Elity społeczeństwa polskiego wobec władzy w latach 1945-1989.

Walka, opór, przetrwanie czy współpraca? Elity społeczeństwa polskiego wobec władzy w latach 1945-1989. Dokonaj charakterystyki epoki.

Polska po II wojnie światowej była pod względem politycznym, gospodarczym i strategicznym uzależniona od ZSRR. Konferencja w Jałcie na Krymie (od 4-11. 02. 1945) która odbyła się bez udziału delegacji polskiej pozbawiła Polskę na rzecz ZSRR ziem wschodnich zagarniętych wcześniej na mocy układu Ribbentrop-Mołotow. W rękach Stalina i jego komunistycznych reprezentantów w Polsce pozostawiono przeprowadzenie wyborów parlamentarnych (styczeń 1947r.). W wyniku ich sfałszowania sejm usankcjonował władze komunistyczną w Polsce. Polska znalazła się po radzieckiej stronie ?żelaznej kurtyny?, otoczona była ze wszystkich stron (oprócz granicy morskiej państwami bloku radzieckiego). W państwach tych a także w Polsce stacjonowały radzieckie wojska, które mogły być użyte dla ochrony interesów ZSRR. Wraz z umocnieniem się nowej władzy rósł aparat terroru, toczyły się liczne procesy, których celem było zastraszenie społeczeństwa, aby skutecznie akceptowało oficjalnie przedstawione kłamstwa i oszczerstwa oraz totalitarny ustrój.
Proces komunizacji nie ominął także kultury. W myśl założeń miały powstawać dzieła ?bliskie człowiekowi pracy? bez inteligenckich ciągotek i rozważań intelektualnych. Zadaniem literatury i sztuki miało być pozyskanie masowego odbiorcy dla nowego ustroju. Przebudowano cały dorobek historiografii i nauki polskiej. W podręcznikach szkolnych dyskredytowano ?faszystowską polską sanację?, komunizm zaś wpisano do ?postępowej tradycji? sięgającej Kościuszki. Na wyższych uczeniach wprowadzono obowiązkowe przedmioty ideologiczne. W 1949 r. zakończono czystkę wśród profesorów reprezentujących przede wszystkim nauki społeczne. Pod pręgierzem komunistów znaleźli się najwybitniejsi filozofowie z Romanem Ingardenem i Władysławem Tatarkiewiczem na czele. Socjologię uznano za ?kapitalistyczny przesąd?. W ekonomii triumfowały schematy marksistowskie. Historia najnowsza przestała istnieć. Niemal całkowicie odcięto naukę i kulturę od kontaktów za granicą. Pracę naukową kontynuowali na ogół bez większych przeszkód wybitni matematycy z przedwojennych szkół polskich, a także fizycy, chemicy i inżynierowie. Już w 1949 r. zaatakowano naukę polską za skostniałość i reaktywność a Uniwersytet Jagielloński nazwano ?siedliskiem zacofania naukowego?. W 1950 r. zorganizowano odrębne ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego, będące w praktyce organem wykonawczym Wydziału Nauki KC PZPR. Komuniści zlikwidowali Polską Akademię Umiejętności, a na jej miejsce powołali do życia w październiku 1951 r. Polską Akademię Nauk zorganizowaną na wzór radziecki. I Kongres Nauki Polskie, odbywający się ? czerwiec/lipiec 1951 r. przy udziale Bieruta i Cyrankiewicza przypieczętował komunistyczne upolitycznienie nauki. Część polskiej elity intelektualnej uwierzyła w ideę społeczeństwa pozbawionego wyzysku i władzę realizującą zasady sprawiedliwości społecznej. Inni dowodzili sobie, że należy przetrzymać w ten sposób okres czystek i ratować polski potencjał umysłowy, gdyż na miejsce dawnej elity przyjdą ludzie prymitywni którzy pogorszą jeszcze bardziej położenie kultury polskiej. Część intelektualistów nie umiała po prostu zrezygnować z wygodnego życia. U szczytu powodzenia był Broniewski autor ?Sława o Stalinie?.
?Zmęczone i wygłodzone masy profesorskie są w dużej mierze do zjednania przez troskę o ich byt materialny, a indywidualnie każdy profesor jest do kupienia przez troskę o potrzeby materialne jego zakładu naukowego, bo każdy niemal ma bzika na punkcie swojej nauki? pisał tak w przeznaczonej na użytek wewnętrzny analizie, wyższy urzędnik Departamentu Nauki i Szkół Wyższych Ministerstwa Oświaty. Tekst ten powstał w końcu 1945 r. i dobrze, jak sądzę oddaje sens i mechanizm ?przechwytywania? przez władze państwowe ? elit intelektualnych. Podobne były cele i metody skłaniania do uczestnictwa w życiu intelektualnym czy artystycznym innych środowisk. ?Bzika? mieli przecież także aktorzy, pisarze, malarze czy muzycy. Granice tego uczestnictwa wyznaczała z jednej strony rygorystyczna cenzura a z drugiej niezwykle silny pęd do odbudowy nauki, oświaty, życia intelektualnego i kulturalnego.
W dniu 5 III 1953 r. zmarł generalissimus Józef Stalin, jego śmierć była końcem epoki w działaniu stalinowskiego kierownictwa PZPR, aparatu bezpieczeństwa i sposobu sprawowania władzy. Zmiany w Polsce rozpoczęły się po ogłoszeniu z forum XX Zjazdu KPZR referatu o zbrodniach stalinowskich oraz potępieniu ?kultu jednostki? na łamach prasy (?Nowa kultura?, ?Twórczość?, ?Po prostu?) żywo dyskutowano na temat ideologii przyszłych losów kraju. W warszawie powstał Klub Krzywego Koła oraz inne kluby radykalnie nastawionej inteligencji. Stały się one tym, co było dotąd zakazane ? forum wymiany myśli i kształtowania postaw obywatelskich i społecznych. Z dyskusji inteligenckich korzystali też robotnicy, poglądy o konieczności reform docierały do zakładów pracy. W kwietniu 1956 r. grupa intelektualistów wystosowała do władz list z protestem w sprawie stosowania tortur przez Urząd Bezpieczeństwa i nadużyć aparatu sprawiedliwości. We wrześniu spod ?opieki? partii i Zarządu Głównego ZMP uwolniło się najbardziej postępowo myślące pismo młodej inteligencji ? ?Po prostu?. Sensacją stały się utwory Marka Hłaski i popularna powieść Leopolda Tyrmanda ?Zły? opisujące prawdziwe życie w PRL-u. Środowiska intelektualne zaczynały odżywać po stalinowskiej władzy i odzyskiwać wiarę w możliwość swobody twórczej. Wraz odwilżą w Polsce rosło wśród emigracji zainteresowanie i nadzieje związane z przemianami w kraju, w 1956 r. nasiliły się powroty z Zachodu do Polski. Licznie powracali do Polski pisarze: Teodor Parnicki, Maria Kuncewiczowa, Melchior Wańkowicz. Inni ulegali pokusie publikowania swoich utworów ? Witold Gombrowicz, czy składaniu nad Wisłą artystycznych wizyt ? pianista Witold Małcużyński. Do kanonu narodowej kultury powoli wchodziła twórczość pisarzy emigracyjnych ? Kazimierza Wierzyńskiego, Czesława Miłosza, Mariana Kukiela czy Oskara Haleckiego. Pojawiły się spóźnione tomiki Zbigniewa Herberta i Mirona Białoszewskiego, drukowano Kawkę i Faulknera, pojawiła się literatura rozrachunkowa ?Ciemności kryją ziemię? Jerzego Andrzejewskiego, czy ?Matka królów? Kazimierza Brandysa. Polska stała się wyspą awangardy wśród trzymających się socrealizmu sąsiadów i jak wówczas mawiano ? ?najweselszym barakiem w obozie?. Okres ?małej stabilizacji? jak określa się lata bezpośrednio po październiku 1956 r. trwał stosunkowo krótko. Sygnałem odwrotu od października był narastający konflikt władzy ze środowiskiem pisarzy i intelektualistów. W 1957 r. po kilku miesiącach działalności cofnięto zgodę na druk miesięcznika ?Europa?, rozpoczęła się likwidacja powstałych na fali odnowy pism literackich i społecznych w tym ?Po prostu?, oraz zaostrzono cenzurę. Środowiska intelektualne (zwłaszcza pisarskie) odczuły te kroki jako ograniczenie swobód twórczych i wydawniczych. W marcu 1964 r. prezes Związku Literatów Polskich Antoni Słonimski przesłał na ręce premiera list podpisany przez 34 intelektualistów, pisarzy i przedstawicieli nauki. Za listem wypowiedziała się część młodzieży Uniwersytetu Warszawskiego. Wzajemna niechęć, a nawet wrogość, między przedstawicielami elit intelektualnych i władzą stały się trwałym składnikiem polskiego pejzażu politycznego, a środowisko pisarskie wylęgarnią postaw opozycyjnych.
Rok 1968 rozpoczął się pod hasłami antysemickimi, nasiliła się kampania przeciwko Izraelowi i Żydom. Decyzja władz o zawieszenia przedstawienia ?Dziady? A. Mickiewicza w Teatrze Narodowym jako przedstawienia antyradzieckiego wywołała falę protestów młodzieży studenckiej we wszystkich ośrodkach uniwersyteckich w kraju. Występowano pod hasłami przestrzegania konstytucji przez władze. Domagano się wolności prasy i zgromadzeń, niezawisłych sądów i swobód demokratycznych. Obiektem ataków byli na początku komuniści żydowskiego pochodzenia a później także liberalni intelektualiści. Władzą udało się rozbudzić nastroje antyinteligenckie i antysemickie. W wyniku wydarzeń marcowych z Polski wyemigrowało ponad 15 tys. osób - w tym setki naukowców, lekarzy, dziennikarzy, aktorów, pisarzy oraz pracowników różnych instytucji państwowych. Dla elit intelektualnych i wszystkich tych, którzy uważali, że system socjalistyczny jest reformowalny była to lekcja totalitaryzmu i arogancji władzy wobec społeczeństwa. Zapanowała atmosfera rozgoryczenia, ponieważ przy upominaniu się o prawdziwą demokrację i uszanowanie tradycji narodowej zastosowano prowokację i pałkarskie metody.
Po raz kolejny niepokoje społeczne doprowadziły do zmian, Gomułka został usunięty a na jego miejsce pierwszym sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek (20 XII 1970). W epoce bomu inwestycyjnego zaspokojeniu potrzeb ludności i propagandy (budowania II RP) napięcia rynkowe i objawiający się kryzys były prawie nie zauważalne dla zwykłego obywatela. Początki protestu zrodziły się w kręgach intelektualistów, studentów i bardziej świadomych robotników. Apelowano o poszanowanie wolności sumienia, praktyk religijnych, prawa do wolności prasy i zrzeszenia się robotników w związki zawodowe. Wydarzenia czerwcowe 1976 r. a szczególnie bicie i maltretowanie zatrzymywanych, procesy i zwolnienia z pracy robotników wywołały spontaniczną pomoc prawną dla sądzonych (Uniwersytet Warszawski - Jacek Kuroń). Zwolennicy akcji pochodzili z różnych środowisk: uczonych, artystów, byli zgrupowani w Komitecie Obrony Robotników (KOR ? 23 X 1976 r.). Od początku działalności KOR uprawiał działalność jawną, pod apelami podawano nazwiska członków komitetu. Stosowano wobec nich różne szykany: wyrzucenie z pracy, zakaz publikacji, rewizje w mieszkaniach. W III 1977r. grupa działaczy opozycji powołała w Warszawie Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, a we wrześniu KOR postanowił przekształcić się w Komitet Samoobrony Społecznej. Do swych zadań zaliczał: walkę z represjami politycznymi, walkę z łamaniem praworządności, udzielanie pomocy prześladowanym. Mimo szykan władz rosła liczba tytułów pism i książek wydawanych poza cenzurą ?Robotnik?, ?Puls?, ?Głos?. Atakowano w nich rzeczywistość polską polityczną i gospodarczą, informowano o nastrojach społecznych i szansach ruchu niepodległościowego, przełamano tym samym monopol władz na informację. Pisma te trafiały również na Zachód m.in. do paryskiej ?Kultury? i radia ?Wolna Europa?.
W latach 1977-78 rozpoczął z inicjatywy KOR-u działalność w Warszawie Latający Uniwersytet i Towarzystwo Kursów Naukowych. W prywatnych mieszkaniach prowadzono wykłady poświęcone najnowszej historii Polski i historii myśli politycznej B. Geremek, A. Michnik. Wobec wykładowców zastosowano szykany poprzez zatrzymywanie i rozbijanie spotkań przez bojówki studenckie. Wybranie 16 X 1978 r. na papieża arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyłę wywołało euforię i było momentem przełomowym w Polsce. Nastroje społeczne wyraźnie się odmieniły, bariera strachu uległa obniżeniu, opozycja zyskiwała nowych zwolenników. Pogłębiający się kryzys i trudności w życiu codziennym doprowadziły do strajków robotników 1980 r. (Lublin, Warszawa, Gdańska). Wysuwano nie tylko postulaty ekonomiczne ale również polityczne. W dniu 17 III 1980 r. na spotkaniu delegatów z całego kraju postanowiono utworzyć Niezależny Samorządny Związek Zawodowy ?Solidarność?. Skonsolidował on działanie intelektualistów, pisarzy, dziennikarzy, młodzieży i strajkujących robotników. Środowiska intelektualne zyskały najwięcej ? swobodę działania. Przeobrażenia dokonujące się w Polsce (radykalizacja prasy, niepokojące ustępowania partii) wywołały niepokój w Moskwie. Narastający konflikt doprowadził do ogłoszenia w nocy z 12-13 XII 1981 r. stanu wojennego w wyniku którego na ulice miast wprowadzono wojsko, milicję i Służby Bezpieczeństwa co miało doprowadzić do zastraszenia społeczeństwa. Działacze ?Solidarności?, różnych grup opozycyjnych, doradcy związkowi, znani działacze z kręgów intelektualnych, artyści, ludzie sztuki i kultury profesorowie zostali internowani i zatrzymani w specjalnych ośrodkach (?internatach?). Stan wojenny spowodował, że opozycja zeszła do podziemi, zastosowano metodę dłuższą w czasie ale bardziej skuteczną ? konspirację i sabotaż.
19 XII 1982 r. rada państwa podjęła uchwałę o zawieszeniu stanu wojennego, wiązało się to z planowaną na VI 1983r. kolejną wizytą papieża Jana Pawła II, nie mógł przecież przyjechać do kraju będącego w stanie wojennym, tym bardziej że to była jego ojczyzna. Pielgrzymka Papieża zmieniała atmosferę w kraju. Jeden z obserwatorów powiedział ?Klękając przed Ojcem Świętym Polacy podnieśli się z kolan wobec władzy?. Słusznie ? stojącemu łatwiej walczyć niż temu kto klęczy.
Lata 1983-89 to lata gdzie solidarność przygotowywała się do ostatecznego starci z władzami, rozliczenia z socjalizmem i jego efektami. Doprowadziły one do obrad ?Okrągłego Stołu? (6 II ? 5 IV 1989), które dotyczyły ustaleń gruntownej przebudowy życia politycznego i gospodarczego. W myśl postanowień dokonano legalizacji ?Solidarności?, prawa opozycji politycznej do legalnych działań, początek reform prawa i sądownictwa, prawo do swobody słowa, demokratycznej formy wyboru ciał przedstawicielskich.
Lata 1945-89 jak widać z powyższego opracowania były dla elit społeczeństwa polskiego ? w latach powojennych przetrwaniem i chęcią odbudowy nauki i życia intelektualnego w kraju. Pomimo częstych oporów intelektualiści i elity społeczeństwa godziły się na współpracę w imię nauki i kultury.
Coraz większa arogancja władz, połączona często z polityką niszczenia dóbr kulturalnych spowodowała dyskusję i wymianę myśli. Po śmierci Stalina elity społeczeństwa odzyskały wiarę w możliwość swobody twórczej. Jednak kolejne rządy nasilały postawy opozycyjne intelektualistów i ich opór wobec komunizmu. Walka ta trwająca aż do jego upadku to także historia polski.