństwa oraz swe silne cechy osobowości mogła w pełni wykorzystać nowe zasady obowiązujące w państwie.
Władza Ustawodawcza
Już w wstępnych artykułach konstytucji rysuje się różnice. W konstytucji marcowej zawarte są zdania, iż Polska jest republika parlamentarna oraz ze system władzy jest podzielony na zasadach monteskiusza, a wiec władza ustawodawcza należy do sejmu i senatu, wykonawcza do prezydenta oraz rządu, sadownicza do niezawisłych sądów, a zwierzchnia do ludu. Natomiast w pierwszych 10 artykułach konstytucji kwietniowej podkreślana jest nadrzędność interesu państwa. Społeczeństwo miało kształtować swe losy "w ramach państwa i w oparciu o nie". Państwo miało nadawać życiu społecznemu kierunek rozwoju. Rysuje się tutaj znaczna różnica to nie naród jest już największa wartością lecz państwo, suwerenność narodu została zastąpiona ideologia państwowa.
Przejdźmy najpierw do władzy ustawodawczej. W myśl konstytucji marcowej sejm i senat stały nad władza wykonawcza. Sejm liczył 444 posłów wybieranych na 5 lat w wyborach pięcioprzymiotnikowych, posiadali oni immunitet parlamentarny, mieli prawo zwracać się do rządu z interpelacjami, a także wybierali ze swego grona marszałka sejmu. Prawo wyborcze przysługiwało obywatelom którzy ukończyli 21 lat (sejm) i 40 lat (senat).
Sejm ustalał:
- prawo, budżet, podatki
- ustalał liczbę wojska
- kontrolował rząd, administrację i finanse
- ratyfikował traktaty i układy
- wraz z senatem wybiera prezydenta
- może zmienić lub wprowadzić nowelizację do konstytucji
- posiadał inicjatywę ustawodawczą
- powoływał NIK (Najwyższa Izba Kontroli)
- marszałek sejmu mógł zastąpić prezydenta
. Proporcjonalność wykreślono z listy cech tego prawa
W konstytucji kwietniowej liczbę posłów zmniejszono do 208 (również wybieranych na 5 lat). Podniesiono prawo wyborcze do 24 lat, a bierne do 30 lat. Wybory do sejmu były czteroprzymiotnikowe. Proporcjonalność wykreślono z listy cech tego prawa
Sejm posiadał następujące uprawnienia:
- funkcje ustawodawcze
- kontrole rządu
- ustalanie budżetu państwa.
Jeśli chodzi o Senat w 1921 roku w skład wchodziło 111 senatorów, prawo czynne przysługiwało po 30 roku życia, a bierne po 40). Senatorów wybierano w wyborach pięcioprzymiotnikowych , do swoich uprawnień mogli zaliczyć :
- zgłaszanie poprawek do ustaw sejmowych
- wraz z sejmem wybierał prezydenta
- za zgodą 3/5 senatorów prezydent mógł rozwiązać parlament
- Senatorowie, jak i posłowie zresztą, chronieni byli przez immunitet.
W 1935 roku rola senatu znacznie się wzmocniła, mimo iż liczba samych senatorów zmniejszyła się do 96. Senatorowie byli powoływani w 1/3 przez prezydenta RP a w 2/3 przez tzw. elitę (grupa osób z zasługami dla państwa), natomiast w konstytucji marcowej powoływani byli z woli ludu.
Senat :
- rozpatrywał budżet, projekty ustaw
- kontrolował długi państwa
- prezydenta zastępował marszałek senatu (a nie jak to było do tej pory - marszałek sejmu)
Prezydent:
Narodowa Demokracja obawiając się możliwości objęcia funkcji prezydenta przez Pilsudskiego, dążyła do ograniczenia uprawnień samego urzędu, dlatego tez prezydent nie miał wielkich kompetencji i pełnił role marionetki, bowiem o wszystkim decydował sejm i senat. Prezydent był powoływany na 7 lat.
Prezydent :
- mianował i odwoływał rząd, wyższych urzędników
- podpisywał akty prawne z kontrasygnatą (podpisem) ministra
- wypowiadał wojnę i zawierał pokój za zgodą sejmu
- był zwierzchnikiem armii, ale nią nie dowodził
- miał prawo łaski
- zwoływał i rozwiązywał parlament
- reprezentował państwo zagranicą
- odpowiada przed Trybunałem Stanu
- był chroniony immunitetem z wyjątkiem zdrady państwa, przestępstwa karnego lub pogwałcenia konstytucji
Konstytucja kwietniowa zakładała że:
- jest zwierzchnikiem rządu, parlamentu, armii (jest głównodowodzącym), sądu
- kontrolował państwo
- miał prawo veta
- reprezentował państwo zagranicą
- decyduje sam o wojnie i pokoju
- zawierał układy międzynarodowe
- mianował i odwoływał premiera, rząd, prezesa Sądu Najwyższego, prezesa NIKu, naczelnego wodza, generalnego inspektora sił zbrojnych, Trybunał Stanu, 1/3 senatorów, wyższych urzędników
- ponosi "odpowiedzialność wobec Boga i historii"
- zwołuje i rozwiązuje parlament
- przedłuża swoją kadencję w czasie wojny do momentu upłynięcia trzech miesięcy od zawarcia pokoju
- wyznaczał swojego następcę na czas wojny
Prezydenta wybierało Zgromadzenie Elektorów w liczbie 80 osób na 7 lat. W skald Zgromadzenia wchodzą : marszałek sejmu i senatu, premier, generalny inspektor sil zbrojnych, prezes Sądu Najwyższego, 25 senatorów i 50 posłów. Był on wybierany spośród 2 kandydatów, 1 był lansowany przez ustępującego prezydenta a 2 przez Zgromadzenie Elektorów.
Rząd - sejm a prezydent
Na mocy konstytucji marcowej Rada Ministrów na czele z premierem:
- zgłasza projekty ustaw
- decyduje o kierunku polityki państwa
- odpowiada przed sejmem
W 1935 rząd posiadał inicjatywę ustawodawcza oraz miał prym jeśli chodzi o sprawy budżetu, jednak prezydent miał prawo wydawania dekretów z mocą ustawy oraz prawo weta w stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament, wiec tak naprawdę sytuacje rządu zmieniła się tylko w aspekcie uzależnienia z sejmu na prezydenta.
Sadownictwo
Na mocy konstytucji marcowej sadownictwo oparto na zasadach niezawisłości i nieusuwalności sędziów.
Sędziowie posiadali immunitet, byli mianowani przez prezydenta, panowała jawność rozprawa do orzekania o legalności aktów administracyjnych powołano sadownictwo administracyjne z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele.
Konstytucja kwietniowa dalej podtrzymuje zasadę niezawisłych sądów złożonych z nieusuwalnych sędziów, których mianował prezydent, który dodatkowo powołuje i odwołuje prezesa Sądu Najwyższego.
Prawa Obywateli
Obie konstytucje w sumie wprowadzają takie sama prawa dla obywateli, czyli:
- prawa obywatelskie - równość, wolność
- prawa społeczne - ochrona pracy, ubezpieczenia socjalne, ochrona macierzyństwa, bezpłatna nauka, zakaz pracy dzieci do lat 15
- prawa wolnościowe - wolność słowa i prasy, sumienia i wyznania, tajemnica korespondencji
- prawa dla mniejszości narodowych (tzw. "mały traktat wersalski")
Jeśli chodzi o roznice to nie każdy kto przekroczył określony próg wiekowy mógł kandydować do senatu, jak to było ustalone w konstytucji marcowej. Dodatkowo w mysl konstytucji kwietniowej bardzo podkreslano obowiazek wiernosci dla panstwa, gotowosc do jego obrony czy ponoszenia swiadczen i ciezarow publicznych.
Ocena
Konstytucja marcowa jak i kwietniowa wprowadzały monteskiuszowski trójpodział władzy, przy czym każda z nich rożnie ustalała pozycje każdej z nich. Konstytucja marcowa należała do licznych konstytucji republikańskich obwiązujących wówczas w Europie, charakteryzowała się dominacja władzy ustawodawczej nad wykonawcza. Kwietniowa natomiast zakończyła proces przebudowy ustroju państwa z demokratyczno-parlamentarnego na autorytarny, utrwaliła ona system rządów wprowadzonych przez Pilsudskiego. Wzmacniała ona władze prezydenta, ograniczała wpływ szerokich mas na rządy oraz zapewaniala po części stabilność rządów. Ideą nadrzędna roli państwa, silnej władzy wykonawczej czy ocena obywateli według "wartości wysiłku i zasług" upodabniały konstytucje do zasad ustrojowych we Włoszech