Proces integracji europejskiej

Podział Europy na dwa bloki wojskowe wiązał się nie tylko z procesem kształtowania się między nimi równowagi strategicznej, lecz i z formowaniem się specyficznych struktur w ich ramach, w których ukształtowały się dwie formy integracji subregionalnej. W zachodniej części kontynentu reprezentowała ją Europejska Wspólnota Gospodarcza i Euratom, we wschodniej - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.
Źródła procesu integracyjnego Europy Zachodniej miały charakter gospodarczy i polityczny. Załamanie się gospodarki zachodnioeuropejskiej, która odgrywała w świecie dominującą rolę do II wojny światowej, zmusiło w latach powojennych kraje tego regionu do szukania nowych form organizacyjnych, które w zmienionych warunkach sprostałyby konkurencji międzynarodowej, a w szczególności pogłębiłyby międzynarodowy podział pracy i złagodziły walki konkurencyjne. Do integracji państw Europy Zachodniej w niemałym stopniu przyczyniły się Stany Zjednoczone, które w okresie zimnej wojny dążyły do zjednoczenia tej części Europy i przeciwstawienia jej Europie Wschodniej. Nie jest przypadkiem, że pierwsze zamierzenia integracyjne związane były z "planem Marshalla", w myśl którego amerykańską pomoc ekonomiczną realizowała utworzona 16 I 1948r. Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej, zrzeszającą osiemnaście państw Europy Zachodniej. Drugą z kolei organizacją tego typu była założona w 1950r. Europejska Unia Płatnicza.
Powstanie następnej organizacji zapoczątkował francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman. W piątą rocznicę kapitulacji Niemiec (9 V 1950r.) polityk ten wystąpił z projektem "podporządkowania francuskiej i niemieckiej produkcji węgla i stali wspólnej Wysokiej Władzy. Miało to stanowić pierwszy krok na drodze do szerszej federalizacji europejskiej i gwarancję "zmiany przeznaczenia obszaru, będącego tak długo siedliskiem zbrojeń i ich stałą ofiarą" . Projekt ten, który natychmiast zyskał miano "planu Schumana", przewidywał obalenie barier celnych i zespolenie rynków dwóch wielkich dziedzin produkcji w sześciu państwach: Francji, RFN, Włoszech, Belgii, Holandii i Luksemburgu. 18 kwietnia 1951r. podpisały one układ w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (fr.CECA).
W objętych regulacją dziedzinach układ zrównywał RFN z pozostałymi sygnatariuszami i realizował i pojednanie wzajemne. Dokonane kroki wywołały gorące polemiki we Francji i RFN. Jednakże parlamenty wszystkich zainteresowanych państw ratyfikowały układ ( od października 1951 do czerwca 1952 r.) i w lipcu 1952 r. wszedł on w życie.
Jednak o powstaniu tej Wspólnoty zdecydowały bardziej względy polityczny niż gospodarcze: dążenia mocarstw anglosaskich do zniesienia ograniczeń w produkcji stali w RFN - przy jednoczesnych obawach Francji przed ekspansją Niemiecką - doprowadziły do stworzenia organizmu poddanego wspólnemu zarządowi.
Dynamika rozwoju gospodarczego głównych krajów Europy Zachodniej w drugiej połowie lat pięćdziesiątych oraz nieuchronna intensyfikacja powiązań kapitałowych, inwestycyjnych, produkcyjnych i handlowych wzmogły tendencje integracji międzypaństwowej. Wyrażała się ona w ograniczaniu protekcjonalizmu celnego oraz zwiększania swobody krążenia towarów, kapitałów i siły roboczej między rynkami narodowymi. Ochronę celną w ramach granic narodowych zastępowały jednakże bariery celne w ramach poszczególnych ugrupowań państw. Doświadczenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali okazały się zachęcające. Z owych doświadczeń umocnionych wspólną nadbudową ideowo-polityczną wyrosła w ramach Wspólnego Rynku "Mała Europa".
W łonie EWWiS od początku jej funkcjonowania pracowano nad rozszerzeniem wspólnoty. Przyjęty przez "Zgromadzenie ad hoc" (utworzone przez sześć państw 10 września 1952r.) projekt wstępny traktatu na temat "Wspólnoty Europejskiej" (10 III 1953 r.) przewidywał utworzenie wspólnoty ponadnarodowej, wyposażonej w dwuizbowy parlament, radę wykonawczą, radę ministrów, trybunał sprawiedliwości oraz radę gospodarczą i społeczną. Fiasko EWO ( Europejskiej Wspólnoty Obronnej) w parlamencie francuskim na pewien czas przekreśliło również ideę tak zarysowanej integracji europejskiej. Wejście w życie układów paryskich i dymisja Mendes-France`a ponownie ożywiły aktywność zwolenników integracji, którzy tym razem skoncentrowali uwagę na zagadnieniach gospodarczych. Również tą drogą "Europejczycy" francuscy (premier Edgar Faure i minister spraw zagranicznych Antoine Pinay) dążyli do ochrony swego kraju przed ekspansją RFN.
Idea utworzenia wspólnego rynku została podjęta na konferencji ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich EWWiS, która zebrała się w Messynie 1 czerwca 1955r. Następnie jej konkretyzacją zajmowali się eksperci, a także (kilkakrotnie) ministrowie. W pierwszej fazie prac największą aktywność przejawiały państwa Beneluksu jako inicjatorzy projektu. Dopiero po fiasku brytyjsko-francuskiej interwencji sueskiej Francja i RFN potraktowały przygotowywanie wspólnego rynku jako pewien rodzaj demonstracji wobec Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych. Pomagało w przezwyciężeniu oporów opinii publicznej przeciwko projektowi układu.
Największe trudności w toku negocjacji sprawiała wniesiona prze Francję kwestia włączenia do wspólnego rynku obszarów zamorskich. Postanowienie w tej sprawie zapadło dopiero na ósmym posiedzeniu ministrów (II 1957r.). Ostatecznie 25 marca 1957r. podpisano w Rzymie dwa traktaty. Pierwszy ustanawiał Europejską Wspólnotę Gospodarczą, zwaną skrótowo Wspólnym Rynkiem, który na zasadzie unii celnej i stopniowego znoszenia ograniczeń ilościowych w krążeniu towarów, osób, usług i kapitałów miał sprzyjać ekspansji ekonomicznej, harmonizacji i stabilizacji współpracy gospodarczej oraz podnoszeniu poziomu życia we wszystkich państwach członkowskich. Drugi traktat ustanawiał Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), która poprzez badania, regulację zaopatrzenia w materiały rozszczepialne i inwestycje miała przyczyniać się do rozwoju przemysłu jądrowego. Obie wspólnoty wyposażono w ponadnarodowe organy wykonawcze - Komisję EWG i Komisję Euratomu, mające prawo inicjatywy, lecz w ostatecznych decyzjach podległe Radzie Ministrów. Traktaty rzymskie zostały względnie szybko ratyfikowane i weszły w życie z dniem 1 stycznia 1958r. (wraz z kilkunastu podpisanymi jednocześnie protokołami). Traktat powołujący EWG nie przewidywał wspólnej polityki walutowej, ale zakładał, że po utworzeniu unii celnej dojdzie do wspólnej polityki handlowej. Niektórzy widzieli w tym wstęp do unii politycznej. Początek istnienia EWG zbiegł się z dobrą koniunkturą ekonomiczną w jej państwach członkowskich, które w 1962r. postanowiły przyspieszyć terminy likwidacji ceł między sobą (na towary przemysłowe w 1966r., a na produkty rolne w 1969r.). "Szóstka" zaczęła występować na arenie międzynarodowej jako odrębne ugrupowanie. W tej sytuacji Londyn zaczął niepokoić się o swoje rynki i w 1959r. podjął rozmowy na temat ustanowienia "strefy wolnej wymiany" towarów przemysłowych. W rezultacie doszło do podpisania w Sztokholmie (4 I 1960r.) konwencji w sprawie ustanowienia Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (ESWH;ang.EFTA), w skład którego weszło siedem państw (Wielka Brytania, Szwecja, Dania, Norwegia, Szwajcaria, Austria i Portugalia). ESWH miało liberalizować handel w ślad za Wspólnym Rynkiem, nie naśladując go wszakże w tworzeniu aparatu ponadnarodowego. Ugrupowanie miało też wywierać presję na EWG, co niebawem okazało się iluzoryczne ze względu na różnorodność ekonomiczną i rozproszenie jego członków.
Duży wpływ na ewolucję EWG wywarły zmiany dokonane w systemie politycznym Francji w 1958r. De Gaulle zakwestionował bowiem tendencje ponadnarodowe (5 IX 1960r., 15 V 1962r.) jak i uległość Stanom Zjednoczonym, wypowiedział się natomiast za "Europą państw" i "Unią Państw". Ta ostatnia po raz pierwszy sprecyzowana w planie Foucheta (19 X 1961r., drugie wydanie z 4 XII 1961r. i trzecie wydanie z 18 I 1962r.), została ostatecznie odrzucona przez Holandię i Belgię (17 IV 1962r.) jako zagrażające jedności atlantyckiej. Stanowisko obu państw miało wydźwięk antyfrancuski i proamerykański, było bowiem skorelowane z antygaullistowskimi manewrami Waszyngtonu.
USA popierały integrację zachodnioeuropejską o tyle, o ile mogła ona służyć ich pozycji w systemie atlantyckim. Z tą myślą wspierały antygaullistowskie tendencje w łonie EWG oraz tworzenie EFTA, a następnie przychylnie odniosły się do zgłoszenia brytyjskiej kandydatury do EWG ( 9 VIII 1961r.). Inspirowały też przekształcenie Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) (14 XII 1960r.). Objęła ona strefę atlantycką, gdyż jej członkami stały się również USA i Kanada (październik 1961r.). Przyczyniając się do wzrostu gospodarczego, zwiększania zatrudnienia i podnoszenia stopy życiowej w państwach członkowskich, organizacja ta miała tworzyć materialne przesłanki jedności atlantyckiej oraz kształtować elementy wspólnej strategii gospodarczej wobec RWPG.
W 1964 roku 18 państw afrykańskich, byłych kolonii francuskich i angielskich, podpisało w Yaounde akt o stowarzyszeniu z EWG. Kraje te mogły korzystać z pomocy inwestycyjnej Europejskiego Funduszu Rozwoju oraz ułatwień w handlu z członkami Wspólnoty.
Od 1967 EWG, EWWiS oraz Euratom posiadaja wspólne główne organy wykonawcze.