POBRZEŻE BAŁTYKU
Krainy: Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Żuławy Wiślane.
Klimat: łagodny- lata są chłodniejsze, a zimy cieplejsze niż w pozostałej części kraju; jesienią i zimą częste sztormy.
Surowce mineralne: gaz ziemny, ropa naftowa, sól kamienna, sole potasowo- magnezowe.
Gospodarka: rybołówstwo, handel morski, przemysł: stoczniowy, chemiczny, spożywczy; turystyka pobytowa i uzdrowiska.
POBRZEŻE SZCZECIŃSKIE, zach. część Pobrzeży Południowobałtyckich, obejmująca ujściowy odcinek doliny Odry, Zalew Szczeciński, wyspy Uznam i Wolin (zamykające zalew od pn.) oraz położone na wsch. i pd. od zalewu równiny i wzniesienia morenowe, sięgające do 100 km w głąb lądu; pod względem geologicznym P.Sz. jest obniżeniem tektonicznym (niecka kredowa); na P.Sz. wyróżnia się 11 mniejszych jednostek fizycznogeogr. o zróżnicowanym krajobrazie; na wyspie Wolin — Woliński Park Nar.; gł. miastem P.Sz. jest Szczecin — ważny port mor., funkcję awanportu pełni Świnoujście, które jest także kąpieliskiem i uzdrowiskiem nad M. Bałtyckim.
POBRZEŻE KOSZALIŃSKIE, środk. część Pobrzeży Południowobałtyckich, między doliną dolnej Parsęty na zach. a przyl. Rozewie na wsch.; obejmuje pas nadmor. zw. Wybrzeżem Słowińskim (z licznymi jeziorami przybrzeżnymi) oraz równiny i wysoczyzny morenowe przecięte dolinami rzek (Parsęty, Grabowej, Wieprzy, Słupi, Łupawy, Łeby) i odcinkami pradolin; dł. ok. 190 km, szer. 25–30 km (tylko wzdłuż Parsęty do 60 km); P.K. jest oddzielone od przylegającego od pd. Pojezierza Zachodniopomorskiego stopniem terenowym o wys. 50–100 m; na P.K. wyróżnia się: równiny Białogardzką i Słupską, wysoczyzny Damnicką i Żarnowiecką oraz Pradolinę Redy–Łeby; region turyst., wypoczynkowy i uzdrowiskowy; liczne kąpieliska nadmor., m.in. Mielno, Darłowo oraz uzdrowiska: Kołobrzeg, Ustka, Łeba; porty rybackie i żeglugi przybrzeżnej (Kołobrzeg, Darłowo, Ustka, Łeba); w rejonie jez. Gardno i Łebsko utworzono Słowiński Park Nar.; liczne rezerwaty przyrody; ważniejsze m.: Koszalin, Słupsk, Kołobrzeg, Lębork, Białogard.
POBRZEŻE GDAŃSKIE, wsch. część Pobrzeży Południowobałtyckich otaczająca półkolem Zat. Gdańską; charakterystyczne 2 długie piaszczyste mierzeje — Helska i Wiślana, oraz izolowane, opadające stromo ku morzu kępy morenowe; P.G. jest przecięte ujściowym odcinkiem Wisły, która utworzyła tu dużą deltę zw. Żuławami Wiślanymi; P.G. obejmuje ponadto Pobrzeże Kaszubskie
(na zach. od Wisły) oraz Wysoczyznę Elbląską, Równinę Warmińską i Wybrzeże Staropruskie (na wsch. od Wisły); gł. m.: Gdańsk, Gdynia, Elbląg, Sopot.
ŻUŁAWY WIŚLANE, środk. część Pobrzeża Gdańskiego odpowiadająca delcie Wisły; ograniczone są od zach. wysoką (ok. 100 m) krawędzią Pobrzeża Kaszubskiego, od wsch. równie wysoką krawędzią Wysoczyzny Elbląskiej; od Zat. Gdańskiej oddziela je pas wydm stanowiących zach. przedłużenie Mierzei Wiślanej; od pn.-wsch. przylegają do Zalewu Wiślanego; pow. ok. 2500 km2 (w tym obszary depresyjne ok. 450 km2); Żuławy Wiślane mają kształt trójkąta o podstawie ok. 60 km i wys. 50 km; wys. od 14,6 m koło Pruszcza Gdańskiego do 1,8 m p.p.m. na zach. od wsi Raczki Elbląskie; obszary depresyjne rozciągają się w pn. i pd.-wsch. części delty. Żuławy Wiślane stanowią holoceńską równinę aluwialną; proces narastania delty rozpoczął się 5–6 tys. lat temu poprzez tworzenie coraz to nowych stożków napływowych przy częstych zmianach łożysk licznych ramion Wisły; równocześnie kształtowała się Mierzeja Wiślana, toteż formowanie się Żuław Wiślanych odbywało się w obrębie zalewu, a nie zatoki mor.; proces ten zakończył się w XIX w. — gł. nurt Wisły skierował się z Nogatu do Leniwki i utorował sobie ujście Wisłą Śmiałą, a po odcięciu śluzą Nogatu i powstaniu przekopu pod Świbnem oraz zamknięciu Martwej Wisły i Szkarpawy, wody wiślane skierowano bezpośrednio do Zat. Gdańskiej; od tego czasu stożek napływowy tworzy się na zewnątrz Mierzei Wiślanej, na dnie zatoki. Żuławy Wiślane zbudowane są z iłów, mułków, piasków i torfów; miąższość aluwiów 10–25 m, w kopalnej dolinie Wisły do 50 m; osobliwością są 2 ostańce pochodzenia lodowcowego, tworzące niewysokie wzniesienia (11,3 m i 14,6 m). We wsch. części regionu — reliktowe jez. Druzno.
Wody gruntowe są płytkie, w większości zasolone i zanieczyszczone; zaopatrzenie w wodę poprzez Centr. Wodociąg Żuławski. Podmokłe i depresyjne obszary Żuław Wiślanych objęte były pracami melioracyjnymi już w XIV w. (osadnicy hol.); z czasem powstała gęsta sieć rowów (17 tys. km) i kanałów (3 tys. km) oraz grobli i wałów przeciwpowodziowych, które w większości zostały zniszczone 1945 przez wycofujące się oddziały niem.; urządzenia melioracyjne i przeciwpowodziowe odbud. w kilka lat po wojnie. Na Żuławach Wiślanych występują bardzo urodzajne gleby, gł. mady, miejscami gleby torfowe; region roln.; uprawia się gł. zboża (pszenicę), buraki cukrowe, rośliny pastewne; hoduje się bydło. Jedynym miastem w środk. części delty jest Nowy Dwór Gdański, większe miasta występują na obrzeżach — Gdańsk, Elbląg, Tczew, Malbork.
POJEZIERZA
Krainy: Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Wielkopolskie.
Klimat: zróżnicowany: od bardzo zimnej Suwalszczyzny do ciepłych okolic Poznania, opady od 500 mm rocznie (na Kujawach i Wielkopolsce) do 700 mm (na Pomorzu).
Surowce mineralne: sól kamienna, węgiel brunatny, ropa naftowa, iły i gliny.
Gospodarka: leśnictwo, rybactwo, rolnictwo, przemysł: drzewny elektromaszynowy, chemiczny i spożywczy.
POJEZIERZE POMORSKIE, ogólna nazwa Pojezierzy Południowobałtyckich, między Odrą na zach. a Pasłęką na wsch.; wyróżnia się: Pojezierze Zachodniopomorskie, Pojezierze Południowopomorskie i Pojezierze Wschodniopomorskie.
POJEZIERZE MAZURSKIE, zach. część Pojezierzy Wschodniobałtyckich, między Pasłęką na zach. a Rospudą na wsch.;obejmuje ciągi moren czołowych 3 gł. faz zlodowacenia bałtyckiego; rzeźba b. urozmaicona; łańcuchy wzgórz morenowych (kulminacja na Wzgórzach Szeskich, 309 m), zagłębienia bezodpływowe, kemy, ozy, w pd. części pola sandrowe; liczne jeziora (zajmują ok. 7% powierzchni Pojezierza Mazurskiego), m.in. 2 największe w Polsce — Śniardwy i Mamry oraz Niegocin, Nidzkie, Roś, Tałty; rzeki wypływające z Pojezierza Mazurskiego należą do dorzeczy Narwi (Omulew, Rozoga, Szkwa, Pisa, Ełk) i Pregoły (Łyna z Guberem, Węgorapa); klimat Pojezierza Mazurskiego cechują: stosunkowo długie i mroźne zimy, krótki okres wegetacyjny (180–190 dni), duże zróżnicowanie regionalne związane z wysokością n.p.m. oraz skupieniem powierzchni wodnych i leśnych (np. roczna suma opadów waha się od 550 mm do 700 mm); lasy iglaste (gł. sosna i świerk), liczne torfowiska z reliktami roślinności tundrowej; w okolicach jez. Śniardwy utworzono Mazurski Park Krajobrazowy; region turyst.-wypoczynkowy i sportów wodnych; gł. m.: Olsztyn, Giżycko, Ełk, Szczytno, Kętrzyn, Węgorzewo. W obrębie Pojezierza Mazurskiego wyróżnia się 7 jednostek fizycznogeogr.: pojezierza — Olsztyńskie, Mrągowskie i Ełckie, krainy — Wielkich Jezior Mazurskich i Węgorapy oraz Równinę Mazurską i Wzgórza Szeskie.
POJEZIERZE WIELKOPOLSKIE, pd. część Pojezierzy Południowobałtyckich, położona na wsch. od Bruzdy Zbąszyńskiej, między pradolinami Toruńsko-Eberswaldzką na pn. i Warciańsko-Odrzańską na pd.; pasma wzgórz morenowych — wys. do 192 m (Gontyniec w pobliżu Chodzieży), związane z fazą pozn. zlodowacenia bałtyckiego; ok. 1000 jezior, największe — Gopło; małe opady (450–500 mm), ciepłe lato; występuje deficyt wodny; tereny roln.; przełom Warty pod Poznaniem i rynna jezior goplańskich dzieli P.W. na 3 wysoczyzny jeziorne — pojezierza: Poznańskie, Gnieźnieńskie, Kujawskie; ponadto wyróżnia się: Poznański Przełom Warty, Pojezierze Chodzieskie i równiny — Inowrocławską i Wrzesińską; gł. m. — Poznań.
NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE
Krainy: Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Polesie Lubelskie.
Klimat: najniższe w Polsce opady od 500 do 600 mm; średnie temperatury maleją z zachodu na wschód, natomiast wzrastają ich amplitudy; Nizina śląska jest najcieplejszym regionem kraju.
Surowce mineralne: rudy miedzi, węgiel brunatny, gaz ziemny, sól kamienny.
Gospodarka: rolnictwo, górnictwo, przemysł: mineralny, elektromaszynowy, włókienniczy, spożywczy.
NIZINA ŚLĄSKA, rozległa równina między Przedgórzem Sudeckim i Sudetami na pd.-zach., Wałem Trzebnickim na pn. i Wyż. Śląsko-Krakowską na wsch.; wys. od ok. 100 m (na pn.-zach.) do 260 m (na pd.-wsch.); miejscami występują ostańce kemów, ozów i wzgórz morenowych; w pd. części Niziny Śląskiej lessowa równina — Płaskowyż Głubczycki; osią niziny jest dolina Odry (szer. 8–12 km), z symetrycznym układem dopływów: Mała Panew, Stobrawa, Widawa, Oleśnica (pr.), Osobłoga, Nysa Kłodzka, Oława, Ślęza, Bystrzyca (l.); region w większości bezleśny; kilka większych kompleksów leśnych leży w pd.-wsch. części Niziny Śląskiej, gł. na piaszczystych terasach rzecznych, np. Bory Stobrawskie, Bory Niemodlińskie; jeden z najcieplejszych regionów Polski; po lewej stronie Odry urodzajne gleby zbliżone do czarnoziemów; Nizina Śląska dzieli się na 11 mniejszych jednostek fizycznogeogr.; gł. m.: Wrocław, Opole.
NIZINA MAZOWIECKA, kraina położona we wsch. części Nizin Środkowopolskich, u zbiegu Wisły, Narwi i Bugu; związana z artezyjską niecką mazow. o mało wyraźnych granicach przyr.; wyróżniana gł. na podstawach hist.; w podziale fizycznogeogr. Polski N.M. odpowiadają 3 makroregiony: niziny Północnomazowiecka i Środkowomazowiecka oraz Wzniesienia Południowomazowieckie.
NIZINA PODLASKA, nazwa równin w dorzeczu górnej Narwi i środk. Bugu; rozróżnia się Nizinę Północnopodlaską; i Nizinę Południowopodlaską.
POLESIE ZACHODNIE, Polesie Podlaskie, Polesie Lubelskie, równinna, zach. część Polesia, w lewym dorzeczu Bugu; pod względem geol. należy do platformy prekambryjskiej; na pn. (pd. część zrębu Sławatycz) skały prekambru są przykryte utworami jury, kredy i kenozoiku, na pd. (pn. cześć obniżenia nadbużańskiego) — utworami paleozoiku, z karbońskimi złożami węgla kam. (Lubelskie Zagłębie Węglowe), a także osadami jury, kredy i kenozoiku; występowanie na powierzchni lub na małych głębokościach rozpoznanych margli wieku kredowego przyczyniło się do rozwoju na Polesiu Zachodnim zjawisk krasowych; powstało jedyne w Polsce skupienie jezior pochodzenia krasowego na Równinie Łęczyńsko-Włodawskiej (największe jez. Uściwierz, in.: Łukie, Bikcze, Krasne, najgłębsze — Piaseczno, 38,8 m); znaczną powierzchnię (ponad 300 km2) zajmują torfowiska (największe Krowie Bagno oraz Bagno Bieleckie); 1990 obszar ten objęto ochroną tworząc Poleski Park Nar., będący miniaturą tundry i lasotundry; gł. rz.: Krzna, Włodawka, Tyśmienica, Świnka (dopływ Wieprza); przez Polesie Zachodnie prowadzi Kanał Wieprz–Krzna. Na Polesiu Zachodnim wyróżnia się 6 mniejszych jednostek fizycznogeogr.; gł. m. — Biała Podlaska i Terespol (na pn. skraju regionu) oraz Włodawa.
WYŻYNY
Krainy: Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko- Częstochowska, Niecka Nidzińska, Wyżyna Kielecko- Sandomierska, Wyżyna Lubelska, Roztocze.
Klimat: chłodniejszy niż na nizinach (o 2°C), roczne sumy opadów przekraczają 600mm.
Surowce mineralne: węgiel kamienny, rudy cynku i ołowiu, wapienie, gipsy, kreda.
Gospodarka: górnictwo, energetyka, przemysł: metalurgiczny, chemiczny, elektromaszynowy, mineralny: rolnictwo, turystyka krajoznawcza.
WYŻYNA ŚLĄSKA, pd.-zach. część Wyż. Śląsko-Krakowskiej, między Niz. Śląską na zach. i pn., Wyż. Krakowsko-Częstochowską na wsch. a Kotliną Oświęcimską na pd.; wys. 200–400 m, kulminacja na G. Św. Anny (400 m) w garbie Chełm; zbud. z węglonośnych skał wieku karbońskiego, wychodzących na powierzchnię między Zabrzem na zach., Mikołowem na pd. oraz Sosnowcem i Dąbrową Górniczą na wsch.; na karbonie zalegają od pn. dolomity i wapienie środkowotriasowe, które tworzą wzniesienia Chełmu i Garbu Tarnogórskiego, a na wsch. Pagóry Jaworznickie; w pd.-zach. części Wyżyna Śląska, w okolicach Rybnika, utwory
karbońskie są przykryte podkarpackim miocenem. W związku z wydobyciem węgla kam., w środk. i pd. części Wyżyny Śląskiej powstały najsilniej uprzemysłowione i zurbanizowane regiony w Polsce — GOP i ROW (13 miast o liczbie ludności przekraczającej 100 tys.); jest to zarazem region o największej w kraju degradacji środowiska naturalnego.
WYŻYNA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA, dawniej Jura Krakowsko-Częstochowska, wsch. część Wyż. Śląsko-Krakowskiej; rozciąga się od Krakowa w kierunku pn.-zach. po Częstochowę; wys. 300–500 m (maks. do 512 m k. Jerzmanowic); zbud. z wapieni górnojurajskich; najwyższa w części środk. i pd.-wsch., łagodnie pochylona ku pn.-wsch., na zach. opada stromą, ok. 100-metrową krawędzią (kuesta); ponad powierzchnię wyżyny wznoszą się liczne skrasowiałe skałki wapienne (ostańce), niekiedy z ruinami dawnych zamków (Ojców, Rabsztyn, Ogrodzieniec, Olsztyn); liczne jaskinie krasowe (m.in. Łokietka, Ojcowska, Zbójnicka) z wykopaliskami z okresu neolitu; głębokie doliny (m.in. Prądnika, Będkowska); ze źródeł krasowych wypływają liczne rzeki (Warta, Czarna Przemsza, Pilica, Szreniawa); znany region turyst. z licznymi obiektami przyrody chronionej: Ojcowski Park Nar., Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych (Dłubniański, Dolinek Podkrakowskich, Orlich Gniazd, Stawki, Tenczyński), liczne rezerwaty; pieszy szlak turyst. Orlich Gniazd.
NIECKA NIDZIAŃSKA, rozległe nieckowate zagłębienie w obrębie Wyż. Małopolskiej, między Wyż. Krakowsko-Częstochowską na zach. a Wyż. Kielecką na wsch.; powierzchnia wyżynna o wys. 200–300 m (maks. 416 m, Biała Góra k. Tunelu); pod względem geol. jest jurajską synkliną wypełnioną utworami kredy, w części pd. przykrytymi skałami trzeciorzędu,
m.in. marglami, wapieniami, gipsami, na których rozwinęły się zjawiska krasowe (jaskinie, leje); gł. rz.: Nida, Szreniawa, Nidzica, Wschodnia, Czarna Woda; zbiorowiska roślinności stepowej chronione w kilku rezerwatach; N.N. dzieli się na 8 mniejszych jednostek fizycznogeogr.; gł. m.: Jędrzejów, Pińczów, Staszów.
WYŻYNA KIELECKA, dawniej Wyżyna Kielecko-Sandomierska, wsch. część Wyż. Małopolskiej, rozciągająca się od Wisły pod Sandomierzem ku pn.-zach. po Końskie; zróżnicowana rzeźba; wyróżnia się mniejsze regiony fizycznogeogr.: G. Świętokrzyskie (najwyższe z kulminacją na Łysicy, 612 m), Płaskowyż Suchedniowski, Wyż. Sandomierską, Przedgórze Iłżeckie, Garb Gielniowski, Pogórze Szydłowskie; zbud. ze skał paleozoicznych otoczonych osadami mezozoicznymi; gł. rz.: Kamienna, Czarna Nida, Koprzywianka, Iłżanka, Czarna; pn. część pokrywa Puszcza Świętokrzyska (gł. sosna, jodła, buk, dąb, świerk; większość drzewostanu pochodzenia naturalnego); w najwyższych partiach W.K. utworzono Świętokrzyski Park Nar.; liczne rezerwaty przyrody; atrakcyjny region turyst.; większe m.: Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Sandomierz.
WYŻYNA LUBELSKA, pn. część Wyż. Lubelsko-Lwowskiej, ograniczona na zach. przełomem Wisły, na pd.-wsch. — strefą działu wodnego Wieprza i Bugu, na pn.-wsch. graniczy z Polesiem Wołyńskim i Polesiem Zach., opadając ku nizinom krawędzią o wys. 20–40 m, od pd. graniczy z Roztoczem; wys. 200–300 m, wzrastająca ku pd. i wsch. (kulminacja 314 m na Działach Grabowieckich). Pod względem geologicznym Wyżyna Lubelska jest płytką niecką poprzecinaną uskokami, zbud. z utworów górnojurajskich i kredowych (biała kreda pisząca, opoka, siwak), pokrytych utworami trzeciorzędowymi; na znacznym obszarze występuje less o miąższości do 30 m. Rzeźba zróżnicowana; powierzchnie zrównania są silnie rozczłonkowane głębokimi wąwozami i dolinami rzek, gł. Wieprza i jego dopływów oraz pr. dopływów Wisły; rozległe obniżenia (Kotlina Chodelska, Padół Zamojski), łagodne garby (wys. 180–300 m). Występują żyzne gleby: rędziny, brunatne, czarnoziemy; rozwinięta uprawa pszenicy, buraków cukrowych, chmielu, tytoniu, konopi; region słabo zalesiony. W pn.-zach. części Wyżyny Lubelskiej utworzono Kazimierski Park Krajobrazowy. Główne miasta: Lublin, Zamość, Świdnik, Kraśnik, Krasnystaw; ponadto — zabytkowy Kazimierz Dolny i uzdrowisko Nałęczów. Wzdłuż pn.-wsch. granicy Wyżyny Lubelskiej ciągnie się Lubelskie Zagłębie Węglowe.
ROZTOCZE, region wyżynny na terytorium Polski i Ukrainy (w Polsce w obrębie Wyż. Lubelsko-Lwowskiej), między Wyż. Lubelską na pn. a Kotliną Sandomierską na pd.; tworzy wał ciągnący się od okolic Kraśnika w kierunku pd.-wsch. po okolice Lwowa (dł. ok. 180 km, szer. — 14 km); pod względem geol. jest skrzydłem płaskiego antyklinorium kredowego przykrytego skałami trzeciorzędu i miejscami czwartorzędu; od Kotliny Sandomierskiej jest oddzielone serią uskoków; wys. ponad 300 m, najwyższe wzniesienie w granicach Polski — Wielki Dział, 390 m (Roztocze Wschodnie); znaczne wysokości względne — 100–150 m; przez Roztocze przebiega dział wodny między Bugiem (dopływy — Sołokija i Huczwa) i Wieprzem a Sanem (dopływy — Szkło, Lubaczówka, Tanew); Roztocze dzieli się na 3 podregiony fizycznogeogr.: Roztocze Zachodnie (najniższe, pokryte płaszczem lessu, rozcięte siecią wąwozów), Roztocze Środkowe (zbud. z piaskowców i wapieni litotamniowych, subsekwentne doliny górnego Wieprza, Sołokiji, Tanwi, na rzekach niewielkie wodospady), Roztocze Wschodnie (najwyższe, najmniej rozczłonkowane); w zach. części Roztocza Środkowego Roztoczański Park Narodowy; region atrakcyjny turystycznie.
KOTLINY PODKARPACKIE
Krainy: Kotlina Oświęcimska, Kotlina Sandomierska.
Klimat: wysokie średnie temperatury lipca (ponad 19°C) i przeciętne wartości opadów (600-700 mm)
Surowce mineralne: siarka, sól kamienna, ropa naftowa, gaz ziemny.
Gospodarka: sadownictwo, górnictwo, hutnictwo, przemysł: chemiczny, elektromaszynowy, mineralny: turystyka krajoznawcza.
KOTLINA OŚWIĘCIMSKA, kotlina położona nad górną Wisłą, w obrębie tektonicznego obniżenia Podkarpacia Pn., między Wyż. Śląsko-Krakowską na pn. a Pogórzem Śląskim na pd.; dno kotliny na wys. ok. 230 m; na Wiśle zbiornik retencyjny — Jez. Goczałkowickie, utworzony w celu zasilania w wodę GOP; w okolicach Oświęcimia i Zatoru stawy rybne; największe m.: Oświęcim i Czechowice-Dziedzice.
KOTLINA SANDOMIERSKA, środk. i wsch. część tektonicznego obniżenia Podkarpacia Pn., między Wyż. Kielecką i Niecką Nidziańską na pn.-zach., Wyż. Lubelską i Roztoczem na pn.-wsch. a Pogórzem Beskidzkim na pd.; w pn. części piaszczyste równiny (wys. 100–150 m) z wydmami (wys. względna do 25 m), obniżeniami deflacyjnymi, stożkami napływowymi; na pd. — wysoczyzny (wys. 100–300 m) o charakterze falistych równin, płaskowyży, płaskich garbów, zbud. z utworów mioceńskich przykrytych osadami czwartorzędowymi (piaski, żwiry, gliny) i lessem, rozcięte gł. południkowo przebiegającymi dolinami Raby, Dunajca, Wisłoki, Sanu oraz równoleżnikową Pradoliną Podkarpacką; wzdłuż pn.-zach. skraju Kotliny Sandomierskiej rozciąga się szeroka dolina Wisły; na piaszczystych równinach — puszcze: Solska, Sandomierska, Niepołomicka; złoża siarki, gazu ziemnego, ropy naft., soli kam.; Kotlina Sandomierska dzieli się na 11 mniejszych jednostek fizycznogeogr.; gł. m.: Rzeszów, Tarnów, Stalowa Wola, Mielec, Tarnobrzeg.
SUDETY
Krainy: Przedgórze Sudeckie, Sudety (m.in. góry: Izerskie, Sowie, Stołowe, Bystrzyckie, Złote, Karkonosze)
Klimat: górski, znaczne różnice temperatury i wilgotności powietrza między szczytami a obniżeniami kotlin; wyraża piętrowość klimatyczna.
Surowce mineralne: węgiel brunatny, węgiel kamienny, baryt, złota, granity, bazalty, marmury.
Gospodarka: górnictwo, energetyka, przemysł: włókienniczy, mineralny, szklarski, elektromaszynowy; turystka pobytowa, krajoznawcza i uzdrowiska.
PRZEDGÓRZE SUDECKIE, lekko pofalowany obszar położony na pn. od Sudetów (oddzielony od nich uskokiem), między Pogórzem Kaczawskim na pn.-zach. a doliną Nysy Kłodzkiej na pd.-wsch.; ku pn. przechodzi łagodnie w Niz. Śląską; dł. 115 km, szer. 30–40 km. Ponad wyrównaną powierzchnią o wys. 200–300 m wyrastają pojedyncze twardzielcowe góry i skupiska wzgórz — Ślęża (718 m), Masyw Grochowski (492 m), Wzgórza Bielawskie (441 m), Wzgórza Strzelińskie (392 m), Wzgórza Strzegomskie; na pd. i pd.-zach. tektoniczne obniżenia — Podsudeckie i Otmuchowskie. Przedgórze Sudeckie do oligocenu stanowiło całość z Sudetami; w wyniku orogenezy alp. zostało ono obniżone w stosunku do wydźwigniętego zrębu Sudetów. Podłoże Przedgórza Sudeckiego (blok przedsudecki) jest zbud., tak jak i Sudety, z prekambryjskich i paleozoicznych gnejsów, amfibolitów, łupków krystal., gabr, serpentynitów, różnych skał piaszczysto-ilastych i wapiennych, skał wylewnych oraz granitoidów (miejscami odsłoniętych w okolicach Žulovej w Czechach, Strzegomia i Strzelina). Utwory te częściowo przykryte są osadami kenozoicznymi, spod których wyłaniają się np. wyspowe wzgórza trzeciorzędowych bazaltów. Przez Przedgórze Sudeckie przepływają sudeckie dopływy Odry (Bystrzyca, Strzegomka), wypływają Ślęza i Oława; urodzajne gleby lessowe; w lasach porastających gł. wyższe wzgórza przeważają dęby i graby z domieszką lipy, klonu i wiązu. Eksploatacja kamieni bud., rud niklu, magnezytu, glin ogniotrwałych.
SUDETY, stare góry zrębowe w pd.-zach. Polsce, pn. Czechach oraz w Niemczech (zach. skraj Sudetów), część Masywu Czeskiego; ciągną się na dł. ok. 300 km i szer. 50 km, od G. Łużyckich na zach. do Bramy Morawskiej na wsch.; od pn. graniczą (wzdłuż linii uskoku brzeżnego) z Przedgórzem Sudeckim. Sudety mają klimat górski z wpływami oceanicznymi; średnia temp. w lipcu, na wys. 600 m, wynosi 15°C, w styczniu –3°C, na Śnieżce 8°C w lipcu i –7°C w styczniu; opady od 800 mm (u podnóża) do 1200 mm (na grzbietach), występujące przez cały rok, jednak z wyraźnym maksimum w lipcu; duży udział mają także opady zimowe w postaci śniegu. Przez Sudety przebiega dział wodny między dorzeczami Odry, Łaby i Dunaju; większe rzeki wypływające z Sudetów: Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kaczawa, Bystrzyca, Nysa Kłodzka, Opawa, Łaba z Izerą, Úpą i Orlicą, oraz Morawa; niektóre z nich (Nysa Kłodzka, Kwisa, Bóbr, Bystrzyca) są wykorzystywane w celach energetycznych.
Świat roślinny Sudetów układa się w wyraźne piętra; w reglu dolnym (450–1000 m) miejsce pierwotnych lasów jodłowo-bukowych zajęły przeważnie kultury świerka; regiel górny (do 1250 m) tworzy naturalny świerkowy bór wysokogórski; w Karkonoszach ponad granicą lasu rozciąga się piętro kosówki, na Śnieżce — piętro alp.; w Sudetach Wschodnich ponad granicą lasu występują łąki wyskogórskie; rozpowszechnione są torfowiska (z reliktami glacjalnymi); lasy, zwł. w zach. i pd.-zach. części Sudetów, silnie zdegradowane (np. lasy w G. Izerskich); w Karkonoszach utworzono 2 parki nar. — po stronie pol. i czes., a w G. Stołowych — Park Narodowy Gór Stołowych.
Ważniejsze bogactwa miner.: węgiel kam. i brun., rudy miedzi, niklu, cyny, chromu, żelaza, arsenu, baryt, kamienie bud., zwł. granity i bazalty; gł. m. w Sudetach: Jelenia Góra, Wałbrzych, Nowa Ruda, Kłodzko; liczne źródła miner. (gł. szczawy). Znane uzdrowiska: Świeradów-Zdrój, Cieplice Śląskie-Zdrój, Szczawno-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Lądek-Zdrój. Sudety należą do najlepiej zagospodarowanych turystycznie regionów Polski i Czech.
KARPATY
Krainy: Tatry, Pieniny, Podhale, Beskidy, Bieszczady, Pogórze Karpackie.
Klimat: typowo górski, z zaznaczającą się pionową strefowością (szczególnie w Tatrach), najniższe temperatury i najwyższe opady w Polsce.
Surowce mineralne: ropa naftowa, gaz ziemny, granity, bazalty, piaskowce.
Gospodarka: leśnictwo, sadownictwo, pasterstwo, hydroenergetyka, turystyka pobytowa, krajoznawcza, uzdrowiska.
TATRY, najwyższa grupa górska w Karpatach (Centr. Karpaty Zach.), na pograniczu Polski i Słowacji; ciągną się od Przełęczy Huciańskiej na zach. do Przełęczy Ździarskiej na wsch.; dł. ok. 52 km, szer. 17 km, pow. 715 km2, w tym w Polsce ok. 160 km2. Dzielą się na Tatry
Zachodnie i Tatry Wschodnie; za granicę między nimi przyjmuje się przełęcz Liliowe (1952 m) i Dolinę Suchej Wody (po stronie pol.) oraz Dolinę Cichą (po stronie słowac.); w Tatrach Wschodnich wyróżnia się Tatry Wysokie (w Polsce i na Słowacji) oraz Tatry Bielskie (w całości leżące na Słowacji). Tatry sprawiają wrażenie wyniosłego masywu, bowiem zewsząd są otoczone głębokimi kotlinami, których dna leżą na wys. 500–700 m; od zach. i północy Tatry sąsiadują z Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim, od wsch. i pd. — z kotlinami Liptowską i Spiską; wyniosłość Tatr podkreślają także głębokie doliny rzeczne.
PIENINY, część pasa skałkowego, w Polsce i Słowacji; ciągną się wąskim pasem na pn. obrzeżu Centr. Karpat Zach., wzdłuż przełomowego odcinka doliny Dunajca między Czorsztynem a Szczawnicą; dł. ok. 10 km; Pieniny są zbud. z miękkich margli górnej kredy oraz fliszu paleogenu, spośród których wyłaniają się malowniczo twarde, odporniejsze na
erozję skałki wapieni i radiolarytów jury i dolnej kredy; skały te zostały sfałdowane, złuskowane i ponasuwane na siebie w kilku fazach orogenezy alp. w końcu kredy i w neogenie; ostatniej fazie deformacji towarzyszyły wylewy andezytów. Najwyższy szczyt Okrąglica (w masywie Trzech Koron), 982 m; in. ważniejsze szczyty: Nowa Góra, 903 m, Macelak, 857 m, Macelowa Góra, 802 m, po stronie słowac. — Holica, 824 m. Pieniny przecina niezwykle krętym i wąskim przełomem Dunajec, którego dolina między Sromowcami Niżnymi a Szczawnicą (na dł. 2,5 km w linii prostej) tworzy 7 wielkich zakrętów i ma dł. 9 km; przełom Dunajca jest uznawany za jeden z najpiękniejszych w Europie. W szerszym znaczeniu za Pieniny uważa się również leżący na zach. wał Braniska–Hombarku (Pieniny Spiskie) oraz na wsch. Pieniny Małe. Pieniny są b. popularnym regionem turyst. (atrakcyjny spływ tratwami, liczne szlaki wędrowne). Bogata i swoista roślinność jest chroniona w Pienińskim Parku Narodowym. W Czorsztynie i Sromowcach Wyżnych zapory wodne na Dunajcu.
BESKIDY, północna, zewn. część Karpat, rozciągająca się od Bramy Morawskiej i rz. Beczwy (Czechy) przez pd. Polskę i pn. Słowację do rz. Czeremosz (Ukraina), na dł. ok. 600 km i szer. do 50 km. Dzielą się na Beskidy Zachodnie, Środk. i Wschodnie. Do Beskid Zachodnich (najwyższy szczyt Babia Góra, 1725 m) zalicza się G. Hostyńsko-Wsetyńskie i Beskidy Morawsko-Śląskie w Czechach oraz Beskid: Makowski, Mały, Sądecki, Śląski, Wyspowy i Żywiecki, kotliny Sądecką i Żywiecką oraz Gorce położone gł. na obszarze Polski; do Beskidów Środkowych należy Beskid Niski (Busov, 1001 m) na pograniczu pol.-słow. i Pogórze Ondawskie na Słowacji; do Beskidów Wschodnich (Howerla, 2061 m) zalicza się Bieszczady na pograniczu pol.-ukr. oraz Gorgany, Beskidy Połonińskie i Beskidy Pokucko-Bukowińskie na Ukrainie. Beskidy należą do Karpat Zewn. (tzw. Karpat fliszowych). Zostały one sfałdowane w kilku fazach orogenezy alp. na początku neogenu. Zbudowane są gł. z naprzemianległych warstw piaskowców i łupków ilastych (flisz), o wieku od najwyższej jury do oligocenu. Skały te tworzą fałdy i płaszczowiny ponasuwane na siebie i na kilkadziesiąt km nasunięte ku pn. na utwory mioceńskie zapadliska przedkarpackiego. Od pd. ku pn. są to: płaszczowina magurska (Beskid Żywiecki, Beskid Wyspowy, Beskid Sądecki, Gorce), łuska przedmagurska i fałdy dukielsko-użockie (Beskid Niski, Bieszczady Zach.), płaszczowina śląska i podśląska (Beskid Mały, Beskid Śląski), płaszczowina skolska (od okolic Tarnowa na wsch.)
BIESZCZADY, zach. część Beskidów Wsch., między Przełęczą Łupkowską i Osławą (l. dopływ Sanu) na zach. a Świcą (pr. dopływ Dniestru) na wsch.; Przełęcz Użocka dzieli Bieszczady na Zachodnie (w Polsce) i Wschodnie (na Ukrainie).
Bieszczady, zachodnia część Beskidów Wschodnich (w Polsce, na Ukrainie i Słowacji) — połonina Tarnicy i Szerokiego Wierchu, po prawej —
za doliną Terebowca — Bukowe Berdo, w głębi Połonina Caryńska; na stokach lasy buczyny karpackiej, powyżej łąki górskie (brak piętra regla górnego).
Wysokość większości szczytów 800–1200 m, najwyższy — Stoj, 1677 m (na Ukrainie); pd. część Bieszczad tworzy kilka pasm górskich, z których najwyższe to połoniny: Wetlińska (1253 m) i Caryńska (1297 m) oraz najwyższe w południowych Bieszczadach pasmo Tarnicy (1346 m); pozostałe ważniejsze szczyty: Krzemień (1335 m), Halicz (1333 m), Bukowe Berdo (1313 m), Kopa Bukowska (1312 m). Bieszczady są zbud. z utworów fliszowych silnie pofałdowanych, pochylonych, miejscami nasuniętych (tzw. fałdy dukielskie); charakterystyczne dla Bieszczad długie grzbiety górskie są zbud. z odpornych piaskowców; pomiędzy nimi ciągną się obniżenia wypreparowane w mniej odpornych skałach, gł. w łupkach. Północne stoki Bieszczad odwadniają dopływy Sanu i Dniestru, pd. — dopływy Cisy. Stoki porośnięte lasami, gł. bukowo-jodłowymi; górna granica lasu przebiega na wys. 1100–1200 m, powyżej leżą łąki, zw. tu połoninami; cechą charakterystyczną jest brak piętra regla górnego. Bieszczady są słabo zaludnione; gł. zajęciem ludności jest leśnictwo i pasterstwo. Region ma duże walory krajobrazowe i turyst.; nad Jez. Solińskim (zbiornik retencyjny na Sanie) uzdrowisko Polańczyk; po pol. stronie Bieszczadzki Park Narodowy.