Osiągnięcia polskiej nowelistyki pozytywistycznej w zakresie kompozycji

Nowela – gatunek o rodowodzie antycznym. Najstarszym ze znanych zbiorów nowelistyki greckiej były Opowieści mileckie Arystydesa z Miletu, tworzącego na przełomie II i I w. p.n.e. Nowela to krótki prozatorski utwór, pozbawiony komentarzy i rozbudowanych opisów, o małej ilości bohaterów. W klasycznej noweli, zgodnej z teorią sokoła Boccaccia – główny motyw, umieszczony w tytule przewija się przez kolejne etapy fabuły i odgrywa w niej kluczową rolę (np. Kamizelka).

Najbardziej klasyczne nowele to np. Katarynka, Kamizelka, Janko Muzykant. Są jednowątkowe, akcja w nich rozgrywa się chronologicznie, od wprowadzenia przez rozwój akcji do punktu kulminacyjnego i rozwiązania. W nowelach Prusa – nawet kluczowy element, odgrywający rolę w kolejnych etapach akcji, wyniesiony został do tytułu. W Janku Muzykancie Sienkiewicza - już nie, w tej noweli pewną innowacją jest głos narratora wypowiadającego się z pozycji mieszkańca wsi, człowieka z ludu – a nie obiektywnego, zdystansowanego przekaźnika.

W Szkicach węglem komplikacje idą jeszcze dalej. Narrator szydzi, używa ironii. Widać to szczególnie w opisach Zołzikiewicza – jego biografia przestawiona jest za pomocą heroikomicznych zabiegów – czyli systemem godnym eposu i wielkiego bohatera, zastosowanym do małego człowieczka i jego płytkich przeżyć. Narrator często zwraca się wprost do odbiorcy, "odbiegając" nieco od toku wydarzeń, co sprawia wrażenie, że przedstawione wypadki służą tu przede wszystkim jako materiał badawczy prowokujący do stawiania wniosków i refleksji.

Sienkiewicz używa gwary chłopskiej – zabieg taki pojawia się tak wyraźnie po raz pierwszy w literaturze polskiej. Odtąd stylizacja językowa postaci będzie wyznacznikiem realizmu. Połączenie scen tragicznych i komicznych, absurdu z realizmem pozwala na stwierdzenie, że autor użył groteski.

Orzeszkowa w Glorii victis także odstępuje od klasycznej konwencji. Zamysł pisarki polega na "podwójnej" treści. Plan pierwszy noweli to rozmowa z lasu z wiatrem. Personifikacji i animizacji ulegają wszelkie elementy leśnej przyrody – opowiadają, co widziały na leśnej polanie (były świadkiem epizodu powstańczego). Plan drugi noweli to opowieść lasu (fragment powstania styczniowego, oddział powstańców, wodza Traugutta i trójkę głównych bohaterów – dziewczynę, jej brata i przyjaciela, bitwę i śmierć obu młodzieńców).

Gloria victis znaczy "chwała zwyciężonym", tę chwałę, a zarazem zwycięstwo moralne, rozpowszechnia po świecie wiatr i przyroda – wierni współuczestnicy dziejów człowieka.

Powracająca fala Bolesława Prusa rozrasta się w opowiadanie. Jest tu kilka wątków – choćby losy Gosławskiego obok poczynań młodego Adlera, złożona problematyka, dość duża jak na nowelę objętość utworu. Czasami rozróżnienie noweli i opowiadania bywa trudne bądź dyskusyjne, choć niby wyróżniki są ustalone. Pisarze wprowadzają ulepszenia i innowacje kompozycyjne do noweli – a ta upodabnia się do opowiadań.