Filozofia - Hegel, Schopenhauer, Kierkegaard, Nietzsche (Tatarkiewicz)

Hegel
Hegel Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831), filozof niemiecki, twórca idealistycznego systemu obejmującego wszystkie działy filozofii. Określił na nowo jej przedmiot i zadania. Uznał, że powinna się zajmować Absolutem w jego zewnętrznym i koniecznym rozwoju.

Miała stać się nauką o rozumie, w której wszystko, co rzeczywiste, ma być rozumne (logiczne), i wszystko, co rozumne - rzeczywiste.

W obrębie filozofii Hegla można wydzielić:
1) ontologię, wg której przyroda i duch są dwiema postaciami, w jakie przyobleka się byt. Pierwszą postacią bytu jest pojęcie i ono stanowi punkt wyjścia rozwoju. Jego antytezą jest przyroda. Syntezą pojęcia (idei) i przyrody (materii) jest duch. System filozoficzny Hegla posiada zatem dialektyczny charakter triad. W systemie tym prawo, państwo i moralność są głównie przejawami ducha obiektywnego. Duch zaś absolutny przejawia się w sztuce, religii, filozofii.
2) teorię poznania, czyli metodę dialektyczną.
3) teorię rozwoju, czyli idealizm ewolucyjny.
4) filozofię państwa i dziejów.
5) filozofię sztuki.
6) filozofię religii.
7) historię filozofii w rozumieniu ideowej konieczności rozwoju filozofii.

Hegla dialektyczna metoda, Hegel za naczelne prawo logiki uznał prawo dialektyczne, zgodnie z którym każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z których później wyłania się synteza.

Np. twierdzenie, że byt jest absolutem, prowadzi do antytezy, że jest niczym. Ponieważ żadne twierdzenie nie osiąga całości bytu, przeto żadne nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda i fałsz zespalają się więc i nie są stanowczymi przeciwieństwami. Sprzeczności w myśleniu prowadzą przez dialektyczny proces do prawdy.

Hegla filozofia państwa i dziejów, Hegel widział w państwie najwyższy szczebel rozwoju społecznego. Naród zorganizowany w państwo był dlań największą potęgą, "ideą boską na ziemi", "urzeczywistnieniem idei moralnej".

Dzieje państwa rozumiał jako mozaikę przypadkowych wydarzeń - jednolitych i koniecznych, jako stopniowe kształtowanie się "ducha świata" w czynach, losach narodów i państw.

Heglizm,
1) system filozoficzny G.W. Hegla.

2) poglądy, szkoły i kierunki nawiązujące do filozofii Hegla, inspirowane nią i podejmujące interpretacje postawionych w niej problemów.
Oddziaływanie heglizmu było rozległe i objęło szereg krajów poza Niemcami. Heglizm stanowił inspirację do rozwoju materializmu dialektycznego i materializmu historycznego K. Marksa i F. Engelsa.
W okresach późniejszych przybrał postać neoheglizmu.

Schopenhauer
Schopenhauer Arthur (1788-1860), filozof niemiecki. Nawiązywał do I. Kanta, inspirowała go także odkrywana wówczas na Zachodzie filozofia indyjska. Jego głównym dziełem jest Świat jako wola i przedstawienie (1819, wydanie polskie 1994). Uważał, że poznający umysł subiektywnie zabarwia przedmioty swego poznania (uprościł Kantowskie rozumienie form apriorycznych).

Wg Schopenhauera nie poznajemy nigdy istoty rzeczy (w tym był zgodny z I. Kantem), ale jedynie zjawiska, co powoduje, że żyjemy w świecie iluzji. Twierdził (w przeciwieństwie do Kanta), że możemy jednak w pewnym przypadku poznać istotę rzeczy (rzecz samą w sobie - Ding an sich), ponieważ sami nią jesteśmy. Oprócz tego, że naszą sytuacją jest status poznających i ograniczonych tym poznaniem podmiotów, każdy jest także sam w sobie "istotą rzeczy", a kiedy się jest zarówno podmiotem, jak i przedmiotem, możliwa jest samowiedza i dzięki niej wiemy, czym naprawdę jesteśmy.

Zdaniem Schopenhauera, w swej wewnętrznej naturze jesteśmy wolą, ta zaś jest w swym działaniu podobna do sił istniejących w świecie nieożywionym, ma przy tym charakter irracjonalnej, nieświadomej i "ślepej" mocy: nieustannie nakierowuje się na jakiś przedmiot i to jest przyczyną trwania świata, który Schopenhauer postrzegał bardzo pesymistycznie. Podobnie jak buddyści utożsamiał go z egzystencją wypełnioną cierpieniem i zaproponował podobny do buddyjskiego "lek" na ból świata oraz na lęk, jaki nieustannie rodzi egzystencja: powinno nim być współczucie.
Schopenhauer uczynił je podstawą swej etyki - odkrywając, że nie tylko my cierpimy, ale że jest to stan wszystkich istot, musimy im współczuć, a to uczucie wyzwala nas samych. Dostrzegał moc wyzwalającą człowieka również w sztuce - zatopienie się w bezinteresownej kontemplacji piękna pozwala dosięgnąć tego, co niezmienne, i tym samym uwolnić się od zmiennego i pełnego cierpienia świata. Napisał m.in.: O podstawie moralności. Rozprawa konkursowa (1840, wydanie polskie 1901), Parerga und Paralipomena (1851).

Kierkegaard
Kierkegaard S?ren Aabye (1813-1855), filozof i teolog duński. Prekursor egzystencjalizmu. Kształcił się i pracował w Kopenhadze. 1841 przebywał kilka miesięcy w Berlinie, słuchając wykładów F.W.J. Schellinga. Znaczący wpływ na jego światopogląd miała atmosfera surowej religijności domu rodzinnego, a także wieloletni, zakończony zerwaniem zaręczyn związek z R. Olsen.
Przeciwnik filozofii systemowej, zwł. racjonalistycznego systemu G.W.F. Hegla i romantycznego panteizmu. Zwolennik subiektywizmu - stał na stanowisku, że refleksja filozoficzna nie może operować abstrakcyjnymi pojęciami ogólnymi, ale winna brać za podstawę konkretne, jednostkowe doświadczenie ludzkie. Nawiązywał do sposobu filozofowania Sokratesa, m.in. przez posługiwanie się ironią i krytycyzmem wobec zastanych schematów myślowych; bliska była mu też koncepcja "porządku serca" B. Pascala.

Wyróżnił 3 stadia w rozwoju człowieka:
1) estetyczne, w którym dominują subiektywne, egoistyczne dążenia jednostki,
2) etyczne, w którym jednostka poddaje się normom ogólnym,
3) religijne, kiedy następuje powrót do subiektywności, oznaczającej samotniczą egzystencję w obliczu milczącego Boga - jej istotą jest sytuacja absolutnej odpowiedzialności przy braku pewnych reguł postępowania. Zdaniem Kierkegaarda, wiara zawiesza ważność wszelkich zasad etycznych i norm racjonalnego myślenia; oznacza bezwzględną zgodę na absurd i paradoks (taką była np. gotowość Abrahama do ofiarowania Izaaka); rodzi też bojaźń związaną z uświadomieniem sobie przez człowieka faktu, że łączy w sobie pierwiastki skończonego z nieskończonym i że w konsekwencji jego udziałem jest ciągły konflikt między bytowaniem w świecie a moralną powinnością wobec absolutu. Tak pojęta wiara była niezależna od wszelkich instytucji religijnych, zwł. od Kościołów, które filozof konsekwentnie krytykował.

Ważniejsze prace: Albo-albo (1843, wyd. pol. 1976), Begrebet Angest (1843), Bojaźń i drżenie (1843, wyd. pol. 1966), Choroba na śmierć (1843, wyd. pol. 1966), Okruchy filozoficzne (1843, wyd. pol. 1988), Stadier paa Livets Vej (1843), Afsluttende uvidenskabelig Efterkrift (1845), Chwila (1955, wyd. pol. 1988).

Nietzsche
Nietzsche Friedrich (1844-1900), filolog klasyczny, filozof, Niemiec polskiego pochodzenia (Niecki). Szczycił się tym, że jego przodkowie byli polską szlachtą. Pisał po niemiecku, ale uciekł z Niemiec. W jego twórczości można wyróżnić trzy okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siły i indywidualności.

W rozwijaniu teorii sięgał do myśli M. Stirnera, K. Darwina, H. Spencera, F.A. Langego, dzieląc z nimi upodobania do nauk szczegółowych i empirycznego myślenia. Bliska mu była filozofia starożytna: teoria przyrody Heraklita z Efezu, teoria człowieka sofistów. Z relacji Platona o poglądach Kalliklesa i Trazymacha czerpał wątki do koncepcji nadczłowieka.

Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofią A. Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane.

Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja).

Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość, 2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych.

Postawa dionizyjska była dla Nietzsego ważniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego symbolem życia jako najwyższego dobra. Bóg na krzyżu - symbolem ofiary z życia dla innych dóbr. To uczynienie z życia środka zamiast celu, bez względu na wartość domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie do zaakceptowania.

Nietzsche stał się "urzędowym" filozofem, dostarczając J.N. Goebbelsowi i A. Hitlerowi sofizmatów obcych nietzscheańskiemu duchowi.

Dorobek filozoficzny Nietzschego jest bardzo obszerny i należą do niego m.in.: Narodziny tragedii (Die Geburt der Tragdie..., 1869). Niewczesne rozważania (Unzeitgemsse Betrachtungen, 1870-1872), Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches, 1878), Jutrzenka (Morgenrte, 1881), Wiedza radosna (Frhliche Wissenschaft, 1882), Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), Poza dobrem