Źródłosłowu wyrazu "retoryka" należy szukać w starożytnej Grecji. Słowo to pochodzi od rzeczownika rhetor, wywodzącej się od nie zachowanej w grece klasycznej formy czasownika reo - mówię celowo, stosownie, pięknie". Słowo rhetor miało w kulturze helleńskiej kilka znaczeń: mówca publiczny na zgromadzeniu, mąż stanu, polityk, wydający wyrok sędzia, nauczyciel wymowy, człowiek wykształcony, krasomówca itd.
Termin rhetorike używany był przez Greków z domyślnym techne - "sztuka, umiejętność" - i oznaczał metodyczny podręcznik sztuki wymowy.
W perspektywie historycznej retoryka była rozumiana jako "teoria przemawiania i teoria prozy w ogóle", "podręcznik wymowy", "system pedagogiczny" czy "sztuka oratorska" (łac. terminy - oratoria, oratrix czy eloquentia - oznaczały sztukę krasomówczą), czyli sztuka pięknego przemawiania.
Definicja retoryki wywodzi się od mówcy, retora. Określenie retora vir bonus decendi peritus oznacza: "mąż dobry, w mówieniu biegły", przy czym przymiotnik "dobry" odnosi się do umiejętności wymowy, a także jego cnót obywatelskich (zacny, szlachetny, zdatny). Retor był jednostkowym podmiotem działań społecznych i do niego, jako do jednostki wyposażonej w umiejętności, po części przypomina greckiego demiurga - rzemieślnika i człowieka wolnego, niezależnego jednocześnie. Kształtując poglądy steruje decyzjami. Retor był człowiekiem uzdolnionym, ale nie natchnionym. Nie mógł bronić złej sprawy, jednak nawet mówca przegrywający nie był godny nagany, jak długo stosował się do zasad etycznych i moralnych.
Jest wiele definicji retoryki. Można byłoby wymienić kilka, które jednak zawierają tylko po części co, to zawiera się w retoryce.
Retoryka jest sztuką pięknego mówienia i w tym sensie przeciwstawia się mowie zwykłej, potocznej. Jest sztuką argumentacji, czyli perswazji, jest teorią prozy, gdyż obok poezji czy poetyki, wiele problemów stylistycznych zostało podjętych i rozwiązanych na terenie retoryki. Retoryka to sztuka wygłaszania - często przed wygłoszeniem mowy przygotowywano ją w takiej formie na papierze, a więc zawiera w sobie elementy epistolograficzne. Jest sztuką monologową czy to w lichym, czy w znakomitym wydaniu.
Po wyodrębnieniu spośród sztuk w ogóle sztuki wyzwolone, odróżniając je od sztuk technicznych (rzeźba, malarstwo, architektura itd.), ustalono ich hierarchie i kolejność nauczania. Gramatyka, retoryka i dialektyka utworzyły trivium, a więc elementarne, podstawowe trzy sztuki, które stanowiły początek każdego wykształcenia.
Dzieje retoryki
Żadna sztuka nie pojawiła się nagle, tak też dzieje się z retoryką. Nim pojawiła się w Atenach, poczyniła znaczne postępy w greckiej kolonii na Sycylii, gdzie działał Koraks, uczeń Empedoklesa, filozofa i poety sycylijskiego. To właśnie Koraks miał być autorem pierwszego podręcznika wymowy. Po upadku władcy Sycylii, króla Hierona, liczne sprawy sądowe o odzyskanie skonfiskowanych majątków doprowadziły do rozwoju oratorstwa. Zachowana została ciągłość następstwa nauczycieli i mistrzów. Po Koraksie nastąpił Tejzjasz z Syrakuzy, który dowodził, że wymowy można się nauczyć i można jej nauczać. Po nim przyszedł Isokrates, który podzielił retorykę na "części sztuki", czyli inwencję, dyspozycję i elokucję. Isokrates sprzeciwiał się sofistom, niepopularnym wówczas wędrownym, najemnym adwokatom, głoszącym cnoty obywatelskie, gdyż podejmowali się oni zarówno obrony jak i oskarżenia na podstawie gotowych wzorów przemów. Wierzył on we wrodzony talent mówcy rozwijany w nieustannych ćwiczeniach. Tutaj należy zaznaczyć, iż sofistyka mimo tego, iż bywała sztuką wykrętnego dowodzenia, znacznie przyczyniła się do ugruntowania zasad retoryki, wspartej studiami językoznawczymi i logicznymi. Sofiści nie szukali prawdy dla prawdy, ale podporządkowywali czynności badawcze celom praktycznym. Istotę tego kierunku wyraża hasło czołowego przedstawiciela sofistów, Protagorasa "wszystkich rzeczy miarą jest człowiek".
Aktualne do dziś dnia ujęcia retoryki wprowadził uczeń Platona, Arystoteles ze Stagiry, filozof wszech czasów, który w sposób encyklopedyczny ogarnął i twórczo przedstawił całość ówczesnej wiedzy. Swoją Retorykę Arystoteles opisał osobno, nie łącząc jej z poetyką, czego nikt dotychczas nie zrobił. Nie było to jednak rozłączenie tych dwu dziedzin ludzkiej działalności werbalnej, lecz próba zróżnicowanego opisu kompetencji.
Kolejnym krokiem w kształtowaniu się retoryki była hellenizacja Rzymian już po podboju Grecji. Rzymianie przyswajali kulturę grecką przekładając ich największe dzieła na łacinę. Retoryka rozwijała się, łacinnicy powoli zdobywali się na oryginalne ujęcia tego, co badać zaczęli Grecy - jako pierwszy czytano podręcznik De ranione decendi ad C. Herennium libri IV (O sztuce wymowy do Gajusza Herenniusza księgi cztery), którego autorstwo przypisywano Cyceronowi. Badania dowiodły jednak, że dzieło to nie należy do filozofa, ale nie ustalono tożsamości prawdziwego autora. Cyceron natomiast rzeczywiście zajmował się retoryką. Ukończył traktat De oratore (O mówcy), ułożony w formie dialogu, a także Orator, gdzie za model wizerunku idealnego mówcy posłużył mu Demostenes, najwybitniejszy mówca ateński czasów Arystotelesa. Cyceron wiele miejsca poświęcił problemowi ozdobności stylu, rytmowi prozy i konstrukcjom periodycznym.
W I wieku powstał traktat Peri hypsous, Dionisiou e Longinou (O wzniosłości, Dionizjusz lub Longinus), którego autora z racji nieznanego nazwiska przywykło się nazywać Pseudo - Longinusem. Traktat ten wywarł ogromny wpływ na sztukę retoryki ze względu na poglądy autora na źródła twórczości prozaika i poety.
Kolejnym ważnym traktatem jest dzieło Kwintyliana Institutio oratoria (Nauczanie wymowy), gdzie punktem wyjścia jest osoba retora, którego do przyszłego zawodu należy przygotowywać już od dzieciństwa.
Dorobek prozy i poezji rzymskiej od IV w. przechowywało chrześcijaństwo. Obawiali się oni jednak nawrotu pogaństwa, a w sztuce pięknego pisania widzieli dla siebie zagrożenie. Sztuka ta jednak potrafiła być doceniona, choć uważana już za archaiczną i odległą od mowy potocznej (św. Hieronim przekładając Stary i Nowy Testament na łacinę posłużył się językiem potocznym - vulgus - stąd nazwa przekładu: Wulgata).
Wieki średnie wypracowały dwie odmiany retoryki: ars dictaminis (sztuka pisania listów) oraz ars praedicandi (sztuka kaznodziejska). Retoryka objęła zatem gatunki pisemne oraz komunikację słowną. Wynalezienie przez Gutenberga druku stało się momentem przełomowym w rozpowszechnianiu się sztuki retoryki. Książki stały się nieporównanie tańsze niż manuskrypty, przez co każdy miał do nich dostęp. Odnalezienie traktatów autorów takich jak Cyceron czy Kwintylian zaowocowało szybkim wydaniem ich do druku i rozpowszechnieniem. Bardzo szybko zaczęto klasyków tłumaczyć na języki narodowe oraz wydawać komentarze do tych tekstów.
Ważnym wydarzeniem w dziejach renesansu w Polsce była działalność Filipa Buonaccorsiego, zwanego Kallimachem. Jego znany w elicie intelektualnej rękopis, Rhetorica nie był dziełem oryginalnym, ale adaptowanym na dziełach Cycerona, Kwintyliana czy Martianusa Apelli, wprowadzał jednak polskie realia tam, gdzie tego wymagała egzemplifikacja.
Poziom wiedzy teoretycznej był w Polsce nader wysoki. W środowisku intelektualnym toczyła się nawet dyskusja na temat periodu retorycznego między Benedyktem Herbestem a Jakubem Górskim. Uwagę przyciągają także traktaty poety Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, w których uważał, że figury retoryczne mają zastosowanie zarówno w poezji jak i w oratorstwie. Sarbiewski bazował na bardzo popularnym i poczytnym autorze, Cyprianie Saorezie i jego De arte Rhetorica libri tres ["] (O sztuce retoryki księgi trzy ["]).
Odnowę retoryki zawdzięcza się Stanisławowi Konarskiemu, reformatorowi szkolnictwa pijarskiego i założycielowi Collegium Nobilium. Łącząc retorykę z logiką i etyką indywidualną i społeczną Konarski wracał do starych i starożytnych zasad wychowania mówcy.
Najobszerniejszym i najbardziej kompetentnym opracowaniem retoryki i dziedzin pokrewnych swych czasów było obszerne dzieło Stanisława Kostki Potockiego O wymowie i stylu. Zawiera ono historię wymowy, zasady trzech rodzajów retorycznych, omówienia "wymowy kazalnej", rozbiory przekładowe mów, analizę części sztuki oratorskiej wraz z elokucją czyli stylistyką właściwą i nauką o figurach i tropach, a wszystko poparte przykładami sławnych europejskich mówców w przekładach polskich, opatrzone rozbiorami. Ostatni tom zawiera rozdziały poświęcone gatunkom pogranicznym w stosunku do retoryki (pamiętnikarstwo, bajka, alegoria).
Podsumowaniem historii, jaką szczyci się retoryka, może być kumulacja wielowiekowej tradycji śródziemnomorskiej dokonanej przez klasyków, gdyż otwiera ona drogę twórczemu rewizjonizmowi, daje możliwość świeżego spojrzenia na to zagadnienie.
Fazy przygotowania mowy
Zanim przemówienie zostanie wygłoszone na audytorium, przechodzi szereg faz, które w odpowiedniej kolejności mają zapewnić spójność i logiczność przemowy. Należą do nich:
1) Inwencja, a więc "selekcja myśli, wiadomości" - jej głównymi etapami są:
a) rozpoznanie tematu,
b) ustalenie stanu zagadnienia
c) zgromadzenie odpowiednich dowodów,
2) Kompozycja, czyli konstrukcja wypowiedzi perswazyjnej, albo porządek wynalezionych dzięki inwencji elementów mowy. Szczególne zastosowanie w metodyce retorycznej kompozycji ma zasada organiczności - dzięki przestrzeganiu reguł wypowiedź staje się klarowna i jasna. Dwa podstawowe rodzaje kompozycji:
a) Porządek naturalny - kompozycja polegająca na zgodności następstwa poszczególnych elementów mowy z naturalnym tokiem wypowiedzi. Zakłada istnienie przedtekstowego i pozatekstowego porządku - naturalnego, cywilizacyjnego, kulturowego,
b) Porządek sztuczny (artystyczny) - zmodyfikowany w celach artystycznych porządek naturalny. Modyfikacje polegają na przedstawieniu, opuszczeniu lub przekształceniu "naturalnych części dyskursu",
3) Elokucja - wysławianie, czyli stylistyka. To wszelkie wyrażenie myśli znalezionych i uporządkowanych,
4) Mnemonika, czyli pamięciowe opanowanie przemówienia, napisanego lub opracowanego w formie planu kompozycji. Wymaga nie tylko pamięci naturalnej ale również znajomości techniki zapamiętywania. Odgrywała ważną rolę głównie z powodu braku w świecie starożytnym druku, papieru i notatek,
5) Wygłaszanie mowy - ostatni a zarazem najważniejszy etap wysiłku retora. Jest momentem decydującym o efektywności perswazji. Jest to proces szczególnej aktywności mówcy nie tylko przez przekaz werbalny, ale też za pomocą "mowy ciała".
Genologia - retoryczne klasyfikacje
Troisty podział rodzajów literackich na epikę, lirykę i dramat jest wynikiem ciągnących się przez wieki rozważań zagadnień z pogranicza poetyki i retoryki. Taksonomie i klasyfikacje są wpisane w sztukę pięknego przemawiania, to właśnie w niej mają początek podziały na rodzaje, gatunki czy odmiany gatunkowe.
Na oznaczenie klas retoryka ma jedno określenie: z grec. genos, lub z łac. genus. Nie ma zasadniczej różnicy między ogólnym znaczeniem tych określeń, choć bywały sprzeczności w ustaleniu ich znaczenia dosłownego.
Trychotomia retoryczna:
Termin genos/genus stosowany był w trzech znaczeniach:
I. Genus dicendi - forma organizowania wypowiedzi
1) Genus enarrativum - rodzaj opowiadawczy; proste opowiadanie polegające na wypowiadaniu tekstu przez autora. Tekst może być tekstem fabularnym, opisem czy przekazem myśli. Opowiadanie proste jest monologiem.
2) Genus dramaticum lub mimeticum - rodzaj dramatyczny (gdyż odnosi się do dialogowego układu tekstu) lub naśladowczy (gdyż każde przytoczenie cudzej myśli naśladuje inny podmiot wypowiadawczy). Częściej występuje w formie dialogowej.
3) Genus mixtum - rodzaj mieszany, w którym wypowiada się podmiot od siebie sposobem "prostym", a zarazem przytacza cudze wypowiedzi sposobem "dramatycznym" (mimetycznym),
II. Genus causarum - rodzaje wymowy
1)Genus iudiciale - wymowa sądowa - celem sztuki oratorskiej jest pokonanie przeciwnika. Spór jest ostry i wyraźny a obie strony są zdecydowanie przeciwko sobie. Ten rodzaj wymowy mógł być wzorem dla innych rodzajów, gdyż skłaniał do rozwijania efektów stylistycznych a także erystyki, tj. sztuki prowadzenia sporu. Wymowa sądowa musiała być powściągliwa, dyskretna a zarazem oszczędna w użyciu środków artystycznych. Mowa sądowa dzieli się na "oskarżenie" i "obronę".
2)Genus deliberativum - wymowa doradcza - poprzedzona jest założeniem wspólnego dobra, jednak różne mogą być sposoby osiągnięcia zamierzonego celu. Dzieli się na "odradzanie" i "doradzanie".
3)Genus demonstrativum - wymowa pokazowa (demonstratywna) - zadaniem mówcy jest dowieść pewnej tezy, najczęściej pochwalić ją, rzadziej skrytykować. Mowa ta ma na celu ukazanie kunsztu mówcy oraz zalet i wad tematu. Jest najbliższa literaturze pisanej, przeznaczonej do odbioru czytelniczego. Rodzaj ten jest najmniej agonistyczny i najbardziej fikcjonalny. Z niego wywodzą się niektóre gatunki literackie (epitafium, poezja pośmiertna, epitalamium, basilikon, czyli mowa tronowa, protreptikon, czyli pouczenie i napomnienie zarazem ). Dzieli się na "pochwałę" i "naganę".
Akty mowy dzielą się na:
1) Lokucyjny - dokonuje się przez samo sensowne wypowiedzenie, pozbawione jednak przewidzianych, bądź możliwych skutków, i spełnienie którejkolwiek z wymienionych funkcji. Odbiorca musi zrozumieć te słowa jako poprawnie wytworzone dźwięki (akt fonetyczny), jako poprawne użycie i złożenie słów danego języka (akt fatyczny), oraz jako użycie sensowne do czegoś się odnoszące (akt etyczny).
2) Illokucyjny - zachodzi wtedy, gdy mówiący przekazuje informację o tym, w jaki sposób użył wypowiedzi. Jest to akt sensowny, wyposażony w instrukcję odbioru: jest pytaniem, informacją, rozkazem, prośbą, ostrzeżeniem itp.
"Fortunność" aktów illokucyjnych polega na spełnieniu pięciu punktów, które pozwolą zrozumieć i przyswoić wypowiedziane wyrażenie:
a) Uczestnicy mają odpowiednie kompetencje
b) Okoliczności są właściwe
c) Formuła słowna jest całkowicie i dokładnie wypowiedziana
d) Przekonania i uczucia podmiotu są takie, jakich wymaga wykonanie aktu w dobrej wierze
e) Uczestnicy aktu odpowiednio się zachowują po jego wykonaniu.
3) Perlokucyjny - akt mowy, który wywiera odpowiedni skutek na odbiorcy, wywołuje u odbiorcy określoną i zamierzoną przez nadawcę reakcję.
4) Performatywy - szczególna właściwość aktów mowy polegająca na tym, ze słowa służą do tworzenia faktów o charakterze instytucjonalnym. Są to wypowiedzi powstające w układach komunikacyjnych, które zostały poprzedzone ustaleniami prawodawczymi, np. "ja ciebie chrzczę", "ja ciebie rozgrzeszam", "aresztuję cię".
III. Stilus - ten rodzaj odnosi się do wysokości stylu wypowiedzi (niskiego, średniego i wysokiego). Punktem wyjścia jest zasada decorum czyli zasada stosowności. Styl wypowiedzi powinien by przystosowany do tematu, przedmiotu i okoliczności. Retoryka Arystotelesa dzieli zwłaszcza styl pisany na:
1) etyczny (z gr. Ethos - charakter; chodziło o usposobienie zarówno mówcy jak i słuchacza, o jego stan społeczny, narodowość itd.), gdzie mowa powinna być dostosowana do sytuacji komunikacyjnej,
2) patetyczny (z gr. Pathos - uczucie), który był uroczysty, niezwykły i miał za zadanie poruszyć słuchacza.
Rozwijając naukę Arystotelesa Cyceron wyliczył trzy obowiązki retora:
1) mówca powinien przekonywać i dowodzić - powinien posługiwać się stylem niskim,
2) powinien sprawiać przyjemność i podobać się - używa stylu średniego,
3) powinien nakłaniać i poruszać - posługuje się stylem wysokim.
Styl retoryczny uporządkował powinności oratorskie według celu, przyczyny i kategorii stylistycznych:
1) Docere - zmierza do "wiary", czyli do pozyskania zgody słuchacza, który ma uwierzyć mówcy przez konieczność przy zastosowaniu środka stylistycznego zwanego acumen (termin ten ma wiele znaczeń: dowcip, koncept, ostrze, wierzchołek, a w zastosowaniu do stylu niskiego oznacza unikanie wieloznaczności),
2) Delectare - zmierza do "zjednania" słuchacza poprzez "przyjemność" przy zastosowaniu "łagodnych" środków stylistycznych,
3) Movere - zmierza do "poruszenia" poprzez "zwycięski skutek" przy zastosowaniu silnych środków stylistycznych.
Retoryka jest to taka literatura, w której wypowiedzi są rzeczywistymi, a nie fingowanymi aktami mowy. Mówca to taki artysta, który rzeczywiście twierdzi, pyta, nakłania, ostrzega itp., by w rezultacie przez poruszenie słuchaczy wywołać określony skutek. Fortunność i skuteczność tych aktów może być różna i podlega badaniu i weryfikacji. Tym różniąc się wymowa od "poezji" jest z nią najściślej związana, a to na dwa sposoby: dostarcza poezji środków językowych, co znaczy, że wypracowane i poklasyfikowane na terenie retoryki tropy i figury odnajdujemy w poezji i odpowiednio je nazywamy. Z drugiej strony retoryka czerpie z poezji wzory mimetycznych aktów illokucyjnych, to znaczy posługuje się okazjonalnie fikcjonalnymi narracjami, które nie mając siły dowodu mają wszakże siłę pobudzenia wyobraźni. Poezja nie jest retoryką, ale jest obrazem działań retorycznych, a czytelnik poezji nie będąc uczestnikiem agonu jest zarazem obserwatorem, co nie znaczy, że jest widzem obojętnym.
Pod pojęciem inwencji rozumiano przede wszystkim wiedzę techniczną, to jest swoistego rodzaju "wynajdywanie myśli". Mówca nie wymyślał tematów, lecz wynajdywał je z rzeczywistości, z pamięci. Temat był najczęściej dany przez samą przyczynę, która skłaniała mówcę do opracowania i wygłoszenia mowy. Przyczyną mogło być jakieś wydarzenie polityczne, naruszenie prawa, czy zdarzenie z życia rodzinnego. W retoryce więc nie tematy są oryginalne, ale sposoby ich ujęcia, ponieważ tematy wynikają z określonej sytuacji.
Tak rozumiana inwencja składa się z kilku części, zazwyczaj pięciu:
1) Wstęp - zwany także exordium, czyli "zbiór wspólnych miejsc" jako sposobów rozpoczynania mowy lub innych utworów.
2) Narracja - opowiadanie, przedstawianie zdarzeń przydatnych dla przekonania i nakłonienia.
3) Dowodzenie - uzasadnienie prawdziwości zdarzeń i słuszności decyzji przedstawionych w części narracyjnej. Są dwa sposoby dowodzenia: artystyczny (może odwołać się do analogii i przykładów i do techniki dowodzenia, wykształconej w dialektyce) i nieartystyczny (pochodzi z faktów, np. z zeznań świadków).
4) Refutacja - odparcie zarzutów lub ich uprzedzenie
5) Peroracja - zakończenie, podsumowanie. Jest pod względem rzeczowo - logicznym powtórzeniem wstępu, ale z punktu widzenia konstrukcji odbioru jest dramatycznym zwieńczeniem efektu. Peroracja ma wywrzeć silne wrażenie na słuchaczu i tym się różni od wstępu, który powinien być informujący i spokojny .
Pojęcie perswazji
Teoria retoryki rozwijała się i udoskonalała przez setki lat, nigdy nie była zamkniętym systemem reguł. Wyrosła z metodycznego opisu naturalnej dążności ludzkiej wymowy do przekonywania innych (perswazji). W swoim dziele pt. Polityka, Arystoteles stwierdza, iż "człowiek jedyny z istot żyjących obdarzony jest mową. Głos jego oznaką radości i bólu, dlatego posiadają go inne istoty ("). Ale mowa służy to określania tego, co pożyteczne czy szkodliwe, jak również i tego, co sprawiedliwe czy też niesprawiedliwe. To bowiem jest właściwością człowieka odróżniającą go od innych stworzeń żyjących, że on jedyny ma zdolność rozróżniania dobra od zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości i tym podobnych; wspólnota zaś takich istot staje się podstawą rodziny i państwa" . Zatem wyrażanie swoich poglądów, ocenianie i decydowanie wpisane jest w naturę ludzką.
Obserwacje ludzkich zachowań wskazują, że język jest nie tylko głównym narzędziem przekazywania informacji czy wyrażania intencji, ale także środkiem oddziaływania jednych na drugich. Perswazja od najdawniejszych czasów jest alternatywą przemocy fizycznej, ale także głównym środkiem dyplomacji .
Wyraz "perswazja" wywodzi się z łacińskiego rzeczownika persuasio oznaczającego przekonanie, wiarę uspokojenie, opinię, przesąd, łagodność. Etymologicznie "perswazja" pochodzi od czasownika persuadere, czyli namówić, nakłonić, starać się przekonać, zachęcać, radzić. Stosowanie perswazji oznacza więc syntezę intelektualnych, moralnych i emocjonalnych składników mowy skierowanej do rozumu, woli i uczuć adresata aby otrzymać określony rezultat. Przedmiotem perswazji może by każda sprawa podlegająca wartościowaniu intelektualnemu, etycznemu lub emocjonalnemu. Jest to postępowanie wartościujące, będące wynikiem wielorako uwarunkowanych aksjomatów, norm, wzorców, ocen, nie jest to jednak dyskusja, a przekonywanie. W perswazji prawda jest wartością a jej przyjęcie wymaga świadomego i dobrowolnego wyboru miedzy jedną a drugą wartością. Sądy o wartościach zdradzają osobistą postawę autora wobec przedmiotu, którego sąd się toczy.
Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje ocen wartościujących:
1) Oceny emocjonalne - obejmują wartościowanie moralne i estetyczne, formułowane na podstawie na podstawie jakiegoś systemu etycznego. Perswadujący zamierza nakłonić odbiorcę do przyjęcia zaakceptowanej przez siebie wartości wraz ze wszystkimi konsekwencjami, jakie wynikają z tej decyzji.
2) Oceny utylitarne - stwierdzają, że coś nadaje się albo nie nadaje się do czegoś, jest pożyteczne albo szkodliwe, jest potrzebne albo niepotrzebne.
Perswazja ma charakter interpersonalny. Może zaistnieć tylko w łączności z odbiorcą, natomiast stopień wiedzy o adresacie jest proporcjonalny do skuteczności przekonywania. Skuteczność perswazji zależy od tego, w jakim stopniu osoba perswadująca opanowała język przekonywanego, gdyż perswazja będzie opierać się na twierdzeniach, które są uznawane bądź nie uznawane przez odbiorców. Warunkiem przekonywania jest możliwość wyboru, gdyż jeśli słuchacz będzie musiał dokonać konkretnego wyboru, przekonywanie nie będzie miało sensu. Ponadto perswadujący musi wytworzy wokół siebie atmosferę zaufania, aby kontrolować potrzeby psychiczne i poczucie bezpieczeństwa adresata. Jego argumenty muszą mieć podłoże logiczne, mogą by poddane rozwadze intelektualnej. Musi konsekwentnie stosować odpowiednie wskazania i przeciwwskazania, gdyż jego celem jest zmiana hierarchii wartości odbiorcy. Jednocześnie osoba przekonywująca powinna mieć na celu dobro odbiorcy, wstrzymanie się od stosowania metod wątpliwych etycznie, czego miernikiem powinien być rzeczywisty kontakt partnerski.
Perswazja ze względu na swój cel dzieli się na trzy rodzaje:
1) Perswazja przekonująca - najbardziej czysty rodzaj perswazji; zakłada, że odbiorca jest jednostką aktywną intelektualnie, a nadawca ma uczciwe intencje i zamiary
2) Perswazja nakłaniająca (propaganda) - perswazja nastawiona na pozyskanie dla idei czy doktryny jak największej liczby zwolenników. Może być jawna lub ukryta, uczciwa lub nieuczciwa, szkodliwa lub bezpieczna. Świadome dążenie do tego, by odbiorca przyjął proponowane cele perswazji. Skuteczność propagandy jest zależna od stopnia zaufania słuchacza do propagującego.
3) Perswazja pobudzająca (agitacja) - zjednanie odbiorcy dla jakiejś sprawy, przy czym istotnym wyróżnikiem jest tutaj oddziaływanie doraźne, oparte na autorytatywnym i sugestywnym przekonaniu. Najstarszą formą agitacji jest przemówienie wiecowe.
Nie każde uzyskanie pożądanego skutku jest perswazją. Na pewno nie jest nią przekupstwo, uwodzenie, nie są nią tortury. Retoryka zajmuje się problemem tzw. captatio benevolentiae, czyli zabiegania o przychylność audytorium. Jest to sztuka podlegająca pewnym regułom, z kolei związek sztuki z regułą, estetyka i etyką ma w retoryce znaczenie fundamentalne.
Elokucja
Dział retoryki zwany elokucją lub sztuką elokucji (łac. elocutio - wyraz, styl) zajmuje się celowym i stosownym do myśli użyciem słów. Zajmuje się wysłowieniem, wypowiedzeniem wynalezionych w procesie inwencji i odpowiednio uporządkowanych myśli. To ścisłe zespolenie myśli ze słowem uwydatniają istotę retorycznego wysłowienia - "odpowiednie dać rzeczy słowo". Polega ona na służebności słowa wobec myśli i podporządkowaniu stylistyki celom funkcjonalnym.
Nauka o elokucji ma charakter poniekąd uniwersalny, jest po prostu stylistyką, która odnosi się zarówno do sztuki wymowy, jak i do gatunków tradycyjnie zaliczanych do poezji.
Wykład stylistyki retorycznej oparty jest na schemacie czterech "zalet wysłowienia":
1) Poprawność - łączy się z dokładnym opanowaniem języka dyskursu retorycznego, unikaniem błędów gramatycznych w zakresie morfologii i składni. Podstawą retorycznej poprawności językowej jest unikanie dwuznaczności, nazywanie rzeczy ich własnymi nazywanie, nie ogólnikami. Teoretycy retoryki klasycznej uważali, że nieoprawność języka wypowiedzi może mieć negatywny wpływ na recepcję przekazywanych treści.
2) Jasność - styl jasny, zrozumiały, oparty na poprawności stanowi elementarny, konieczny warunek skutecznej perswazji. Zrozumiałość retorycznego dyskursu osiąga się przez stosowanie właściwych pojęć i wyrazów, prawidłowego szyku zdania, unikanie słów abstrakcyjnych, obcych i zapożyczonych.
3) Stosowność - zasada decorum. Jest to fundamentalna reguła całej retoryki. Zasada stosowności poucza, jak posługiwać się chwytami stylistycznymi, aby osiągnąć zamierzone wrażenie estetyczne i pożądany efekt perswazyjny.
4) Ozdobność - nauka o stylu ozdobnym należała do najbardziej rozbudowanej części stylistyki retorycznej. Zasada ozdobności, obejmująca takie atrybuty estetyki słowa mówionego i pisanego, jak: siła, blask, pomysłowość, bogactwo, dowcip, wdzięk, była ściśle podporządkowana dwom najważniejszym regułom retoryki: stosowności i celowości. Użycie środków wyrazu artystycznego powinno być dostosowane do przedmiotu mowy, bądź do sposobu oddziaływania na odbiorcę.
Większość teoretyków zdecydowało się podzielić środki stylistyczne na dwie kategorie: tropy i figury retoryczne.
Tropy z greckiego oznaczają "zwrot", "tryb", "kształt", "wygląd", a w odniesieniu do ludzi - "obyczaj", "charakter", "temperament". Według Kwintyliana (który na stałe wprowadził to pojęcie do teorii retoryki) trop jest korzystną zmianą znaczenia właściwego na inne, dokonaną w słowie lub wyrażeniu.
Niektóre tropy używane są z myślą o ekspresji, inne ze względu na piękno. Poszczególne tropy powstają ze słów właściwych lub użytych metaforycznie - zmiana dotyczy nie tylko formy wyrazów, ale także formy myśli i układu słów.
Każdy trop otrzymał swoją własną nazwę, której zasięg starano się uściślić. Liczba tropów różni się w zależności od poszczególnych teoretyków.
Za Kwintylianem przyjęto następujące tropy:
Metafora - (przenośnia) najważniejszy i najbardziej uniwersalny trop. Według Arystotelesa "metafora polega na przeniesieniu na imię obcego znaczenia, na rodzaj, ("), lub na przeniesieniu na podstawie pewnej propozycji (analogii)" . W metaforze mogą wystąpić trzy stopnie podobieństwa:
- Podobieństwo obrazowe i bezobrazowe
- Brak podobieństwa
- Przeciwieństwo, które jest odpowiednikiem ironii
Teoretycy dzielą metaforę następująco:
- Metafory polegające na przeniesieniu nazwy z istot ożywionych do istot ożywionych, np. "dosiadł skrzydlatych koni"
- Od rzeczy nieożywionych do rzeczy nieożywionych, np. "góry wody"
- Od istot ożywionych do rzeczy nieożywionych, np. "światło wolności"
- Od rzeczy nieożywionych do istot żywych, np. "kamienne serce"
Metonimia - (zamienna) trop polegający na zastąpieniu słowa właściwego innym wyrazem pokrewnym znaczeniowo, pozostającym w logicznym związku właściwym. Wyróżniano następujące sposoby tworzenia metonimii przez zmianę nazw:
- Przyczyna w miejsce skutku, np. "Bachus" zamiast "wino",
- Skutek zamiast przyczyny, np. "blada śmierć", "smutna starość",
- Rzecz zawierająca coś zamiast zawartości, np. "państwo" zamiast "obywatele",
- Zawartość zamiast rzeczy coś zawierającej, np. "wino" zamiast "naczynie",
- Posiadacza zamiast rzeczy posiadanej, np. "pali się Kowalski" zamiast "dom Kowalskiego",
- Znak zamiast rzeczy oznaczanej, np. "berło" zamiast "król".
Metonimii podporządkowane były inne tropy - synekdocha i antonomasia.
Synekdocha - (ogarnienie) odmiana metonimii, polega na użyciu nazwy części zamiast nazwy całości lub odwrotnie. Użyte słowo zyskuje znaczenie bardziej ogólne lub bardziej szczegółowe. Synekdochę tworzono przez:
- Wprowadzenie nazwy części zamiast całości, np. "kotwica" zamiast "okręt",
- Wprowadzenie nazwy całości zamiast części, np. "źródło" zamiast "woda",
- Jedno zamiast wielu, np. "żołnierz" zamiast "wojsko",
- Wiele zamiast jednego, np. "my" zamiast "ja",
- Gatunek zamiast rodzaju, np. "arab" zamiast "koń",
- Rodzaj zamiast gatunku, np. "ptak" zamiast "orzeł",
- Następnik zamiast poprzednika np. "dym" zamiast "ogień",
- Poprzedniki zamiast następników, np. "jutrzenka" zamiast "dzień".
Emfaza - (podkreślenie, wzmocnienie) szczególny rodzaj synekdochy. Emocjonalnie silne zabarwienie wypowiedzi nadaje jej inne, niezwykle doniosłe znaczenie, np. "To jeszcze dziecko!". Zaskakujące oddziaływanie emfazy polega na odpowiednim doborze słów, wyrażanych przy wygłaszaniu za pomocą intonacji, znaczących gestów, mimiki.
Katachreza - powstaje w wyniku nadużycia wyrazu od względem semantycznym. To szczególny rodzaj metafory polegający na stosowaniu wyrazu semantycznie podobnego i bliskiego zamiast ścisłego i właściwego, np. "wielka mowa" zamiast "długa mowa".
Onomatopeja - tworzenie nowego wyrazu na podstawie skojarzeń brzmieniowych, np. wilk "wyje", owca "beczy". Teoretycy retoryki zalecali ostrożność w używaniu tego tropu, przestrzegając przed ośmieszeniem się mówcy wobec odbiorców.
Antonomazja - odmiana metonimii polegająca na zastąpieniu imienia własnego osoby lub rzeczy innym wyrazem, najczęściej epitetem. Wyróżnia się osiem sposobów zastosowania antonomazji:
- Podanie godności człowieka zamiast nazwiska, np. "ojciec języka polskiego" zamiast "Rej"
- Umieszczenie określenia zamiast rzeczy, np. "sztuka dobrego mówienia" zamiast "retoryka"
- Użycie etymologii imienia zamiast imienia, np. "Sławiący pokój" zamiast "Sławomir"
- Użycie nazwy geograficznej zamiast nazwiska, np. "Stagiryta" (urodzony w Stagirze) zamiast "Arystoteles"
- Wprowadzenie opisu dzieła zamiast nazwiska autora, np. "autor Fraszek" zamiast "Kochanowski"
- Użycie wyrazu pospolitego zamiast własnego, np. "miasto" zamiast "Warszawa"
- Zastąpienie nazwiska autora znanym cytatem, np. "ten, który wstrzymał słońce, ruszył Ziemię" zamiast "Kopernik"
Peryfraza - trop polegający na zastąpieniu właściwej nazwy przedmiotu skróconym lub rozbudowanym opisem. Wszystko, co można wysłowić krócej, ale dla efektu artystycznego przedstawia się szerzej, jest peryfrazą.
Ironia - trop uwydatniający przeciwieństwo semantyczne rzeczy wyrażanej słowami. Najczęściej stosowana w procesach sądowych jako środek do podkreślenia i zyskania sympatii publiczności. Jest pięć gatunków ironii: sarkazm, ateizm, mykteryzm, diasyrm, chiarentyzm.
Hiperbola - (przesadnia) przejaskrawienie rzeczywistości w celu wyolbrzymienia lub pomniejszenia czegoś.
Hyperocha - rodzaj hiperboli, stanowi najwyższą pochwałę, wyrażaną najczęściej za pomocą konwencjonalnych zwrotów typu "nie ma nic lepszego pod słońcem".
Litota - przeciwieństwo hiperboli, łagodzenie lub minimalizowanie znaczenia pojęcia podstawowego przez zaprzeczenie przeciwieństwa, np. "Nie był zbyt inteligentny" zamiast" był głupcem"
Hyperbaton - trop polegający na odwróceniu porządku słów w celu uwydatnienia ich znaczenia bądź wdzięku, np. "Pospolita Rzecz" zamiast "Rzeczpospolita"
Alegoria - twór językowy zawierający sens odmienny od tego, jaki wyrażają słowa. Trzy postacie alegorii to: symbol, porównanie i przeciwieństwo.
Figury retoryczne (gr. Schemata) są szczególnymi układami wyrazów, którymi zajmuje się teoria elokucji jako specjalnymi sposobami kształtowania wypowiedzi retorycznej.
Termin schemata oznaczał kształt, postać, figurę, formę. Wszedł do teorii retoryki z języka malarzy i rzeźbiarzy, dla których oznaczał on postawę wyrażającą ruch, wdzięk i siłę przedstawionego ciała. Termin ten ma dwa znaczenia:
1) Odnosi się do wszelkiej formy, jaką może przybrać wyrażona myśl
2) Odnosi się do zamierzonego odstępstwa, bądź w sensie, bądź w kształcie wyrażenia, od jej pospolitej i prostej postaci, zatem figury retoryczne stanowią element odmiany, nowości wprowadzonej do stylu prostego.
Większość teoretyków retoryki wyróżnia figury słowne (stylistyczne) i myślowe (semantyczne). Zasadnicza różnica miedzy figurą słowa a figurą myśli jest ta, że figura słowa przestaje istnieć wraz z usunięciem wyrazu czy wyrazów, które ją tworzą. Figura myśli istnieje bez względu na taki lub inny wyraz, gdyż o jej egzystencji decyduje myśl w niej zawarta.
Okres retoryczny - rozbudowane zdanie złożone, którego części składowe są celowo uporządkowane i zhierarchizowane, tworząc zamknięty układ intonacyjno - znaczeniowy. Składa się z poprzednika i następnika. Każdy z nich może mieć mniejsze części składowe: człony albo odcinki.
Typy okresów: W obrębie nauki o periodzie retorycznym wyróżniono okresy złożone z dwóch członów, trzech i więcej. Wymieniano wypowiedzenie pneumatyczne (wypowiadane na jednym oddechu) oraz tzw. Schinotenes, będące obszernym rozwinięciem jednego członu. Za "najbardziej periodyczny" uważano styl wysoki. Retoryka antyczna szczególnie wysoko ceniła wypowiedzenia trójczłonowe.
Figury słowne (gr. Lekseos) powstają przez świadomy i celowy układ wyrazów, których funkcja stylistyczna uwydatnia cele perswazji. Dzielono je według schematu odpowiadającego inwencyjnym stanom zagadnienia. Wyróżniano figury słowne:
1)"przez dodanie" :
Anafora - powtarzanie tego samego słowa lub zwrotu na początku zdań,
Antystrofa
Symploke - połączenie anafory i epifory, czyli powtarzanie tych samych wyrazów lub zwrotów na początku i na końcu zdań,
Anadiploza - rozpoczynanie zdania wyrazem znajdującym się na końcu poprzedniego zdania,
Poliptoton - powtarzanie tego samego wyrazu, głównie rzeczownika lub czasownika, ze zmianą przypadka lub liczby,
Aksesis - uwydatnienie myśli za pomocą szeregu bliskoznacznych wyrażeń ułożonych w formie narastającej, np. "coraz liczniejsze, tysięczne, milionowe",
Klimaks - uszeregowanie w sposób gradacyjny zdań lub zwrotów, zazębiających się poprzedzającym je słowem,
Antyklimaks
Synonimia - uszeregowanie wyrazów synonimicznych w celu uwypuklenia i poszerzenia myśli podstawowej,
Polisyndeton - połączenie członów zdania lub kilka zdań jednakowym spójnikiem,
2)"przez odjęcie":
Eklipsa - świadome opuszczenie wyrazu w wypowiedzeniu,
Asyndeton - konstrukcja bezspójnikowa, służąca zwięzłości uwydatniającej dynamikę i amplifikację mowy,
Zeugma - podporządkowanie kilku członów jednemu składnikowi, najczęściej czasownikowi, umieszczonemu na początku, w środku lub na końcu wypowiedzenia,
Dialyton - rozdzielenie kilku zdań lub części zdania przez powtarzanie tego samego orzeczenia,
Analyton - rozbicie pospolitego toku wypowiedzi z ten sposób, że poszczególne człony lub wyrazy umieszcza się celowo w oddaleniu,
Kolon - lapidarne przedstawienie myśli za pomocą skróconych członów wypowiedzi,
3)"przez podobieństwo":
Paronomazja - użycie wyrazów o podobnym brzmieniu i zbliżonym znaczeniu lub podobnym brzmieniu a innym znaczeniu,
Homoioptoton - celowe użycie jednakowych przepadków rzeczowników użytych w tym samym wypowiedzeniu,
Homoioteleuton - figura stylistyczna uwydatniająca jednakowe końcówki czasowników,
Isokolon - użycie równej liczby sylab w poszczególnych członach zdania dla uwydatnienia rytmiczności wypowiedzi,
Antyteza - zestawienie pojęć lub obrazów przeciwstawnych dla lepszego ich uwydatnienia, najbardziej popularna figura stylistyczna stosowana w wypowiedzi perswazyjnej,
Analysis
Figury myśli to trudne do zdefiniowania konstrukcje semantyczne służące intelektualnym, emocjonalnym i estetycznym celom perswazji. Ze względów formalnych figury myśli należy włączyć do działu retorycznej inwencji i nauki o afektach, jednakże ich funkcja stylistyczno - syntaktyczna określa ich miejsce w obrębie retorycznej stylistyki.
Do najważniejszych figur myśli zaliczano (nazwą wyjściową jest język grecki):
Aitologia - "podstawienie" - postawienie pytania i udzielenie sobie samemu odpowiedzi
Anakoinosis - "niby narada" - mówca oddaje sprawę do rozstrzygnięcia sędziom (ławie przysięgłych) lub odwołuje się do uczestników rozprawy,
Anacephaleosis - "scalenie, rekapitulacja" - stosowana w zakończeniach, gdzie pełni funkcję zestawienia w jednym okresie głównych myśli mowy,
Antanagosis - "zezwolenie, zdanie się na cudzy sąd" - zalecana szczególnie w oratorstwie sądowym,
Apodioksis - "odrzucenie" - usunięcie z mowy myśli uznanej za niegodną lub odrzucenie myśli nie należącej do tematu,
Apophansis - "pominięcie" - symulowane omijanie jakiejś myśli, aby mocniej uwydatnić tę niby pomijaną myśl,
Aporia - "powątpiewanie, niezdecydowanie" - wyraża wahania, sprzeczne uczucia mówcy, skrupuły, niedowierzanie wobec rozmiarów nieszczęścia,
Aposiopesis - "niedopowiedzenie" - przerwanie wypowiedzi w środku mowy, ma na celu wywołanie wielorakich wzruszeń, określonych reakcji,
Apostrophe - "bezpośredni zwrot" - bezpośredni zwrot kierowany przez mówcę do audytorium,
Areia - "przekleństwo" - środek ekspresji, służył ukazaniu wzburzenia mówcy jakąś sprawą,
Asteismos - "wytworny żart" - świadectwo towarzyskiej ogłady i zręczności krasomówczej mówiącego, użycie sentencji, anegdot, przysłów,
Brachylogia - "zwięzłość" - rzecz opowiedziana tylko przy użyciu niezbędnych wyrazów,
Deesis - "błaganie" - celowo rozbudowana apostrofa służąca określonym zamierzeniom retorycznym,
Dialogismos - "wprowadzenie mówiącego" - wprowadzenie do mowy fikcyjnych postaci, znanych ze swej godności,
Diaporesis - "wahanie się" - uwydatnienie celowego niezdecydowania, wahanie się w wypowiadaniu sądów lub dowodów,
Eidolopoia - "fikcja" - wprowadzenie w obręb wypowiedzi słów cudzych, nie będących jednak cytatem, ale świadomym tworem retorycznej fantazji,
Emphasis - "przymówka" - sugerowanie głębokich treści za pomocą formuł ogólnych - dwuznaczność wypowiedzenia, urwanie wypowiedzi,
Eophonesis - "wykrzyknienie" - wyrażenie nagłego wzruszenia, okazanie wstrętu i nienawiści, pochwały smutku itp.,
Epanortesis - "sprostowanie" - unieważnienie jakiegoś zdania i zastąpienie go innym, bardziej odpowiednim,
Epeksegesis - "interpretacja" - przedstawienie jednej myśli za pomocą wyrażeń synonimicznych i bliskoznacznych,
Epilogos - "konkluzja"- uwydatnienie punktu kulminacyjnego mowy za pomocą słów dosadnych. Najstosowniejszym miejscem tej figury jest epilog, zakończenie,
Epimone - "zatrzymanie się nad czymś" - uwaga podmiotu retorycznego koncentruje się dłużej na jakimś doniosłym punkcie mowy lub myśli,
Epiphonema - "wykrzyknik" - zdanie wykrzyknikowe lub pytajne wypowiedziane w formie sentencji, dotyczącej poprzednio wyważonej treści,"Epitimesis - "nagana" - wyrażenie oburzenia oratora wobec niegodziwych osób lub godnych nagany myśli,
Epitrope - "niby zezwolenie" - dopuszczenie przez mówcę argumentów strony przeciwnej, by potem skutecznie je zbijać,
Erotema - "rozumowanie" - sami od siebie żądamy uzasadnienia swoich wypowiedzi i często sami siebie pytamy o wyjaśnienie jednego tematu za drugim,
Erotesis - "pytanie retoryczne" - pytanie na które nie oczekuje się odpowiedzi,
Etopoia - wkładanie w usta innej osoby mowy lub wypowiedzi tej osoby, którą się ma ocenić,
Euche - "życzenie" - życzenia i pragnienia mówcy wypowiadane najczęściej na początku i w zakończeniu dyskursu,
Gnome - "sentencja" - słowa zaczerpnięte z życia, które krótko pouczają co jest, a co powinno być w życiu,
Hypotyposis - "obrazowe przedstawienie zdarzeń - funkcja artystyczna, żywy, plastyczny opis rzeczy, najczęściej w celu wywołania konkretnych uczuć,
Histerologia - figura myśli, w której zostaje naruszone w sposób niezauważalny czasowe następstwo zdarzeń,
Ikon - "podobieństwo" - zestawienie dwóch rzeczy, między którymi zachodzi tylko pewne podobieństwo,
Interpellatio - "interpelacja" - mówca przerywa tok mowy, by np. pochwalić reakcje słuchaczy,"Ironia - jako figura ironia różni się od tropu finezyjnie rozbudowaną konstrukcją,"Litotes - "pomniejszenie" - mówca przyznaje, że brak mu albo słów, albo zdolności, albo głosu, albo czasu, niezbędnych do należytego rozwinięcia i przedstawienia tematu,
Merismos - "dystrybucja" - dystrybucja myśli powoduje, że tę samą rzecz przedstawia się w wielu ujęciach - zastosowanie przy wyolbrzymianiu i pomniejszaniu,
Metorthosis - "przejście" - figura ta występuje w momentach "kompozycyjnych progów" i służy przede wszystkim odbiorcom mowy,
Mimesis - "naśladowanie" - przedstawienie czyjegoś usposobienia za pomocą pewnych znamion, uważanych za cechy jakiejś natury,
Orysmos - "określenie" - słowny odpowiednik toposu z definicji retorycznej ,
Panesia - "licencja retoryczna" - śmiałe i otwarte wyrażanie uczuć, uwydatnianie pewności i śmiałości słowa,
Paradokson - "napięcie" - przez dłuższy czas trzyma się słuchacza w niepewności, a następnie dorzuca się coś nieoczekiwanego,
Paradeigma - "przykład" - przedstawienie jakiegoś przyszłego faktu lub oświadczenia wraz z imieniem tego, od którego pochodzą,
Parentesis - "nawias, parenteza" - krótkie zboczenie z tematu, dygresja,
Parosiopesis - "przemilczenie" - pozorne przemilczenie ostatniego członu wypowiedzenia uwydatnia znaczenie ostatniego członu wypowiedzi,
Prolepsis - "uprzedzenie" - zbijanie z góry tego, co mówcy może zarzucić słuchacz,
Prosopopoia - "uosabianie" - wprowadzenie do własnego przemówienia fikcyjnych postaci, najczęściej zwolenników lub przeciwników wspierających argumentację,
Synatroismos - "nagromadzenie" - używanie szeregu określeń synonimicznych,
Tautologia - "powtarzanie" - świadome trzymanie się jednej myśli przy pozornie zróżnicowanej frazeologii.
Głównym celem umiejętności powyższych, skonkretyzowanych już "schematów myślowych" jest umiejętność ich identyfikacji w różnorodnych tekstach literackich i publicystycznych. Fundamentalną zasadą przy rozpatrywaniu i nauczaniu figur słownych i myślowych jest uświadamianie, że te "schematy" słów i myśli nie występują w postaci samoistnej, lecz w formie złożonej, wielowarstwowej. Wszyscy teoretycy retoryki przy omawianiu różnego rodzaju figur i tropów podkreślali konieczność umiarkowanego i taktownego ich stosowania, odpowiedniego do tematu, odbiorcy i podmiotu retorycznego.
Bibliografia