Oddziały polskie na frontach I wojny światowej

Sytuacja Polaków w czasie I wojny światowej była bardzo trudna. Polacy byli żołnierzami armii austriackiej, niemieckiej, rosyjskiej, francuskiej? Czasami walcząc stawali po przeciwnej stronie i wtedy często Polak strzelał do Polaka?

LEGIONY POLSKIE ? WOJSKO POLSKIE NA AUSTRO - WĘGRZECH

Polskie formacje zbrojne, które zostały utworzone z inicjatywy prezesa Koła Polskiego, prezydenta Krakowa, doktora J. Lea, za zgodą rządu i czynników wojskowych w Wiedniu. 16 VIII 1914 zwołano w Krakowie zebranie posłów z Koła Polskiego przy parlamencie wiedeńskim i Sejmie Krajowym Galicyjskim, z udziałem Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KSSN) i Centralnego Komitetu Narodowego, na którym uchwalono utworzenie dwóch Legionów - Zachodniego i Wschodniego.
? Legion Wschodni istniał do 21 września 1914 roku pod dowództwem Adama Pietraszewicza
Legion Zachodni istniał do 19 grudnia 1914 roku pod dowództwem? Rajmunda Baczyńskiego, a od 25 września Karola Durskiego-Trzaski

Legiony Polskie podlegały naczelnemu dowództwu austriackiemu, miały składać przysięgę wg formuły przyjętej w austriackim pospolitym ruszeniu. Każdy z Legionów Polskich miał liczyć 8 tys. żołnierzy rekrutowanych spośród mężczyzn nie podlegających powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej w armii austro-węgierskiej lub ochotników z Królestwa.

Pod względem ideowo-politycznym w Legionie Zachodnim przeważały wpływy KSSN i J. Piłsudskiego, we Wschodnim ? endecji, czyli Narodowej Demokracji, niechętnej zbrojnym wystąpieniom przeciw Rosji. Sukcesy Rosji w początkowej fazie wojny doprowadziły do faktycznego rozpadu Legionu Wschodniego.

Pierwsze walki Polaków miały miejsce już 6 sierpnia 1914 r. Na rzucone przez Piłsudskiego hasło wystąpienia samodzielnej polskiej siły zbrojnej przeciwko Rosji, z Oleandrów pod Krakowem wyruchały oddziały strzeleckie, aby porwać i zachęcić naród do walki. Brak poparcia ze strony dowództwa austriackiego oraz pesymistyczne nastawianie samych Polaków do możliwości zwycięstwa zmusiło wkrótce strzelców do wycofania się.

Naczelnym Komendantem Legionów Polskich był Karol Durski-Trzaska, którego od lutego 1916 zastąpił generał Stanisław Puchalski, z kolei jego od listopada 1916 pułkownik S. Szeptycki i od kwietnia 1917 pułkownik Z. Zieliński. Rekrutacją i pracą organizacyjną Legionów Polskich kierował Departament Wojskowy w Naczelnym Komitecie Narodowym, na kierownika którego powołano Władysława Sikorskiego.
? 1. pułk Legionów:
? we wrześniu 1914r. brał udział w walkach obronnych na linii Nowy Korczyn-Opatowiec,
? w październiku w ofensywie wojsk państw centralnych,
? 21-26 października 1914 w walkach pod Laskami koło Dęblina oraz pod Grójcem i nad Bzurą,
? 16-19 listopada stoczył bitwę pod Krzywopłotami,
? walczył na Podhalu pod Limanową, Nowym Sączem i Tarnowem,
? pod Łowczówkiem w dniach 22-26 grudnia.
? 2. i 3. pułk legionów
? w początkach października walczył z armią rosyjską nacierającą na Węgry przez Galicję wschodnią i Karpaty,
? wałczył pod Mołotkowem, wzdłuż Karpat, na Rusi Zakarpackiej, Huculszczyźnie i Bukowinie.

Od 6 sierpnia 1916 roku dowódcą Komendy Legionów był gen. Bryg. Stanisław Puchalski, natomiast szefem sztabu rtm. Filip Kochański ? Lubicz. W skład Legionów wchodziły 3 brygady:
? I Brygada LP: dowódca - brygadier Józef Piłsudski; szef sztabu - płk Kazimierz Sosnkowski
? 1 pułk piechoty LP: dca - płk Edward Rydz ps. Śmigły
? 5 pułk piechoty LP: dca - mjr Stanisław Bukacki ps. Burhardt
? 7 pułk piechoty LP: dca - mjr Albin Fleszar ps. Satyr
? 1 pułk ułanów LP: dca - rtm. Władysław Prażmowski ps. Belina
? II Brygada LP: dowódca - płk Józef Haller; szef sztabu - kpt. Stanisław Tarabanowicz
? 2 pułk piechoty LP: dca - kpt. Karol Dziekanowski
? 3 pułk piechoty LP: dca - kpt. Józef Szczepan
? III Brygada LP: dowódca - płk Stanisław Szeptycki; szef sztabu - kpt. Franciszek Kleeberg
? 4 pułk piechoty LP: dca - płk Bolesław Roja
? 6 pułk piechoty LP: dca - mjr Mieczysław Neugebauer ps. Norwid
? Jednostki podlegające bezpośrednio Komendzie Legionów:
? 2 pułk ułanów LP: dca - mjr Juliusz Zagórski-Ostoja
? 1 pułk artylerii LP: dca - mjr Ottokar Brzezina ps. Brzoza

POLSKI KORPUS POSIŁKOWY (AUSTRO-WĘGRY)
I
POLSKA SIŁA ZBROJNA (POLNISCHE WEHRMACHT) ?(NIEMCY)

20 września 1916 Legiony przeformowano w Polski Korpus Posiłkowy. 10 kwietnia 1917 została ponownie przeformowana w Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wehrmacht). Austriacy przekazali Legiony władzom niemieckim, które miały przeprowadzić ich szkolenie i wcielić do armii niemieckiej. Szefem zaciągu do wojska polskiego został Władysław Sikorski, całą akcję nadzorował Józef Piłsudski jako referent komisji wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Gdy większość żołnierzy (z I i III Brygady) odmówiła przysięgi na wierność obcym monarchom oddziały te zostały rozwiązane. Legionistów internowano w obozach w Beniaminowie (oficerowie) i Szczypiornie (podoficerowie i szeregowcy). Część pozostałych żołnierzy (z II Brygady) dokonała przejścia linii frontu pod Rarańczą w nocy z 15 na 16 lutego 1918. Reszta została internowana w obozach na Węgrzech.

LEGION PUŁAWSKI ? WOJSKO POLSKIE W ROSJI

W sierpniu 1914 za inicjatywą Wielkiego Księcia Mikołajewicza powstał dekret o zjednoczeniu ziem polskich pod berłem carów, który nie przeszedł do realizacji, jednak skutkiem przedsięwzięcia był Legion Puławski.
Na początku grudnia 1914 do Puław przetransportowano około 40 ochotników zwerbowanych w Brześciu Litewskim i około 30 ? w Chełmie, którzy razem z ochotnikami przebywającymi już w tym mieście utworzyli l kompanię pod dowództwem kpt. Aleksandra Maciejewskiego. Ostatecznie w 1915 roku Legion liczył ok. tysiąca osób.
Na postawę żołnierzy Legionu Puławskiego wywierała grupa mafijna funkcjonująca w niezalegalizowanym klubie o nazwie ?Dama Pikowa?. W okresie początkowym, gdy Legion kwaterował jeszcze w Puławach, działalność klubu koncentrowała się na życiu towarzyskim, na urozmaicaniu chwil wolnych od zajęć służbowych.
Po wyjeździe na front 20 marca 1915, w działalności klubu zaznaczyły się akcenty patriotyczne. Już w czasie przejazdu członkowie ?Damy Pikowej? brali udział w rozpowszechnianiu zmyślonych informacji o tym, że Legion Puławski zostanie użyty na wschodniokarpackich odcinkach frontu i będzie musiał uczestniczyć w bratobójczych walkach z jednostkami taktycznych Brygad Legionów Polskich Karola Trzaski-Durskiego i Józefa Hallera. Na tę informację w legionie ukształtowała się napięta sytuacja, dlatego też transporty z żołnierzami tej jednostki zatrzymano w Chełmie, a następnie skierowano pośpiesznie na zachód. Formacja przewidziana do służby garnizonowej we Lwowie znalazła się w konsekwencji na przeciwniemieckim odcinku linii frontowej.
Legion Puławski został zlikwidowany w październiku 1915, a część legionistów została wcielona do Brygady Strzelców Polskich (Korpusy wschodnie). Dwa szwadrony Ułanów Polskich przy Legionie były w 1916 przekształcone wpierw na Dywizjon Ułanów a potem na 1 Pułk Ułanów Polskich. Po bitwie i szarży tego pułku pod Krechowcami, pułk zyskał przydomek "Krechowiecki".

DYWIZJA STRZELCÓW POLSKICH ? WOJSKO POLSKIE W ROSJI

Jedna z ważniejszych jednostek wojskowych, powstała wiosną 1917 r w Rosji po rewolucji lutowej, po przekształceniu Brygady Strzelców Polskich. Latem 1917 r walczyła nad Zbruczem, pierwszym dowódcą byl T. Bylewski. W sierpniu 1917 r weszła w skład Pierwszego Korpusu Polskiego.

I KORPUS POLSKI ? WOJSKO POLSKIE W ROSJI

I Korpus Polski został sformowany 24 lipca 1917 na Białorusi z żołnierzy armii rosyjskiej pochodzenia polskiego służących we Froncie Zachodnim i Froncie Północnym, z inicjatywy Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego. Był dowodzony przez generała Józefa Dowbora-Muśnickiego mianowanego 6 sierpnia 1917 przez gen. Ławra Korniłowa na wniosek Naczpolu. Podstawą jego tworzenia była Dywizja Strzelców Polskich.
Składał się z:
? trzech dywizji strzelców,
? Brygady rezerwowej strzeleckiej,
? trzech pułków ułanów (1, 2, 3),
? dwóch brygad artylerii,
? jednego dywizjonu moździerzy,
? jednego ciężkiego konnego,
? dywizjonu artylerii,
? dywizjonu parkowego,
? jednego pułku inżynieryjnego i pododdziałów pomocniczych
I Korpus liczył 15 stycznia 1918 początkowo liczył 29 000 żołnierzy, w maju 23 661 żołnierzy. Zgodnie z założeniami Korpus miał wraz z osiągnięciem gotowości bojowej być skierowany na front walki z Niemcami. Jednak sytuacja na froncie i wewnątrz Rosji spowodowała, ze zadania Korpusu zostały zmienione. Korpus na front przeciw Niemcom nie zostaje skierowany. Gen. Dowbor widział zbliżający się konflikt z władza bolszewicką, stał jednak na stanowisku nie mieszania się w wewnętrzne sprawy Rosji. Zaproponował więc dowództwu bolszewickiemu umowę rozlokowania sił I Korpusu, co miało stanowić podstawę do zawarcia rozejmu do czasu ostatecznego wyjaśnienia sytuacji na froncie. Wobec postawienia przez bolszewików warunków nie do zaakceptowania przez dowództwo I Korpusu doszło do walk Korpusu z oddziałami Gwardii Czerwonej. W walkach tych, na początku lutego 1918, siły Korpusu odniosły kilka zwycięstw, z których najważniejsze to zdobycie Bobrujska. Współdziałał też z armią niemiecką w obronie Mińska. Po zawarciu traktatu brzeskiego władze niemieckie postanowiły doprowadzić do likwidacji Korpusu. Gen. Dowbor próbował lawirować opierając się na autorytecie Rady Regencyjnej. Wobec uległości regentów wobec żądań niemieckich rozpoczął się proces likwidacji Korpusu.
21 maja 1918 Korpus kapitulował i złożył broń przed oddziałami niemieckimi w twierdzy w Bobrujsku, po uznaniu zwierzchnictwa Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego i żądaniu kapitulacji przedstawionym przez dowództwo niemieckie. Ostatni transport wojsk Korpusu opuścił Bobrujsk 8 lipca 1918. Żołnierze Korpusu po rozbrojeniu przybyli w większości do Warszawy, gdzie po odzyskaniu niepodległości weszli w skład powstającego Wojska Polskiego. Jesienią 1918 Dowborczycy włączyli się do organizacji oddziałów Wojska Polskiego, stając się kadrą wielu pułków.

II KORPUS POLSKI ? WOJSKA POLSKI W ROSJI

II Korpus Polski na Wschodzie powstał 21 grudnia 1917 w m. Soroki Besarabia. Dowódca korpusu gen. Stankiewicz, przejściowo gen. Władysław Gllas, później gen. Józef Haller.
O utworzeniu II Korpusu zadecydował Naczpol w drugiej połowie 1917. W Kiszyniowie 2 grudnia 1917 został utworzony Komitet Wykonawczy Związku Wojskowych Polaków Frontu Rumuńskiego. Formowanie Korpusu rozpoczęło proces tworzenia polskiej siły zbrojnej na Ukrainie. Korpus był formowany z Polaków w Besarabii oraz z żołnierzy rosyjskich Frontów: Rumuńskiego i Południowo Zachodniego (tereny Wołynia i Podola). Przy poparciu życzliwego dla Polaków dowódcy Frontu Rumuńskiego gen. Szczerbakowa, w Suczawie zostaje utworzona dywizja piechoty, której przekazano sprzęt i broń po XXIX Korpusie Rosyjskim.
W skład II Korpusu weszły:
? 4 i 5 Dywizja Strzelców,
? dwa pułki ułanów,
? Brygada Artylerii złożona z trzech dywizjonów i dwóch baterii,
? pułk inżynieryjny,
? pododdziały pomocnicze,
? siły II Brygady Legionów pod dowództwem płk. Józefa Hallera

Korpus liczył 8 marca 1918 ok. 7000 tyś. żołnierzy, z tego ok. 1500 żołnierzy II Brygady. Wszystkie polskie jednostki na Ukrainie podlegały początkowo utworzonemu przez Naczpol Polski Komitet Wojskowy Naczelnemu Inspektorowi Polskiej Siły Zbrojnej gen. Eugeniuszowi de Henning Michaelisowi, a od kwietnia 1918 Naczelnemu Dowództwu Wojsk Polskich na Ukrainie z gen. A. Osińskim na czele. W okresie od 7 marca do połowy kwietnia 1918 w celu nie czynienia trudności w poczynaniach Rady Regencyjnej płk. Józef Haller podjął decyzję o zatrzymaniu II Korpusu w okolicach Kaniowa.
W końcu kwietnia okupacyjne władze niemieckie na Ukrainie przekazały dowództwu Korpusu żądanie samorozwiązania sił. Rada Naczelna II Korpusu postanowiła rozlokować swoje wojska za Dnieprem, na terenach nie kontrolowanych przez wojska Państw Centralnych. Sprzeciwili się temu wyżsi oficerowie. Generałowie: Stankiwicz i Gllas zostali usunięci z zajmowanych stanowisk i z grupą ok. 400 żołnierzy pozostających przy gen. Gllasie przeszli w rejon Winnicy. Nowym dowódca Korpusu został płk. Józef Haller, który z Korpusem wymaszerował w kierunku Dniepru.
W nocy 10 na 11 kwietnia 1918 pod Kaniowem II Korpus został otoczony przez wojska niemieckiej po całodziennej walce skapitulował. Niemcy stracili w bitwie ok. 1000 żołnierzy. Bitwa pod Kaniowem nie miała większego znaczenia militarnego, stanowiła jednak niewielki ale samodzielny wkład żołnierza polskiego w dzieło zwycięstwa nad Państwami Centralnymi.
Data 11 kwietnia 1918 przyjęta jest za datę kończącą istnienie II Korpusu Polskiego. Większość żołnierzy korpusu została wzięta do niewoli niemieckiej. Dowódca Korpusu gen. J. Haller zdołał przedostać się do Moskwy, a następnie przez Murmańsk do Francji.

III KORPUS POLSKI ? WOJSKA POLSKIE W ROSJI

Początek formowania korpusu to rozkaz gen. lejtnanta Eugeniusza de Henning-Michaelisa z dnia 4 grudnia 1917 w sprawie koncentracji Wojsk Polskich na Ukrainie. Dowódcą III Korpusu zostaje gen. Eugeniusz de Henning - Michaelis. W skład korpusu weszły oddziały polskie na Ukrainie formowane dla obrony polskiej własności ziemskiej. Rozkaz był praktycznie nie do wykonania, ponieważ większość jego formacji było w rozproszeniu. Dodatkową trudnością były toczące się walki jednostek polskich z ukraińskimi. Pomimo złożonej sytuacji przystąpiono do formowania Korpusu.

Stan osobowy Korpusu to ok. 3000 żołnierzy. W dniach 24-27 grudnia zorganizowały się pierwsze jego oddziały. 2 stycznia 1918 powstał Inspektorat Polskiej Siły Zbrojnej na Ukrainie, któremu podporządkowano I i II Korpus. 8 lutego 1918 gen. de Henning - Michaelis opuścił zajmowany przez wojska sowieckie Kijów i przeniósł się do Żytomierza. Poczynając od 15 lutego przystąpił on, w oparciu o uzyskaną bazę, do działań mających na celu obronę polskiego stanu posiadania na Ukrainie. Jednocześnie zarządził koncentracje zorganizowanych już oddziałów na Ukrainie w rejonie Antonina i Winnicy oraz wydał decyzję o powołaniu w sensie militarno - organizacyjnym. Zwierzchnikiem politycznym nad formacjami III Korpusu był płk. Władysław Raczkiewicz, występujący w imieniu Rady Regencyjnej. Na podstawie decyzji Raczkiewicza w Korpusie następują zmiany personalne. Dowódca zostaje gen. Aleksander Osiński, szefem sztabu płk. Barthel de Weydenthal. Korpus brał udział w walkach z oddziałami Czerwonej Gwardii wspólnie z jednostkami ukraińskimi. Dowództwo korpusu podejmowało próby porozumienia się z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej, ale wobec złożoności sytuacji do porozumienia nie doszło. Również umowa między III Korpusem, a dowództwem austriackim z 22 czerwca 1918 nie została wprowadzona w życie. Kres Korpusu nastąpił nocą z 9 na 10 czerwca 1918. Jednostki polskie zostały otoczone przez przeważające siły dywizji austriackich. Wobec takiej sytuacji dowództwo polskie podjęło decyzję o niepodejmowaniu walki i podpisało kapitulację. Władze austriackie nakazały rozlokować sie oddziałom Korpusu w rejonie Pików, Janów, Chmielnik gdzie pod koniec czerwca 1918 wraz z grupą gen. Gllasa, wtedy już dowódca płk. Juliusz Rómmel zostały rozbrojone. Żołnierze zdemobilizowanego korpusu, zgodnie z umową podpisaną po kapitulacji, zostali w kilku transportach przewiezieni do Polski.

LEGION BAJOŃSKI ? WOJSKO POLSKIE WE FRANCJI

Bajończycy była to polska formacja wojskowa, utworzona 1914 z ochotników we Francji w Bayonne w sile kompanii. Legion został wcielony do 1. pułku Legii Cudzoziemskiej. Legion Bajoński walczył od jesieni 1914 na froncie w Szampanii (m.in. pod Sillery k. Reims; pod Arras i Suchez). Duże straty spowodowały rozwiązanie Bajończyków latem 1915, których część zasiliła później Armię Polską we Francji.

ARMIA POLSKA ?BŁĘKITNA? ? WOJSKO POLSKIE WE FRANCJI

Armia Polska we Francji była nazywana również Błękitną Armią (od koloru francuskich mundurów) lub Armią Hallera. Była to polska ochotnicza formacja wojskowa powołana dekretem prezydenta Francji Raymonda Poincar 4 czerwca 1917 z inicjatywy Romana Dmowskiego oraz kierowanego przez niego Polskiego Komitetu Narodowego.
Armia została zorganizowana na zasadzie zaciągu ochotniczego we Francji spośród Polaków służących w wojsku francuskim, polskich jeńców wojennych z armii państw centralnych, a także z polskiej emigracji z Francji, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii. Pierwszym dowódcą był Francuz gen. Louis Archinard, od 4 października 1918 armią dowodził gen. Józef Haller.
Z jednostek polskich w końcowych walkach I wojny światowej uczestniczył tylko 1. pułk strzelców od lipca 1918 w Szampanii, a od października 1918 także 1 Dywizja Strzelców Polskich.
Wskutek układu z 28 września 1918 armia gen. Hallera została uznana za "jedyną, samodzielną, sojuszniczą i współwalczącą armię polską".
Zasadniczy wzrost liczebności armii nastąpił już po wojnie, składała się wówczas z:
? I Korpusu:
? 1 Dywizja Strzelców Polskich
? 2 Dywizja Strzelców Polskich,
? 1 pułk artylerii ciężkiej
? III Korpus
? 3 Dywizja Strzelców Polskich
? 6 Dywizja Strzelców Polskich
? 3 pułk artylerii ciężkiej
? Samodzielnymi oddziałami były
? 7 Dywizja Strzelców (będąca w stadium organizacji)
? Dywizja Instrukcyjna (skadrowana)
Podporządkowano jej także polskie formacje wojskowe w Rosji:
? 4. Dywizję Strzelców Polskich gen. Lucjana Żeligowskiego działającą na Kubaniu
? 5. Dywizję Strzelców Polskich, zwaną też Dywizją Syberyjską, płk. Waleriana Czumy.
Obie dywizje stanowić miały II Korpus armii.

W okresie kwiecień-czerwiec 1919 Armia Hallera, licząca wówczas ok. 70 000 żołnierzy, wraz z całym wyposażeniem została przetransportowana do Polski, gdzie wzięła udział w wojnie polsko-ukraińskiej w Galicji Wschodniej. We wrześniu 1919 Armia Hallera została włączona organizacyjnie do Wojska Polskiego.

DYWIZJA SYBERYJSKA ? WOJSKO POLSKIE W ROSJI

Dywizja Syberyjska to 5 Dywizja Strzelców Polskich, dywizja działająca w Rosji na obszarze Syberii w okresie styczeń 1919 r. - styczeń 1920 r.
Po wybuchu rewolucji październikowej w 1917 r. w Rosji, na całym obszarze tego państwa zaczęły powstawać oddziały wojskowe walczące z bolszewikami. Polacy przebywający na terenie imperium rosyjskiego również przystąpili do tworzenia własnych formacji wojskowych. Jeszcze pod koniec 1917 r. zaczęły powstawać niewielkie, ochotnicze oddziały. Pierwszy zorganizował się legion omski, później semipałatyński i irkucki. Rok później, w Omsku powołano Polski Komitet Wojenny zajmujący się werbunkiem ochotników oraz organizacją szkoły oficerskiej i podoficerskej. Jego delegatury powstały w kilkunastu syberyjskich miastach, m.in. Omsku, Nowonikołajewsku, Tomsku i Irkucku. Akcją wojskową na Syberii kierował mjr Walerian Czuma, weteran II Brygady Legionów Polskich.
W rezultacie 25 stycznia 1919 r. powstała 5 Dywizja Strzelców Polskich w składzie trzech pułków piechoty, batalionu szturmowego, pułku ułanów, pułku artylerii, batalionu inżynieryjnego, służby sanitarnej i taborów - łącznie niemal 12 tys. żołnierzy. Na jej czele stanął płk Kazimierz Rumsza. Organizacyjnie Dywizja należała wraz z 4 Dywizją Strzelców Polskich gen. Lucjana Żeligowskiego (działającą na południu Rosji) do Armii Polskiej we Francji gen. Józefa Hallera. Do szeregów Dywizji Syberyjskiej masowo garnęli się Polacy - dawni jeńcy z armii austriackiej i niemieckiej, jak też miejscowi ochotnicy, często zesłańcy polityczni bądź ich potomkowie. Dywizja od samego początku przystąpiła do walki z oddziałami komunistycznymi, wspomagając rosyjskie wojska kontrrewolucyjne admirała Aleksandra Kołczaka, Korpus Czechosłowacki i wojska Ententy. Do jej głównych zadań należała ochrona strategicznie ważnej Kolei Transsyberyjskiej na prawie tysiąckilometrowym odcinku od Nowonikołajewska przez Aczyńsk, Krasnojarsk do stacji Klukwiennaja. W tym celu wykorzystywała cztery pociągi pancerne o nazwach: "Kraków", "Warszawa", "Poznań" i "Poznań II" (zdobyty na bolszewikach). Ciekawostką jest fakt, że po rzece Ob pływało kilka uzbrojonych statków z polskimi załogami. Obok walk Dywizja prowadziła też działalność kulturalno-oświatową wśród żołnierzy i miejscowej polskiej ludności. Przy poszczególnych oddziałach istniały biblioteki, teatry i gospody żołnierskie. Instruktorzy oświatowi Dywizji prowadzili wykłady z historii i literatury polskiej, a także naukę czytania i pisania. Opieką otaczano działające w syberyjskich miastach polskie drużyny harcerskie. Z okazji świąt narodowych organizowano akademie i wieczornice. Wydawano polską prasę.
Od jesieni 1919 r. ? wskutek wielkiej ofensywy bolszewickiej ? Dywizja wycofywała się na wschód jako tylna straż pozostałych "białych" wojsk, powstrzymując nieprzyjacielski pościg. Jej marszowi w głąb Syberii towarzyszyły ciężkie walki w trudnych warunkach syberyjskiej zimy, m.in. w okolicach stacji kolejowych Tutalskaja, Litwinowo i Tajga. W styczniu 1920 r., po nawiązaniu tajnych kontaktów między Korpusem Czechosłowackim i bolszewikami, 5 Dywizja Strzelców Polskich została otoczona i musiała skapitulować koło stacji kolejowej Klukwiennaja (120 km na wschód od Krasnojarska).
Większość polskich żołnierzy została wzięta do niewoli i następnie skierowana do katorżniczej pracy w bardzo złych warunkach, w związku z czym bardzo wielu z nich zmarło. Ci, którzy przeżyli bolszewicką niewolę, wrócili do Polski dopiero po podpisaniu w marcu 1921 r. traktatu ryskiego kończącego wojnę polsko-bolszewicką 1919/1920 r. Natomiast blisko tysiąc oficerów i żołnierzy nie uznało faktu kapitulacji i ? podzieliwszy się na małe oddziałki ? przebiła się na własną rękę do Irkucka. Stamtąd przez Mongolię i Mandżurię dotarli na wybrzeże Morza Japońskiego. Tam ocalali polscy żołnierze (ponad 900) i ok. 300 osób cywilnych, na czele których stanął b. dowódca Dywizji płk K. Rumsza, zaokrętowali się na pokład brytyjskiego parowca. Po blisko 3-miesięcznej podróży morskiej, 1 lipca 1920 r. dotarli do Gdańska. Zgłosili się oni do walki z bolszewikami w kraju, w związku z czym sformowano z nich batalion strzelców i Legię Oficerską. Potem, gdy do oddziału dołączyło ok. 5 tys. ochotników z Kalisza, Kutna, Łodzi i Włocławka, została utworzona brygada piechoty, zwana ? Brygadą Syberyjską. W styczniu 1921 brygada została przeformowana w Dywizję Syberyjską, a w październiku tego roku przemianowana na 30 Dywizję Piechoty. 30 DP kontynuowała tradycje Dywizji Syberyjskiej, a jej pułki piechoty: 82, 83 i 84 - tradycje 1, 2 i 3 pułków syberyjskich.

4 DYWIZJA STRZELCÓW ? WOJSKO POLSKIE W ROSJI

4. Dywizja Strzelców Polskich to polska jednostka wojskowa działająca od jesieni 1918 r. do lipca 1919 r. na obszarze południowej Rosji i Besarabii.
4. Dywizja Strzelców Polskich wywodziła się głównie spośród żołnierzy II Korpusu Polskiego na Wschodzie, działającego na Ukrainie. Po jego likwidacji po bitwie pod Kaniowem, polskie dowództwo nawiązało kontakt z gen. Michaiłem Aleksiejew, który dowodził rosyjską Armią Ochotniczą walczącą przeciwko bolszewikom na północnym Kaukazie. 24 sierpnia 1918 r. zgodził się na utworzenie u boku Armii Ochotniczej Oddziału Polskiego pod dowództwem płk. Franciszka Zielińskiego, dowodzącego wcześniej 4. Dywizją Strzelców w składzie II Korpusu. Początkowo Oddział Polski składał się z batalionu strzelców pod dowództwem mjr. Stefana Wyspiańskiego, dywizjonu ułanów dowodzonego przez mjr. Konstantego Plisowskiego i plutonu artylerii polowej. W końcu września 1918 r. liczył już ok. 700 ludzi. W tym czasie sformowano dywizjon artylerii. 3 października z batalionu strzelców wyodrębniono kompanię strzelców i kompanię oficerską, a z dyonu jazdy pluton ułanów. Oddziały te, pod ogólnym dowództwem płk. Stanisława Małachowskiego, skierowano na front na pomoc oddziałowi "białych" dowodzonemu przez gen. Stankiewicza, byłego dowódcę II Korpusu. Na pocz. listopada przeciwko bolszewikom wyruszył tym razem drugi oddział pod dowództwem mjr. S. Wyspiańskiego złożony z 2. kompanii strzelców, 2. kompanii oficerskiej i plutonu ułanów. Polacy osłaniali lewe skrzydło Armii Ochotniczej, ratując ją od klęski. W wyniku walk zdobyto dużo sprzętu wojskowego i uzbrojenia, które pozwoliły dobrze wyposażyć cały Oddział Polski.
Pod koniec października 1918 r. Dowództwo Wojsk Polskich na Wschodzie objął gen. Lucjan Żeligowski, zastępując gen. Józefa Hallera. Podlegały mu nominalnie wszystkie polskie formacje istniejące na północy Rosji, na Syberii i na Kubaniu. W tym samym czasie nowym dowódcą rosyjskiej Armii Ochotniczej, po śmierci gen. M. Aleksiejewa, został gen. Anton Denikin. Doszło do zawarcia umowy między gen. L. Żeligowskim i gen. A. Denikinem, na podstawie której przystąpiono od jesieni 1918 r. do tworzenia nowej polskiej formacji pod nazwą 4. Dywizja Strzelców Polskich. Organizacyjnie wchodziła ona w skład Armii Polskiej we Francji, stąd wynikała jej numeracja. 4. Dywizja Strzelców Polskich była politycznie niezależna od Armii Ochotniczej. Składać się miała z brygady piechoty, dywizjonu ułanów, dywizjonu artylerii, samodzielnej kompanii inżynieryjnej, oddziału lotniczego i szpitala polowego. Na jej czele stanął płk Zieliński. W końcu stycznia 1919 r. stan osobowy jednostki wynosił ok. 2800 żołnierzy i oficerów oraz posiadała ona do dyspozycji 827 koni. We wszystkich pododdziałach nie było jednakże pełnej obsady etatów, chociaż siły formacji systematycznie rosły. Trzon dywizji stanowili żołnierze b. Oddziału Polskiego, a rekrutowała się ona także spośród żołnierzy I Korpusu Polskiego i miejscowych Polaków.
Tymczasem wobec coraz większego zagrożenia Polski przez spodziewaną ofensywę bolszewików, marszałek Józef Piłsudski interweniował u marszałka Ferdinanda Focha w celu sprowadzenia 4. Dywizji Strzelców Polskich do kraju. W rezultacie gen. A. Denikin otrzymał rozkaz wysłania całej formacji do Odessy i do stycznia 1919 r. przetransportowano tam wszystkich polskich żołnierzy. Po przybyciu do Odessy gen. L. Żeligowski rozwiązał Dowództwo Wojsk Polskich na Wschodzie i Samodzielną Brygadę Strzelców Polskich, a na ich miejsce utworzył dowództwo 4. Dywizji Strzelców Polskich, na czele której sam stanął. Doszło wówczas do poważnych zmian organizacyjnych. Sformowano trzy pułki piechoty: 2 pp (dla zachowania ciągłości i tradycji związanej z II Brygadą Legionów Polskich), 13 i 14 pp.
13 grudnia 1918 r. oddziały ukraińskie Semena Petlury zdobyły Odessę, w związku z czym 4. Dywizja Strzelców Polskich została zepchnięta do portu, gdzie broniła się do czasu przybycia 18 grudnia desantu francusko-greckiego, weszła wtedy w skład francuskiego korpusu interwencyjnego dowodzonego przez gen. d'Anselme'a. W wyniku wspólnej akcji miasto zostało w ciągu kilku dni odzyskane. Na pocz. lutego 1919 r. Polacy ponownie wzięli udział w walkach. Wydzielony oddział kombinowany z dywizji walczył wspólnie z oddziałami francuskimi i greckimi z bolszewikami pod Tyraspolem. Miały one duże znaczenie polityczne, gdyż w tym czasie na forum paryskiej konferencji pokojowej rozstrzygała się sprawa polskich granic. W marcu przerganizowano dywizję według wzorów francuskich. Składała się ona odtąd z 13, 14, 15 pułku strzelców oraz Legii Rycerskiej i oddziałów pomocniczych. Jej liczebność wynosiła 717 oficerów, 472 podoficerów, 1758 szeregowych i 617 koni. Ze względu na zbyt małą liczbę piechoty utworzono też szkoleniowy pułk marszowy. Ponadto rozpoczęto formowanie drugiego pułku jazdy, który został nazwany 6. pułkiem ułanów.
Gdy wojska bolszewickie pod koniec marca przeszły do ofensywy, atakując Odessę, a Francuzi i Grecy zostali ewakuowani, gen. L. Żeligowski skorzystał z praw alianckich przysługujących jego wojsku i podpisał umowę z wojskami ?białych?, na mocy której przeszedł w kwietniu przez Dniestr do Rumunii. Po wejściu do Besarabii dywizja otrzymała zadanie obrony odcinka Dniestru, z którego wywiązała się pomyślnie. W dniu 23 maja 1919 została zluzowana przez dywizję grecką a 26 maja 1919 roku skierowana do Polski.
Na początku czerwca 1919 r. 4. Dywizja Strzelców Polskich skoncentrowała się w rejonie Czerniowiec, skąd następnie przeszła w okolice Stanisławowa, gdzie skoncentrowała się 17 czerwca 1919 roku. Pod koniec czerwca otrzymała rozkaz wzięcia udziału w polskiej kontrofensywie przeciwko wojskom Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Dywizja walczyła do 17 lipca 1919 r., osiągając ostatecznie wespół z innymi polskimi formacjami linię rzeki Zbrucz i przechodząc na ziemie polskie. Była to jedyna wielka jednostka wojskowa, która zdołała wydostać się z Rosji w szyku bojowym i z bronią. 19 lipca dywizję przeformowano i włączono w skład odrodzonego Wojska Polskiego jako 10. Dywizję Piechoty.