"Rejtan - upadek Polski" obraz Matejki

REJTAN - UPADEK POLSKI - olej na płótnie, 282x487cm, 1866 r., Zamek Królewski w Warszawie

Rejtan to drugie po Kazaniu Skargi dzieło z cyklu rozrachunkowego, w którym artysta połączył alegorię z realistycznym przedstawieniem wydarzeń. Matejko pragnął zobrazować ciąg przyczyn, jakie złożyły się na długotrwały proces popadania Polski w zależność od sąsiednich mocarstw. Na sejm 1773 roku zatwierdzający pierwszy rozbiór Polski wprowadził postaci, które nie były tam obecne, ale ich późniejsze działania przypieczętowały ostateczny upadek państwa. Są to m.in. uznani za zdrajców narodu przywódcy targowicy: Stanisław Szczęsny Potocki i zakrywający oczy Franciszek Ksawery Branicki - ukazani w centrum. Między nimi stoi wskazujący władczym gestem drzwi Adam Poniński, marszałek sejmu rozbiorowego, "sprzedawczyk" i płatny agent Moskwy. Na związki wszystkich wyżej wymienionych z Rosją jednoznacznie wskazuje portret carycy Katarzyny, o zdradzie przypomina sakiewka z pieniędzmi leżąca na ziemi.

Głównym bohaterem obrazu Matejko uczynił Tadeusza Rejtana, który chcąc zagrodzić posłom przejście do Sali senatu - gdzie mają podpisać zatwierdzenie rozbioru - rzuca się na ziemię i w dramatycznym geście rozdziera szaty. Przeciwstawia się zgubie Polski uosabianej przez zdrajców oraz bezradnych, biernych i obojętnych uczestników, m.in. króla Stanisława Augusta, prymasa Michała Poniatowskiego zajętego rozmową z księciem Michałem Czartoryskim, a także siedzącej w loży z ambasadorem rosyjskim, Nikołajem Repninem, księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Chłopiec ze wzniesioną szablą i czapką konfederatką symbolizuje walkę o niepodległość, jednak może również wskazywać na zgubne skutki konfederacji barskiej, uznawanej za pierwszy z narodowowyzwoleńczych zrywów; jej następstwem był rozbiór Polski, zwiększenie anarchii i zależność od Moskwy. Siłę oddziaływania kompozycji wzmaga dosadne obrazowanie - Matejko zerwał z zasadą wzniosłości w ukazywaniu ważnych momentów dziejowych.
Podsumowując, Jan Matejko ukazał największych zdrajców Polski oraz Rejtana - obrońcę Polski, utożsamiającego się z nią patriotę, łapiącego się "ostatniej deski ratunku" tak jak upadająca, zaraz przed rozbiorem Polska.