Polskie powstania narodowe.

Powstanie Kościuszkowskie (1794) insurekcja kościuszkowska
Przyczyny powstania:
? II rozbiór Polski
? rządy Targowiczan
? upadek gospodarczy i polityczny, bieda, bezrobocie
? bezpośrednią przyczyną był rozkaz ambasadora carskiego o redukcji wojska.
Przybieg:
? dowódca Antoni Madaliński nie chciał dopuścić do redukcji swojej kawalerii i wypowiedział posłuszeństwo, ruszył spod Ostrołęki w kierunku Krakowa;
wydarzenie to przyspieszyło wybuch powstania
? ogłoszenie aktu powstania przez Tadeusza Kościuszkę w Krakowie (24 marca 1794).
? Tadeusz Kościuszko wsławił się w wojnie o niepodległość USA, przy oblężeniu Saratogi oraz w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 odznaczył się w bitwie pod Dubienką, za co otrzymał order Virtuti Militari.
? Kościuszko został naczelnikiem powstania, a jego celem stało się odzyskanie pełnej suwerenności
? obok armii regularnej Kościuszko duże nadzieje wiązał z poruszeniem mas chłopskich i mieszczan, słabiej uzbrojonych (nawet jedynie w kosy), ale samą liczebnością działającą na nieprzyjaciela;
właśnie w zwycięskiej bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794) wykorzystał Kościuszko oddziały kosynierów (tu wsławił się Bartosz Głowacki);
zwycięstwo to miało ogromne znaczenie moralne i wpłynęło na przebieg powstania
? również w stolicy wybuchło powstanie (insurekcja warszawska 17 kwietnia), przywódcą został Jan Kiliński;
wojsko z pomocą ludu wygnało z Warszawy rosyjski garnizon, a Stanisław August stał się zakładnikiem ludu
? powstanie objęło także Litwę, 23 kwietnia oswobodzono Wilno (płk. Jakub Jasiński) i osądzono sprzedawczyków i targowiczan
? tymczasem Kościuszko widząc niezadowolenie chłopów, których zapał do walki ustawał, ponieważ wcale nie poprawiło się ich położenie, w dniu 7 maja 1794 r. wydał uniwersał zwany połanieckim, regulujący sprawę chłopską,
na mocy uniwersału chłopi:
*/ otrzymali wolność osobistą
*/ zmniejszono pańszczyznę
*/ gospodarstwa chłopów-powstańców miały być na czas powstania zwolnione z pańszczyzny
*/ uniwersał likwidował władzę sądowniczą panów nad chłopami.
SZLACHTA NIE STOSOWAŁA SIĘ DO JEGO USTANOWIEŃ
? tymczasem sytuacja powstania uległa pogorszeniu wskutek interwencji pruskiej;
klęska pod Szczekocinami (6 czerwca), zwycięstwo rosyjsko - pruskie;
klęska pod Chełmem gen. Zajączka;
zajęcie przez Prusy Krakowa
? również na Litwie, mimo początkowych sukcesów, powstańcy musieli oddać Wilno
? klęska pod Maciejowicami (10 października 1794), Kościuszko ranny dostał się do niewoli; klęska ta stała się przełomowym momentem powstania, załamała wolę powstańców
? nowym naczelnikiem został Tomasz Wawrzecki, który nie miał autorytetu Kościuszki
? wojska nieprzyjaciela wtargnęły do stolicy urządzając rzeź ludności, stolica poddała się, podczas odwrotu armia powstańcza uległa rozkładowi
? powstanie upadło.
Znaczenie powstania:
? przekonano się o wielkiej sile jaką stanowią chłopi;
? wszystkie warstwy społeczne wykazały duże poczucie patriotyzmu;
? powstanie miało charakter niepodległościowy i społeczny;
? Powstanie Kościuszkowskie uratowało rewolucję francuską, ponieważ skłoniło Prusy do wycofania się z wojny na zachodzie i zawarcie pokoju z rewolucyjną Francją.


Powstanie listopadowe 1830-1831
Powstanie listopadowe 1830-1831, powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 29 XI 1830 do października 1831. Objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę, część Ukrainy i Białorusi. Sprowokowane m.in. łamaniem konstytucji Królestwa z 1815 oraz represjami wobec tajnych związków i organizacji.

Do wybuchu walk przyczyniły się rewolucje we Francji i Belgii (Rewolucja belgijska 1830, Rewolucja lipcowa we Francji 1830) oraz planowana wobec nich interwencja Rosji. Spiskowcy zdecydowali się rozpocząć powstanie od zamachu na wielkiego księcia Konstantego, atakując jego rezydencję w Belwederze. Inne oddziały miały za zadanie zajęcie koszar rosyjskich i rozbrojenie znajdujących się tam żołnierzy.

Noc listopadowa
Na skutek pośpiechu i nieporozumień plan ten nie został w pełni zrealizowany. Konstanty zdołał uciec, nie powiodło się również zaskoczenie oddziałów rosyjskich. Spiskowcy pod wodzą P. Wysockiego ruszyli na Stare Miasto, wzywając do walki ludność Warszawy. Do spiskowców przyłączyli się głównie rzemieślnicy i biedota miejska oraz nieliczne oddziały wojskowe, z pomocą których zdobyto Arsenał.

W ciągu nocy i następnego dnia uzbrojona ludność stolicy i część wojska polskiego, która opowiedziała się po stronie powstańców, opanowały Warszawę. Wojsko polskie pozostające przy Konstantym oraz oddziały rosyjskie wycofały się do Wierzbna. Gdy osłabły pierwsze nastroje rewolucyjne, kierownictwo nad powstaniem przejęła skłonna do kompromisu arystokracja.

Z inicjatywy F.K. Lubeckiego-Druckiego Rada Administracyjna przystąpiła do rozbrajania ludu i podjęła próbę porozumienia z Konstantym. W odpowiedzi na kroki podjęte przez arystokrację 1 XII 1830 powstało Towarzystwo Patriotyczne domagające się wszczęcia działań wojennych przeciwko oddziałom rosyjskim znajdującym się w Królestwie

Dyktatura Chłopickiego
Pod naciskiem Towarzystwa doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego, na czele którego stanął A. Czartoryski. Tymczasem 5 grudnia ogłoszona została dyktatura generała J. Chłopickiego. Pozyskany przez konserwatystów dyktator zawiesił działalność Towarzystwa Patriotycznego i wszczął rokowania z Petersburgiem co do warunków i sposobu likwidacji powstania.

Car zażądał bezwarunkowej kapitulacji, widząc w zaistniałych wydarzeniach wygodny pretekst dla ograniczenia autonomii Królestwa. Radykalizacja nastrojów sprawiła, że Chłopicki podał się do dymisji, a sejm 25 I 1831 ogłosił detronizację Mikołaja I i dynastii Romanowów. Wojna z caratem stała się nieunikniona.

Władza w państwie pozostawała w tym czasie w ręku obradującego nieprzerwanie sejmu. Podlegał mu Rząd Narodowy, w którego składzie znalazło się po dwóch przedstawicieli konserwatystów i kaliszan oraz J. Lelewel jako reprezentant Towarzystwa Patriotycznego. 4 II 1831 do Królestwa Polskiego wkroczyła armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka I.I. Dybicza

Początkowe sukcesy powstańców
Wobec przewagi przeciwnika Polacy postanowili skoncentrować swe siły. Zarządzono taktyczny odwrót w kierunku Warszawy, gdzie powstańcy zamierzali stoczyć decydującą bitwę. W trakcie odwrotu doszło do kilku bitew i potyczek. 14 II 1831 pod Stoczkiem jazda polska generała J. Dwernickiego pokonała rosyjską brygadę kawalerii. Do zasadniczego starcia doszło na polach Grochowa w dniach 24 i 25 II 1831.

Wskutek ciężkich strat poniesionych w bitwie Dybicz zrezygnował ze szturmu na Warszawę. Po bitwie pod Grochowem naczelne dowództwo powierzono generałowi J. Skrzyneckiemu. Jednocześnie wykorzystano okres przerwy w działaniach wojennych dla wzmocnienia armii. Do wojska napłynęło wielu ochotników z innych zaborów.

W końcu marca wybuchło powstanie na Żmudzi, które objęło wkrótce znaczne obszary Litwy i Białorusi. W marcu wojsko polskie przystąpiło do ograniczonej ofensywy, odnosząc sukcesy w bitwach pod Dębem Wielkim (31 marca) i Iganiami (10 kwietnia). Znacznie gorzej zakończyła się akcja polska przeciwko gwardiom carskim rozlokowanym w rejonie Łomży.

Bitwa pod Ostrołęką
Wojska rosyjskie w porę wycofały się, zostawiając Polaków zagrożonych natarciem Dybicza. W dniu 26 maja doszło do bitwy pod Ostrołęką, która wskutek nieudolnego dowodzenia skończyła się porażką wojsk polskich. Przegrana pod Ostrołęką spowodowała załamanie się Skrzyneckiego, który utracił wiarę w zwycięstwo i radził natychmiastowe podjęcie układów.

Bierność naczelnego wodza umożliwiła armii rosyjskiej (po śmierci Dybicza dowodzonej przez I.F. Paskiewicza) spokojny przemarsz przez północne Mazowsze, sforsowanie Wisły i podejście od zachodu pod Warszawę. Bezczynność naczelnego wodza wywołała wzburzenie, 15 sierpnia doszło w Warszawie do wielkich demonstracji, w toku których żołnierze i lud domagali się przeprowadzenia zmian w rządzie i objęcia kierownictwa powstania przez lewicę. Doszło do rozruchów, rząd utracił kontrolę nad wydarzeniami w stolicy.

Oblężenie Warszawy i upadek powstania
W tych warunkach władzę przejął generał J. Krukowiecki, także nie wierzący w zwycięstwo powstania. Krukowiecki surowo rozprawił się z uczestnikami rozruchów i wobec dwukrotnej przewagi Rosjan chciał kapitulować. Dopiero na wyraźne polecenie sejmu przystąpił do obrony Warszawy. W dniu 6 IX 1831 rozpoczął się szturm, główne uderzenie skierowało się na Wolę.

Mimo pełnej poświęcenia postawy wojska polskiego pierwsza linia fortyfikacji znalazła się w ręku wroga (śmierć poniósł generał J. Sowiński). Krukowiecki przystąpił do rokowań z Paskiewiczem i poddał stolicę. Wojsko polskie, a wraz z nim rząd i sejm wycofały się do Zakroczymia. Sejm powierzył dowództwo nad powstaniem M. Rybińskiemu, później J.N. Umińskiemu. Nie miało to już jednak większego znaczenia, gdyż powstanie faktycznie upadło wraz z kapitulacją Warszawy.

Większość wojska polskiego, a także cywilne kierownictwo powstania przekroczyły granicę pruską i udały się na emigrację (Wielka Emigracja). Ostatnie kapitulowały twierdze w Modlinie (9 października) i Zamościu (21 października). Klęska powstania listopadowego spowodowała ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego i nasilenie ucisku narodowego we wszystkich zaborach.

POWSTANIE KRAKOWSKIE 1846
Przygotowania do powstania:
? wybuch powstania (w trzech zaborach) ustalono na luty 1846 r., a w Kraków miał zostać siedzibą władz powstańczych;
? spiskowcy sądzili, że wystarczy ogłosić uwłaszczenie, aby wieś masowo poparła powstanie (tylko nieliczni np. Edward Dembowski w Galicji prowadził akcję uświadamiającą chłopów);
? w spisku brała udział większa liczba ludzi w miastach niż na wsi; a w Galicji, w Księstwie Poznańskim, w Królestwie i na Litwie była bardzo słaba organizacja;
? naczelnym wodzem miał zostać Ludwik Mierosławski, który wykluczał w swych planach "wojnę ludową" prowadzoną przez chłopów; zakładał on, że po ataku na nieprzyjaciela, należy powołać chłopów do broni i utworzyć z nich regularne wojsko - plan ten był jednak mało realny;
? tymczasem władze pruskie aresztowały przyszłych przywódców powstania z Mierosławskim na czele; aresztowania rozbiły kierownictwo powstania i załamały plan jednoczesnego wystąpienia na wszystkich ziemiach polskich;
? aresztowania nastąpiły tuż przed umówionym terminem wybuchu powstania, nie wszędzie można było powstrzymać spiskowców, dlatego w 1846 r. przeważnie doszło tylko do pojedynczych, lokalnych wystąpień - powstanie nie objęło wszystkich ziem;
? wśród wypadków w 1846 r. rzeczywiście poważne znaczenie miało powstanie krakowskie i ruch chłopów w Galicji (tzw. rabacja galicyjska).
Wybuch powstania krakowskiego
? Kraków był dogodnym ośrodkiem do prowadzenia działalności konspiracyjnej;
? do Krakowa w ramach akcji zapobiegawczej, 18 lutego wkroczyły wojska austriackie;
? spiskowcy pod wodzą Gorzkowskiego z 19 na 20 lutego uderzyli na Austriaków i zajęli Kraków;
? utworzono Rząd Narodowy z Gorzkowskim, Tyssowskim i Grzegorzewskim na czele;
? Austriacy wycofali się do Galicji;
? ogłoszenie Manifestu Rządu Narodowego:
*** znosił on wszystkie przywileje stanowe,
*** oddawał chłopom użytkowaną przez nich ziemię na własność,
*** uchylał bez odszkodowania pańszczyznę i inne czynsze,
*** obiecywał ziemię bezrolnym
BYŁ TO NAJBARDZIEJ POSTĘPOWY DOKUMENT W KWESTII CHŁOPSKIEJ OD CZASÓW POWSTANIA KOŚCIUSZKOWSKIEGO.
? Tyssowski ogłosił się dyktatorem, nie rozszerzył powstania na resztę kraju;
? powstanie ożywiło się po przybyciu do Krakowa Edwarda Dembowskiego, który objął urząd sekretarza dyktatora;
dzięki Dembowskiemu powstanie utrzymało się (propagował on rozwój powstania i starał się go przekształcić w rewolucję społeczną, wysyłał emisariuszy do chłopów w Galicji);
? chłopi w okręgu krakowskim chętnie łączyli się z powstaniem, ale chłopów galicyjskich nie udało się pozyskać, ponieważ byli niechętni szlachcie, poza tym byli podburzani przez austriackich urzędników, którzy wmawiali im, że "dobry cesarz już dawno zniósł pańszczyznę";
? chłopi rozbili wojska powstańcze pod Tarnowem, wówczas Dembowski postanowił odwołać się do uczuć religijnych włościan, sam stanął na czele procesji, która wyruszyła z Krakowa naprzeciw oddziałom chłopskim, lecz zamiast chłopów napotkał wojsko austriackie - od pierwszej salwy padł Dembowski;
śmierć Dembowskiego przyspieszyła upadek powstania;
? Tyssowski złożył władzę, do Krakowa wkroczyły wojska rosyjskie i austriackie.

Skutki:
? zlikwidowanie Rzeczypospolitej Krakowskiej i wcielenie jej do Austrii (1846);
? powstanie łączyło program niepodległościowy z radykalizmem społecznym;
? masowe represje (Sybir, więzienia, terror, wyroki śmierci).

Wiosna Ludów 1848
Wiosna Ludów 1848 r. na ziemiach polskich. Ferment rewolucyjny ?Wiosny Ludów?, jaki ogarnął w 1848 r. Prusy, Austrię, Związek Niemiecki, Włochy i Francję zainspirował, ponowne po 1846 r., wystąpienia niepodległościowe na ziemiach polskich.

Największy zasięg i znaczenie miało powstanie poznańskie, przygotowane przez Ludwika Mierosławskiego i Walentego Stefańskiego. Obaj powrócili z więzienia berlińskiego, wobec rewolucji berlińskiej. W Poznaniu zawiązał się wtedy polski Komitet Narodowy, opanowany jednakże przez konserwatywne elity bogatych mieszczan i arystokracji. Wystąpili oni do władz pruskich jedynie o poszerzenie autonomii Księstwa Poznańskiego. Równocześnie Komitet starał się ograniczać spontaniczne wystąpienia zbrojne żywiołu polskiego. Natomiast Mierosławski namawiał nowy rząd pruski do wspólnego wystąpienia przeciwko Rosji, w czym upatrywał możliwość powstania niepodległego państwa polskiego.
Liberalni ministrowie pruscy na wszystko pozornie się zgadzali. Ale po wzmocnieniu wojsk pruskich w Poznańskiem, przystąpiły one do rozbrajania polskich oddziałów, tłumienia siłą różnych samorzutnych zbrojnych wystąpień chłopskich, a rząd pruski wycofał się z wcześniejszych ugodowych postanowień. Ostatecznie Mierosławski zrezygnował z dowództwa i nastąpiła kapitulacja resztek oddziałów polskich. Nie było już mowy o działaniach wojennych przeciwko Rosji, Księstwo Poznańskie włączono do Rzeszy Niemieckiej, zniesiono jakąkolwiek jego autonomię i zastosowano szerokie represje wobec uczestników powstania i działaczy polskich.
Wiosna Ludów odbiła się również doniosłym echem na Śląsku, Pomorzu, Warmii, Mazurach i w Małopolsce. Na Śląsku chłopi domagali się stanowczo zniesienia ciężarów feudalnych oraz zachowania języka polskiego w kościołach, szkołach, urzędach i sądach. Także w miastach, tej najbardziej zurbanizowanej prowincji w Prusach, mnożyły się strajki robotnicze o poprawę warunków pracy, a liberalni mieszczanie domagali się większego udziału we władzach samorządowych i krajowych. Dużą rolę w utrzymaniu polskości Śląska odgrywała nieliczna inteligencja polska, głównie nauczyciele i księża. Wśród nich wyróżnili się Józef Lompa i Józef Szafranek.
Podobnie silny opór przeciwko poczynaniom germanizacyjnym stawiali Polacy na Pomorzu, Warmii i Mazurach. Mniej zaangażowani niż Poznaniacy w działalność powstańczą, prowadzili uporczywie wszechstronną pracę organiczną, związaną z utrwalaniem postaw demokratycznych i narodowych wśród polskiej ludności. Ostatecznie rząd pruski zniósł feudalną pańszczyznę na wsi i zezwolił na używanie języka polskiego w szkołach podstawowych.
W 1848 r. znacznie nasiliły się niepodległościowe tendencje także w zaborze austriackim. Podsycały je wieści o sukcesach rewolucji ludowych w Pradze i Wiedniu oraz upadku rządu Metternicha. Z Krakowa i Lwowa słano do cesarza petycje, żądające równości wobec prawa, wolności słowa, zwołania sejmu, zniesienia powinności poddańczych, a przede wszyskim pańszczyzny, wreszcie w sprawach narodowych - spolszczenia szkół i urzędów. Równocześnie w Krakowie utworzony został Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania gwardii narodowych. Wówczas władze austriackie faktycznie zniosły pańszczyznę, a przedstawiając to jako własną inicjatywę, zyskały sobie przychylność ludności wsi, co wykorzystano do skłócenia jej z polska szlachtą. Udało im się także doprowadzić do nieprzyjaznych wystąpień ludności ukraińskiej w Galicji przeciwko ?uciskowi? polskiemu. W tej sytuacji wojsko dokonało, bez większych problemów, rozbrojenia polskich organizacji wojskowych i ostatecznej pacyfikacji niepodległościowych wystąpień Polaków

Powstanie styczniowe 1863
Powstanie styczniowe, powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 22 I 1863 do wiosny 1864 i obejmujące swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę i Białoruś, w mniejszym stopniu Ukrainę. Spowodowane nasilającym się rosyjskim uciskiem narodowym.

Przygotowania do powstania
Poprzedzone ulicznymi manifestacjami patriotycznymi w Warszawie (m.in. obchodami rocznicy wybuchu powstania listopadowego 1830-1831, procesjami, pochodami o charakterze patriotyczno-religijnym), krwawo tłumionymi przez władze rosyjskie.

W okresie przedpowstaniowym formowały się obozy polityczne "czerwonych" i "białych". Obóz "czerwonych" na czele z Komitetem Miejskim (I. Chmieleński, A. Korzeniowski), następnie Centralnym Komitetem Narodowym (CKN, S. Bobrowski, J. Dąbrowski, A. Giller, Z. Padlewski), skupiał działaczy radykalno-demokratycznych dążących do wybuchu powstania i połączenia go z reformami społecznymi.

Obóz "białych" na czele z Delegacją Miejską (L. Kronenberg), później Dyrekcją Krajową, przeciwny był rychłemu wybuchowi powstania, opowiadał się za pracą organiczną i legalnymi działaniami na rzecz zachowania polskości.

Początek powstania
Wybuch powstania styczniowego przyspieszyło zarządzenie przez władze rosyjskie poboru do wojska (tzw. branki). Branka miała na celu rozbicie konspiracji "czerwonych" i udaremnienie powstania. 22 I 1863 w dzień wybuchu powstania CKN przeobraził się w Tymczasowy Rząd Narodowy, który opublikował manifest powstańczy i uzupełniające go dekrety. W manifeście rząd wzywał narody polski, litewski i białoruski do walki z zaborcą, zarazem uroczyście ogłaszał zniesienie różnic stanowych oraz natychmiastowe uwłaszczenie.

Osiągnięcie poważniejszych sukcesów było niemożliwe wobec wyraźnej przewagi oddziałów rosyjskich. W Królestwie Polskim stacjonowała stutysięczna armia rosyjska, przeciw niej w nocy z 22 na 23 stycznia wystąpiło zaledwie 6 tys. powstańców. Garnizony rosyjskie zaatakowano w 33 miejscach. W części miejscowości (np. w Płocku) atak powstańców w ogóle się nie powiódł, w innych miejscach - zwłaszcza na Podlasiu - udało się rozbroić kilka garnizonów.

Wybuch powstania zaalarmował jednak dowództwo rosyjskie, które zarządziło koncentrację wojsk w większych miastach. Liczba miejsc, w których stacjonowali Rosjanie, zmniejszyła się ze 180 do 42. Było to korzystne dla powstańców, którzy zyskali większą swobodę ruchów na prowincji oraz swobodny dostęp do granic Królestwa.

Większe bitwy stoczone przez powstańców
Przewaga rosyjska była bardzo wyraźna, w związku z tym Polacy przyjęli taktykę wojny partyzanckiej, nękając przeciwnika niespodziewanymi atakami, nie podejmując otwartej walki. Większe bitwy stoczyły oddziały powstańcze A. Kurowskiego (17 II 1863 pod Miechowem), M. Langiewicza (24 lutego pod Małogoszczą oraz 17-18 III 1863 pod Chrobrzem i Grochowiskami), M. Heidenreicha (8 VIII 1863 pod Żyrzynem), K. Kality (17 I 1864 pod Lubienią i Iłżą).


Ogółem przez szeregi oddziałów polskich w całym okresie powstania przeszło ponad 200 tys. ochotników. Stoczono ok. 1200 potyczek. Największe nasilenie powstanie styczniowe osiągnęło latem 1863, gdy przewagę we władzach centralnych uzyskali "biali" i po przejęciu dyktatury powstania przez M. Langiewicza (10-19 marca, po krótkim okresie dyktatury L. Mierosławskiego).

"Biali" duże nadzieje wiązali z ewentualną interwencją mocarstw zachodnich. Francja, Anglia i Austria ograniczyły się jedynie do przesłania Rosjanom not dyplomatycznych żądających zapewnienia Królestwu autonomii. Noty te zostały odrzucone przez rząd carski, który zdawał sobie sprawę z nieskuteczności takich protestów. Żadne z tych państw nie zamierzało faktycznie wystąpić zbrojnie w interesie Polski.

Nie mogąc zlikwidować partyzantki polskiej, władze rosyjskie podjęły akcje pacyfikacyjne oparte na stosowaniu terroru i zasad odpowiedzialności zbiorowej. Z okrucieństwa zasłynął zwłaszcza nowy gubernator Litwy, M.N. Murawjow, którego nazywano Wieszatielem. Mnożyły się publiczne egzekucje, kontrybucje, konfiskaty majątków i masowe zsyłki na Sybir.
Dyktatura Traugutta
Jesienią 1863 powstanie osłabło. Próbował je ratować sprawujący od 17 X 1863 władzę dyktatorską R. Traugutt, jednak na wiosnę 1864 walki prawie zupełnie wygasły. Najdłużej, bo aż do jesieni 1864, walczył oddział chłopski księdza S. Brzóski na Podlasiu. 5 VIII 1864 Traugutt, którego ujęli Rosjanie, został stracony wraz z 4 członkami Rządu Narodowego.
Upadek powstania
Do grudnia 1864 utrzymał się ostatni naczelnik Warszawy, A. Waszkowski, ale i on ujęty przez policję został stracony w lutym 1865. Powstanie styczniowe było najdłużej trwającym powstaniem polskim, wspomaganym przez Polaków ze wszystkich zaborów, emigrację, a także przedstawicieli innych narodów, m.in.: Rosjan (A.D. Trusow), Ukraińców (A. Potebnia), Włochów (F. Nullo), Francuzów, Niemców, Słowaków.

Czołowymi dowódcami powstania byli: M. Borelowski, D. Czachowski, J. Hauke-Bosak, A. Kurowski, M. Langiewicz, Z. Sierakowski, W. Wróblewski. Wg szacunków w powstaniu styczniowym zginęło ok. 30 tys. powstańców, ok. 38 tys. zostało zesłanych na Sybir.

Klęska powstania była ogromnym wstrząsem dla Polaków. Wśród znacznej części społeczeństwa zapanowało przeświadczenie o beznadziejności wszelkiej walki zbrojnej. Rząd carski stopniowo likwidował resztki autonomii Królestwa Polskiego, którego nazwę zmieniono na Kraj Nadwiślański