Wpływ klimatu polski na rolnictwo

Przez słowo klimat rozumie się charakterystyczny dla danego obszaru układ zjawisk atmosferycznych, wyrażony w powtarzających się przebiegach pogody. Układ ten kształtowany przez bilans cieplny, obieg wilgoci i krążenie mas powietrznych uwarunkowany jest podłożem geograficznym danego obszaru, rozmieszczeniem mórz i lądów, rzeźbą terenu (wysokość nad poziomem morza, wystawa zboczy), budową wierzchniej warstwy skorupy ziemskiej, szatą roślinną, a także działalnością człowieka (zmian nawodnienia, roślinności i gleb, budowa miast itp.). Klimat jest też ważnym czynnikiem glebotwórczym. Wreszcie najbardziej uzależnione są od klimatu roślinność i świat zwierzęcy, w czym też - z uwagi na rolę, jaką w gospodarce ludzkiej odgrywa uprawa roślin i hodowla zwierząt użytkowych – najsilniej przejawia się znaczenie gospodarcze warunków klimatycznych.

Ziemie polskie stanowią krainę przejściową między suchym, kontynentalnym klimatem Europy Wschodniej, a wilgotnym, oceanicznym klimatem Europy Zachodniej. Do cech charakterystycznych naszego klimatu należy zmienność i różnorodność typów pogody, spowodowana napływem do Polski różnorodnych mas powietrza. Klimat Polski jest wyrazem nieustannego ścierania się wpływów morskich z kontynentalnymi, przy czym zmienność typu pogody zachodzi nieraz z dnia na dzień, a nawet z godziny na godzinę.
Klimatologowie wyróżniają w Polsce 6 pór roku, ponieważ między zimą a wiosną, a także między jesienią a zimą istnieją wyraźne pory przejściowe, w okresie których temperatury utrzymują się dość długo w pobliżu zera. Czas trwania każdej pory roku jest dość różny w poszczególnych częściach kraju. Na zachodzie zima jest znacznie krótsza niż na wschodzie. Roboty polne rozpoczynają się tam wcześniej, wcześniej odbywają się żniwa, po których zostaje czas na wzrost poplonów, na dłuższe wypasanie bydła na pastwiskach, itp. Nad Bałtykiem wszystkie pory roku zaczynają się później, bo morze ogrzewa się wolniej na wiosnę i wolniej oziębia jesienią niż ląd. Na Pojezierzu Suwalskim z późną wiosną łączą się wczesne mrozy na jesieni. Sytuację pogarszają tu późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki. W górach wreszcie zima jest długa i mroźna, chociaż dość słoneczna; obfite śniegi leżą długo, dlatego zarówno siewy, jak i żniwa są tu znacznie później niż na nizinach.
Najważniejszymi elementami klimatu są: światło, ciepło, ruch powietrza, czyli wiatry, i opady. Wpływ poszczególnych elementów na rozwój upraw roślinnych jest różny, w zależności od wymagań poszczególnych gatunków, a także od stadium rozwoju danej rośliny. Na przykład dla zboża najważniejszym elementem klimatu są opady atmosferyczne. Na ogół koniecznym warunkiem uzyskania dobrego plonu są małe opady zimowe, suchy marzec lub kwiecień oraz dostateczna, lecz nie za duża ilość opadów w czasie kwitnienia i kłoszenia się zbóż, tj. w maju. Największe plony są w tych latach, w których przy stosunkowo niskich temperaturach powietrza w tym okresie opady są dostatecznie obfite i wilgoć w glebie utrzymuje się możliwie długo. Niedobór opadów, przy wysokich temperaturach powietrza, powoduje szybkie zużycie wilgoci gruntowej, co sprawia, że rośliny w okresie dojrzewania cierpią wskutek braku wody. Lato natomiast, ze względu na zbiory, powinno być możliwie suche.
Na plony roślin okopowych duży wpływ, oprócz opadów, wywiera temperatura na początku okresu kwitnienia; mniejsze znaczenie mają natomiast warunki pogodowe w okresie przed kwitnieniem. Wysokość urodzaju zależy w znacznej mierze od dostatecznej ilości opadów w okresie największego zapotrzebowania tych roślin na wodę, a więc od czerwca do sierpnia. Im bardziej natomiast gorące, suche i późne jest lato, tym gorsze są urodzaje okopowych. Często lata nieurodzajne dla zbóż okazują się urodzajne dla ziemniaków i odwrotnie. Słoneczna sucha jesień wpływa korzystnie na plony buraków cukrowych (zwiększona jest zawartość cukru w buraku).
Drzewa i krzewy owocowe potrzebują klimatu umiarkowanie- kontynentalnego – największe zbiory uzyskuje się wówczas, kiedy ilość otrzymanego przez nie ciepła, światła i opadu zmienia się w krótkich odstępach czasu. Na dobre zbiory korzystnie wpływają duża liczba dni słonecznych i dość wysokie temperatury powietrza. Najbardziej urodzajne kultury sadownicze spotyka się przy rocznej sumie opadów ponad 600 mm. Trawy łąkowe wreszcie wymagają większej ilości opadów na wiosnę, od początku czerwca mogą ich mieć coraz mniej.
Przyczyną wszystkich zjawisk atmosferycznych na Ziemi jest Słońce. Różnice w dopływie energii słonecznej powodują różnice temperatury i ciśnienia, te znowu są przyczyną powstawania wiatrów. Z dopływem ciepła słonecznego związane jest parowanie, krążenie wody w atmosferze i dostarczenie jej światu zewnętrznemu. Ze światłem związane są reakcje chemiczne w organizmach roślin, co umożliwia ich istnienie. Energia słoneczna powoduje, że Ziemia jest ośrodkiem życia, a nie martwą pustynią.
Ilość energii promienistej Słońca, którą otrzymuje dany obszar powierzchni Ziemi, zależy od natężenia promieniowania słonecznego i czasu trwania nasłonecznienia. Natężenie jest uzależnione od szerokości geograficznej, pory roku i pory dnia, czas nasłonecznienia zależy przede wszystkim od długości dnia i stopnia zachmurzenia. Długość dnia związana jest z porą roku i położeniem geograficznym danego terenu, co nie jest bez znaczenia dla północnych, bardziej upośledzonych klimatycznie obszarów kraju, przyspiesza bowiem rozwój roślin. Nasłonecznienie wpływa też na temperaturę danego obszaru, która to oddziaływa z kolei na ukształtowanie powierzchni i nawodnienie, oraz wpływa na proces tworzenia się gleb. Szczególnie jednak od temperatury, a także od opadów uzależniony jest świat roślin. Jakkolwiek bowiem, rośliny rozprzestrzenione są na całej niemal kuli ziemskiej, to jednak dla każdego gatunku istnieją pewne minima i maksima temperatury, poniżej lub powyżej której nie mogą się rozwijać.
Granice zakreślone przez te minima i maksima są dość szerokie. Większość wyższych roślin rozwija się w temperaturze od 0 – 5 (minimum) do 40 – 50 (maksimum). W tych granicach istnieją jednak temperatury, w których funkcje życiowe roślin przebiegają najintensywniej. Temperatury te nie są stałe, lecz zmieniają się w zależności od stadium rozwoju rośliny. Różny też jest okres potrzebny do wzrostu i wydania owoców poszczególnych roślin. Jęczmień wymaga np. do swego rozwoju od 60 do 70 dni o temperaturze ponad 5, pszenica od 90 do 120, kukurydza około 140, jabłoń 170, a śliwa około190 dni.
Polska otrzymuje w okresie wegetacyjnym dostateczną ilość ciepła do uprawy wszystkich ważniejszych ziemiopłodów. Jedynie w północno-wschodniej połaci kraju, w pewnych częściach pojezierzy oraz w górach mniejsza ilość ciepła utrudnia uprawę pszenicy i buraków cukrowych, oraz wymagających więcej ciepła roślin przemysłowych, jak rzepak lub chmiel. Ta ilość ciepła nie wystarcza jednak roślinom bardziej ciepłolubnym, jak winorośl, brzoskwinia, morela itp., które mogą być uprawiane jedynie w szczególnie korzystnych warunkach klimatycznych (korzystna wystawa słoneczna, zasłonięcie od wiatru).
Warunki cieplne kraju ilustruje również rozkład średniej rocznej liczby dni mroźnych i przymrozkowych. Najmniej dni mroźnych mamy na Nizinie Śląskiej i na wybrzeżu, najdłużej trwają mrozy w północno-wschodniej części kraju i w górach. Silne mrozy wyrządzają szkody w sadach, a nawet w lasach. Przymrozki wiosenne i jesienne wyrządzają nieraz wielkie straty w uprawach, a zwłaszcza w ogrodach i sadach, gdzie niszczą wiosną młode sadzonki, oraz pączki i kwiaty drzew owocowych, jesienią zaś warzywa oraz wrażliwe na chłód uprawy polowe. W rolnictwie ważny jest czas trwania okresu wegetacyjnego, tj. temperatury ponad 5, powyżej której następuje rozwój większości naszych roślin uprawnych. Długość okresu wegetacyjnego waha się od 190 dni na Pojezierzu Suwalskim do ponad 220 dni w Kotlinie Podkarpackiej i na Nizinie Śląskiej. Jak z tego wynika najzimniejsze na terenie Polski, oprócz gór, są obszary na północnym wschodzie kraju. Cechuje je mroźna i długa zima, niezbyt upalne lato i stosunkowo późne przymrozki wiosenne. Krótki okres wegetacyjny utrudnia stosowanie poplonów, a także powoduje konieczność większej koncentracji robót polnych.
Następną cechą klimatu wpływającego na rozwój rolnictwa, są wiatry. Przenosząc masy chłodnego lub ciepłego, suchego lub wilgotnego powietrza, wpływają na temperaturę i opady. Silne wiatry łamią lub zginają łodygi roślin, powodując kładzenie się, a następnie gnicie zboża, wyrządzają też szkody w sadach. Zwiększając parowanie wiatry wysuszają glebę, zwiewając pokrywę śnieżną narażają uprawy na przemarznięcie. Dodatni wpływ wiatru wyraża się natomiast w tym, że jest on pośrednikiem przy zapylaniu roślin. Zboża i trawy przystosowane są do przenoszenia ich pyłku przez wiatr, roznosi on nie tylko nasiona wielu roślin, ale także zarodniki chorób roślinnych, na przykład rdzy zbożowej itp.
Trzecim, najważniejszym obok temperatury i wiatrów, elementem klimatu są opady, występujące w formie deszczu, gradu, śniegu oraz tzw. osadów, jak rosa, szron i szadź. Opady dostarczające wody glebie mają szczególne znaczenie dla wegetacji roślin. Od nich zależy w znacznym stopniu nawodnienie danego obszaru; wielkość i postać opadów wpływa też na ukształtowanie terenu. Opady wreszcie, obok szaty roślinnej, podłoża i temperatury, są ważnym czynnikiem tworzenia się gleb.
Spośród różnych postaci opadów, największe znaczenie mają deszcz i śnieg. Deszcz dostarcza glebie i roślinności wodę bezpośrednio, śnieg magazynuje większość wody do czasu topnienia. Grad natomiast jest formą opadu, który wyrządza rolnictwu znaczne szkody; miażdży kwiaty i pąki, dziurawi liście, łamie łodygi i gałęzie. Jest on najbardziej niebezpieczny dla roślin w okresie kwitnienia i później, gdy nie są one już w stanie regenerować uszkodzonych organów.
Śnieg chroni rośliny przed szkodliwymi wahaniami i niskimi stanami temperatury, oczyszcza też powietrze od zawiesin i bakterii chorobotwórczych. Nadmiar śniegu przyczynia się do łamania gałęzi i drzew; pod jego zbyt grubą pokrywą, rośliny ulegają wymakaniu i wyprzaniu. W rolnictwie, ze względu na okres trwania robót w polu, ważna jest trwałość pokrywy śnieżnej.
Deszcze są korzystne dla rolnictwa, jeżeli są spokojne i równomiernie rozłożone w okresie wegetacyjnym. Gwałtowne ulewy, przedzielone okresami posuchy, dają niewielką korzyść, gdyż większa część wód opadowych spływa, wyrządzając szkody, powodując zmywanie gleby, zasypując gruzem pola i drogi. Rozkład opadów, sprzyja u nas bardziej uprawie roślin okopowych, które w lipcu i sierpniu potrzebują dużo wody, niż zboża, którym deszcze w lecie raczej przeszkadzają. W maju natomiast, gdy następuje najsilniejszy wzrost zbóż, opady są u nas raczej nie wielkie. Ze względu jednak na to, że wahania wysokości opadów w poszczególnych latach są znaczne, w dużej części kraju przeciętnie, co drugi rok jest posuszny, tj. nie osiąga takiej ilości opadów, jaka jest potrzebna do wzrostu wielu roślin. Niedobór ten szczególnie dotkliwie daje się odczuć w środkowej części kraju, gdzie zwłaszcza użytki zielone cierpią poważnie na brak wody.

Ogólnie stwierdzić można, że klimat Polski stwarza średnio pomyślne warunki dla rolnictwa. Jest on mniej korzystny do uprawy wielu roślin, zwłaszcza pastewnych. W wielu natomiast częściach naszego kraju klimat sprzyja wybitnie uprawie jęczmienia browarnego i buraka cukrowego, a przede wszystkim ziemniaków. Krótki okres wegetacyjny zmusza rolnictwo polskie do większego skoncentrowania robót polnych, co wymaga zarówno większej ilości siły roboczej, jak i maszyn, oraz narzędzi rolniczych. Na przykład rolnik z okolic Suwałk czy Olecka zaczyna prace w polu na wiosnę o 50 – 45 dni później niż rolnik nad Renem, obaj jednak muszą kończyć zasiewy mniej więcej około 15 – 20 maja. Podobnie jest w jesieni – roboty w polu kończą się u nas blisko miesiąc wcześniej.
Gospodarkę rolną utrudniają też u nas opisane już ujemnie zjawiska klimatyczne, występujące sporadycznie, jak posuchy, przymrozki, grady, itp., których zwalczanie przy niskim jeszcze poziomie kultury rolnej nie jest łatwe.