Monarchia patrymonialna, monarchia stanowa i demokracja szlachecka

Państwo polskie od zarania swych dziejów przeszło dość dużą ewolucję pod ustrojową aż do czasów współczesnych. W pracy mojej będę zajmować się analizą ewolucji ustrojowej państwa średniowiecza i początków czasów nowożytnych.

Monarchia patrymonialna - najstarsza forma państwa feudalnego, zapoczątkowana w państwie frankońskim za panowania dynastii Merowingów. Jej rozkwit przypadł na czasy dynastii Karolingów. Charakterystyczna dla wczesnego średniowiecza.

Jej nazwa pochodzi od łacińskiego słowa patrimonium (ojcowizna). Wyrosła na gruncie feudalnych stosunków produkcyjnych. W okresie tym panowała niemal wyłącznie gospodarka rolna. Ustrój ten charakteryzował się tym, iż państwo stanowiło własność władcy, który był uważany za właściciela wszystkich ziem, zasobów naturalnych, pana i ojca swych poddanych oraz najwyższego sędziego. Z tym związane jest między innymi pomieszanie publiczno- i prywatnoprawne. Także podział urzędników na nadwornych (obsługujących dwór) i centralnych (odpowiedzialnych za sprawy państwa) nie był jasny i jednoznaczny, na ogół łączyli obie te role. Państwo i władza monarchy stanowiły ojcowiznę, przekazywaną przez władcę synowi bądź synom. Ta możliwość podziału jest jednym z wyznaczników monarchii patrymonialnej. Inną jej cechą było poparcie władzy monarszej przez wielkich feudałów - możnych i duchownych. System ten dopiero później przywędrował do Europy Wschodniej, gdzie wyłonienie się jej ze wspólnoty pierwotnej poprzedzone było okresem przejściowym, przedfeudalnym.

Monarchia stanowa - ustrój polityczny, charakterystyczny dla schyłku okresu średniowiecza. Związana jest ona z wyodrębnieniem się zróżnicowanych grup społecznych tzw. stanów. Władza monarchy, dotąd patrymonialnego, została ograniczona na rzecz stanów, szczególnie rycerstwa i duchowieństwa, niekiedy mieszczaństwa. Udział stanów w rządach był realizowany przez reprezentację w zgromadzeniach stanowych (późniejsze parlamenty) i różne formy samorządu.

W czasach nowożytnych monarchia stanowa straciła jednak swoją rację bytu. W większości państw europejskich monarchowie stopniowo zwiększali swoją władzę, co doprowadziło do powstania monarchii absolutnych, a tylko w nielicznych krajach parlamenty zdołały zachować swe uprawnienia, a nawet powiększyć je i to bardzo mocno.

Demokracja szlachecka to określenie wykształconego w XV i XVI w. systemu politycznego Królestwa Polskiego a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego, co stanowiło ewenement na skalę europejską owego czasu.

W Polsce za czasów panowania Piastów obowiązywała monarchia patrymonialna. Została ona wprowadzona przez Mieszka I, pierwszego władcę Polski, który w II połowie X wieku zjednoczył plemiona polskie w państwo Polan. W początkowej fazie rozwoju państwo było niejednolite, jedyną formą więzi społecznych były więzi plemienne, dlatego władca popierany przez możnych dążył do unifikacji kraju. Tak powstało silne państwo Polan o ustroju monarchii patrymonialnej. Mieszko I stał się rzeczywistym panem swoich ziem. Jednak nacisk możnych był na niego bardzo ogromny. Do połowy XII wieku większość dostojników państwowych w Polsce wywodziło się z sześciu najznakomitszych rodów: Awdańców, Gryfitów, Łabędziów, Odrowążów, Pałuków oraz Toporczyków. Mieli oni decydujący głos w sprawie wyboru następcy tronu. Przypominało to wolną elekcję, tyle, że wśród członków rodziny monarchy, niż bezpośrednie przekazanie władzy z ojca na syna. Wszelkie niezgodności, pojawiające się podczas wyboru przyszłego monarchy, prowadziły do wojen domowych. Z czasem doprowadziło to do osłabienia władzy monarszej i przejęcia władzy przez feudałów.

Piastowie podczas swego panowania istotnie dowolnie korzystali z podległych im ziem, traktując je jako własność. Wprowadzono system grodowy. Grody były zarówno ośrodkiem administracji jak i władzy monarszej. Do obowiązków ludzi zamieszkującej pobliża grodów należało wykarmienie, wyposażenie i dbanie o godne życie w grodach. Chłopi płacili dziesięciny i skupiali się we wsie służebne, których zadaniem było wytwarzanie dóbr i usług na potrzeby władcy.

Sprawa dziedziczności władzy w państwie piastowskim również nie była prosta. Gdy władca miał jednego syna, to cała władza przechodziła w jego ręce. Gdy jednak władca miał więcej synów lub zachłannych krewnych, to zazwyczaj kraj był wtedy dzielony na dzielnice pomiędzy synów, co wyraźnie osłabiało jedność państwa. Prawie zawsze takie wyjście nie satysfakcjonowało żądnego władzy rodzeństwa, które nie zwracając uwagi na więzi krwi toczyło między sobą wojny domowe, dopóki jeden z nich nie przejął pełni władzy. Taka sytuacja miała miejsce pomiędzy Bolesławem Krzywoustym i jego bratem Zbigniewem. Popierany przez możnych Bolesław nie potrafił przyjąć do wiadomości, że jego brat posiada władzę zwierzchnią. Posunął się do okaleczenia brata, który w następstwie umarł. Najbardziej znanym okresem wojen wewnątrz kraju był okres rozbicia dzielnicowego, kiedy Bolesław Krzywousty podzielił kraj pomiędzy czterech synów (Kazimierz nic nie dostał). Wynikiem tego były konflikty pomiędzy braćmi, wygnanie Władysława, zabójstwo Leszka Białego itp. Wszystkie te czynniki wpływały negatywnie na rozwój państwa, które zamiast zabezpieczać się przed atakami z zewnątrz, osłabiało się samo od środka.

W wyniku dalszych podziałów dynastycznych, liczba dzielnic w Królestwie Polskim rosła. Pierwsze próby zjednoczenia państwa podjęli władcy Śląska - Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny. Działania te zostały niestety przerwane przez najazd mongolski w 1241 roku. U schyłku XIII wieku kolejnej próby zjednoczenia państwa podjęli się Henryk IV Probus i Przemysł II koronowany w 1295 roku. Jednakże dopiero Władysławowi Łokietkowi przy współpracy z przedstawicielami poszczególnych stanów udało się na przełomie XIII i XIV wieku zjednoczyć znaczną część państwa i koronować się 20 stycznia 1320 na Wawelu. Koronację Władysława Łokietka uznaje się za koniec monarchii patrymonialnej i początek monarchii stanowej w Polsce.

Za panowania Kazimierza Wielkiego dokonano w Polsce kodyfikacji prawa i przez to powstała monarchia stanowa. Spisane "statuty piotrkowskie" dla Wielkopolski i "statuty wiślickie" dla Małopolski zawierały przepisy dotyczące prawa cywilnego, karnego i procesowego. Oparte wcześniej na prawie zwyczajowym. Stworzyły one podstawy prawne do powstania monarchii stanowej w Polsce, która ukształtowała się wcześniej w krajach Europy Zachodniej. Społeczeństwo było podzielone na grupy społeczne-stany, każdy z nich miał odrębne prawa. Najbardziej uprzywilejowany był stan duchowny. Inne przywileje posiadała szlachta. Stany miały charakter zamknięty. Członkiem człowiek stawał się od dnia narodzin i zostawał nim do śmierci. Ograniczenie praw chłopów. Szlachcic to ktoś, kto mógł się wykazać pochodzeniem szlacheckim. Wzmocniono władzę szlachcica nad chłopem. Kmieciom ograniczono możliwość opuszczania wsi.

W Polsce w XVI wieku dominującą rolę odgrywał stan szlachecki, mimo tego, iż szlachta stanowiła tak naprawdę niecałe 10% ogółu społeczeństwa. Wtedy powstała tak zwana demokracja szlachecka. Szlachta nie tworzyła w tamtym okresie jednolitej grupy społecznej. W jej łonie istniało dość silne zróżnicowanie majątkowe. Szlachta, która posiadała dobra ziemskie, zwana była posesjonatami. Ci zaś, który ich nie posiadali nazywano szlachtą służebną - szlachtą gołotą. Występowała także szlachta zagrodowa, czyli taka, która sama uprawiała ziemię. Mimo tego nawet najbiedniejszy przedstawiciel stanu szlacheckiego szlachta miała pełnie praw politycznych, stąd bardzo popularne jak na tamte czasy powiedzenie "szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie". Najmniej liczną, ale najsilniejszą ekonomicznie warstwę wśród szlachty stanowiła magnateria (magnaci).

Przywilej - akt prawny, który był adresowany do stanu lub do kilku stanów, w którym monarcha jednostronnie zwalniał te grupę od niektórych obowiązków na rzecz państwa lub nadawał im szczególne uprawnienia.

W ciągu XIV i XV wieku szlachta uzyskała szereg przywilejów, która sprawiły, iż jej stan stał się stanem uprzywilejowanym. Były to następujące przywileje: przywilej koszycki, wydany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 roku; przywilej piotrkowski, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1388 roku; przywilej czerwiński, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1422 roku; przywilej warecki, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1423 roku; przywileje jedleńsko-krakowskie, wydane przez Władysław Jagiełłę; w 1430 i w Krakowie w 1433 roku; przywileje cerekwicko-nieszawskie, wydana przez króla Kazimierza Jagiellończyka; przywilej piotrkowski, wydany przez Jana Olbrachta w 1496 roku; przywilej mielnicki, wydany w 1501 roku przez Aleksandra; przywilej piotrkowski wydany przez Aleksandra w 1504 roku oraz "Konstytucja Nihil nowi" wydana w 1505 roku przez Aleksandra. Jej najważniejsze postanowienie brzmiało następująco: "nic nowego nie można postanowić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bez zgody obu izb (sejm walny)". Wszystkie powyższe przywileje szlacheckie spowodowały, iż tylko stan szlachecki posiadł szereg takich praw jak: nietykalność majątkową i osobistą, jurysdykcję nad poddanymi i ograniczenie ich wolności, prawo do wyboru króla, obciążenie chłopów pańszczyzną, prawo do reprezentacji (sejmiki i sejm walny) oraz prawo do piastowania wysokich urzędów państwowych i kościelnych.

W 1493 roku wyodrębniły się dwie izby parlamentu izba poselska i izba senacka. Za panowania króla Jana Olbrachta został zwołany po raz pierwszy Sejm Walny, jako ogólnopolskie przedstawicielstwo sejmików ziemskich. Rada królewska przekształciła się z senat. Od tego czasu mamy do czynienia z tzw. trzema stanami sejmującymi, które tworzyły: król, senat i izba poselska. Sejmy te były początkowo zwoływane nieregularnie. Dopiero postanowienia zawarte w "Artykułach henrykowskich", nakazywały zwoływania sejmu co 2 lata. Sejmy w ówczesnym państwie polskim dzieliły się na: sejmy zwyczajne (ordynaryjne), które trwały nie dłużej niż 6 tygodni i sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne), które były zwoływane tylko w razie takiej potrzeby i trwały nie dłużej niż 2 tygodnie. Sejm Walny posiadał szereg uprawnień. Do najważniejszych nich należały: nakładanie podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia, udzielanie prawa łaski i amnestii, zawieranie traktatów pokojowych i sojuszniczych, kontrola króla oraz przyjmowanie poselstw.
Izba poselska był atak naprawdę reprezentacja sejmików ziemskich. Posłowie na Sejm Walny byli wybierani na sejmikach przedsejmowych i obowiązywała ich przysięga na instrukcje poselskie. Po zawarciu unii lubelskiej w 1569 roku liczba posłów wynosiła 170 ( w tym 48 z Litwy). W skład tej izby wchodzili tez przedstawiciele miast, czy tzw. abnegaci.
Senat wykształcił się z rady królewskiej. W jego skład wchodzili: arcybiskupi, biskupi katoliccy, wojewodowie i kasztelani oraz przedstawiciele urzędów centralnych. Po zawarciu unii lubelskiej liczba senatorów ustaliła się na 140.

Na sejmach uchwały były podejmowane jednomyślnie. Liberum veto było w praktyce po raz pierwszy zastosowane przez posła z Upity - Władysława Sicińskiego w 1652 roku na życzenie Janusza Radziwiłła. Oznaczało ono, iż nie można było uchwalić żadnej ustawy w przypadku sprzeciwu choćby jednego posła. W 1669 roku po raz pierwszy w historii zerwano sejm przed upływem jego terminu. Zrywanie sejmów stało się dość powszechne. Prowadziło to do całkowitego paraliżu organów państwa i przybliżało je do upadku.

W wykształcaniu się ustroju państwa (demokracji szlacheckiej) można wyróżnić dwa etapy. Pierwszy obejmował lata 1454-1505 i był okresem w którym wydano najważniejsze przywileje oraz powstał sejm i ustaliły się jego kompetencje. Drugi okres obejmował lata 15010-1569 i był on okresem funkcjonowania ruchu egzekucyjnego. Ruch ten powstał w obozie średniej szlachty i dotyczył egzekucji dóbr i praw. Do czołowych przedstawicieli tego ruchu zaliczano: Hieronima Ossolińskiego, Mikołaja Siennickiego oraz Rafała Leszczyńskiego. Do najważniejszych zaś osiągnięć samego ruchu zalicza się: spis dóbr koronnych, egzekucja dóbr, czyli zwrot bezprawnie zabranych królewszczyzn, utworzenie "wojska karcianego", kontrola nad finansami króla. Wszystkie te powyższe osiągnięcia wzmocniły w dość znacznym stopniu pozycje i władzę stanu szlacheckiego.

Demokracja szlachecka polegała między innymi na tym, że realna władza w państwie przeszła w ręce stanu szlacheckiego, podczas gdy w innych krajach budowano absolutyzm. Polska stała się krajem tolerancji religijnej oraz rozwinęła się w tamtym czasie świadomość narodowa. Wszystkie te zmiany należały niewątpliwe do pozytywnych skutków powstania demokracji szlacheckiej.

Jak widać każda z tych monarchii miała swoje słabe i mocne strony. Bardzo różnią się między sobą. W pierwszej monarchii liczył się władca, a kraj był jego własnością. Jest to dobre pod warunkiem, że państwem rządzi odpowiednia osoba, która dba o interesy ludzi. Gorzej, gdy król myślał tylko o swoich własnych sprawach i nie myśli o swoich poddanych. Następnym ustrojem jest monarchia stanowa. Tutaj wpływ na losy kraju miała określona grupa ludzi. Dzięki poglądom kilku osób można było wybrać ten, który popiera większość i jest najlepszy dla państwa. Ostatni ustrój to demokracja szlachecka. To 10% ludności miało wpływ na podejmowane decyzje, co do Polski i społeczeństwa w niej żyjącej. Musimy przy tym założyć, że brali pod uwagę dobro i potrzeby najniższych warstw społecznych. Niestety nie zawsze tak było. Każdy z tych ustrojów miał duże niedociągnięcia, ale najlepsza moim zdaniem jest monarchia patrymonialna. Jeden władca odpowiedzialny za kraj. Oczywiście jeśli znalazłby się odpowiedni kandydat, dla którego najważniejsze było by dobro kraju, a potem jego własne potrzeby. Wszyscy ludzie jednak nie zgodzili by się na ten system, gdyż każdy ma własne poglądy.