Kultura późnego średniowiecza

ŚREDNIOWIECZE

Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 p.n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.

Rola Kościoła

Kościół w średniowieczu szerzył wiarę chrześcijańską , a wraz z nią przenosił do ochrzczonych krajów kulturę przejętą z poprzedniej epoki- starożytności: Kościół bowiem zachował dużą część dziedzictwa kulturalnego tej epoki .

W średniowieczu łaciną posługiwali się ludzie wykształceni- było ich niewielu , a większość stanowili duchowni. Łacina był to język obok greki w którym pisano księgi, prowadzono korespondencje państwową i dyplomatyczną . Kościół odgrywał rolę pośrednika po między Bogiem a człowiekiem , jak również kształtował on poglądy średniowiecznych ludzi . Nauczał, że życie ziemskie człowieka miało decydować o jego dalszych losach po śmierci : Jeżeli człowiek za życia grzeszył , groziły mu za to straszliwe męki po śmierci w piekle; zaś jeżeli przestrzegał zalecanej przez Kościół ascezy (prowadził surowy i pozbawiony przyjemności tryb życia ) mógł osiągnąć zbawienie ... i po śmierci znaleźć się w niebie . W XIII w . rozpowszechniła się wiara w czyściec , gdzie można było dostąpić zbawienia nawet w ostatniej chwili, a męki czyśćcowe skrócić poprzez modlitwy żywych . Sławiona przez Kościół asceza była ideałem .

Oświata i nauka

W średniowieczu nie przykładano większej wagi do umiejętności pisania i czytania . Nauczaniem szkolnym zajmował się przede wszystkim Kościół, wynikało to z potrzeby przygotowania przyszłych duchownych do religijnych potrzeb .

Przyszli duchowni zdobywali wiedzę w szkołach tworzonych przy katedrach i większych klasztorach , a także parafiach .W szkołach parafialnych zdobywanie wiedzy ograniczało się do nauki pisania i czytania po łacinie, śpiewu kościelnego oraz znajomości kalendarza kościelnego i opracowania najprostszych rachunków.
W szkołach na wyższym poziomie uczono tzw. „ siedmiu sztuk wyzwolonych”:
Gramatyki , retoryki, dialektyki, arytmetyki, astronomii , geometrii oraz muzyki kościelnej .
W końcu średniowiecza szkoły działały już niemal we wszystkich parafiach .

Nauka w średniowiecznej szkole wymagała ogromnego trudu oraz odporności. Ze względu na to że księgi były bardzo rzadkie i drogie ( jedna księga była często wartości kilku wsi ), ówczesny uczeń nie mógł z nich korzystać. Uczył się więc w następujący sposób: nauczyciel czytał tekst a uczniowie musieli go zapamiętać i powtórzyć. Jeżeli zaś uczeń nie potrafił powtórzyć , wtedy nauczyciel wymierzał mu karę chłosty. Rózga miała zmusić dzieci i młodzież do wytężonej pracy .Podczas wykładu żaden uczeń nie przerywał nauczycielowi w jego wykładzie jakimkolwiek pytaniem lub prośba o wyjaśnienie ,gdyż uderzałoby to w powagę nauczyciela .

Wiedza zdobywana w dotychczasowych szkołach z czasem przestała wystarczać . Więcej wiadomości z zakresu teologii ,medycyny lub prawa można było zdobywać na uczelniach nowego rodzaju tzw. uniwersytetach( najstarszy powstał w XI w. w Bolonii we Włoszech ,a w XII uniwersytet zwany SORBONĄ w Paryżu we Francji ). Cechy charakterystyczne uniwersytetów: swoista organizacja i wyższy poziom nauczania , na ich czele stali rektorzy wybierani spośród najlepszych studentów bądź profesorów ,na czele poszczególnych wydziałów stali profesorowie tzw. dziekanami, nauka trwała długo , a kończący ją studenci dostawali miano magistrów i doktorów .
Rozwój uniwersytetu spowodował rozwój wielu dyscyplin naukowych , z których najbardziej ceniono sobie : teologię oraz studia prawnicze które przygotowywały znawców prawa rzymskiego(zwani legistami) i prawa kościelnego .Legiści odgrywali wielką rolę w rządzeniu państwem jako doradcy i urzędnicy królów.

Młodzież polska pragnąca kształcić się na uniwersytecie musiała udawać się na studia za granicę –głownie do Włoch i Francji. W 1364 r. król Kazimierz Wielki ufundował w Krakowie Akademię , nazwaną od miejsca swej siedziby – Krakowską .Największym wydziałem tej uczelni był: wydział prawa , obok niego działały również wydziały : medyczny oraz „ sztuk wyzwolonych”


Architektura i Sztuka

W XII w. architekci normandzcy doszli do wniosku ,że niecałe sklepienie budowli musi być tak masywne . Zauważyli bowiem, iż najlepszym rozwiązaniem jest przerzucenie pod nim dwóch krzyżujących się łuków . Tak powstałe sklepienie krzyżowo-żebrowe wystarczy przeć na pojedynczych słupach , które przejmą ciężar konstrukcji . W przestrzeniach po między słupami można zaś bez problemu umieścić okna . Większe otwory okienne to więcej światła we wnętrzu; więcej światła to więcej przestrzeni . A większa przestrzeń to zupełnie nowe wrażenia i interpretacje ...Stąd już tylko krok do nowego , bardziej monumentalnego i skomplikowanego stylu , jakim był gotyk .
... Okrągłe romańskie łuki zostały zastąpione przez łuki ostre , a wysokie sklepienia wsparto na filarach wzmocnionych przez podtrzymujące je przypory.
Wznoszone budowle gotyckie dzieliły się na 2 nurty . Pierwszy z nich francuski , reprezentują budowle z kamienia , ozdobne i efektowniejsze. Drugi, północny , popularny w Niemczech , Niderlandach i południowej Polsce , reprezentują obiekty z czerwonej cegły , surowsze i prostsze .Katedry gotyckie wznoszone są na planie krzyża.
Do najdoskonalszych dzieł francuskiego gotyku należą : katedry Notre -Dame w Paryżu i Reims .
Charakterystycznym dla gotyku elementem ozdobnym jest witraż . Szklane obrazy przedstawiały najczęściej sceny biblijne i hagiograficzne .

„ Sztuka średniowiecza ma swój urok choć próżno by tu szukać perspektywy bądź odwzorowania anatomii ludzkiego ciała. Postacie są raczej wyrazem swoich uczuć , a przedstawionym scenom daleko do iluzji rzeczywistości...”. W rzeźbie gotyk wprowadził po raz pierwszy od czasów starożytnych postać ludzka naturalnej wielkości . Tworzono liczne posągi Chrystusa , świętych i postaci biblijnych . Powstało też wiele pięknych rzeźb Matki Boskiej( Madonny) .
Ołtarz Wita Stwosza należy do najważniejszych polskich zabytków średniowiecznych , wykonany w XV w dla Kościoła Mariackiego w Krakowie przez Wita Stwosza , mistrza z Norymbergii , jest arcydziełem rzeźby. Przedstawia apoteozę Marii- Matki Bożej . Centralna grupa postaci ukazuje moment przejścia Matki Boskiej z życia ziemskiego w niebiańskie .

Obyczaje i życie ludności w średniowieczu

W średniowieczu w większości państw Europy ukształtowały się odrębne grupy ludności o określonych prawach czyli stany . Początkowo uprzywilejowane były tylko rycerski i duchowny . Najliczniejszy stan chłopski – to ludność pracująca na roli i uzależniona od rycerstwa i duchowieństwa. Oddzielna grupę stanowiła ludność miast tworząca stan mieszczański , zajmująca się rzemiosłem i handlem.

Przysposobienie do stanu rycerskiego zaczynało się w wieku 7 lat. Chłopiec zostawał wówczas paziem na dworze króla (seniora) . Paziowie uczyli się zasad służby rycerskiej i posługiwania się bronią. W wieku 15/16 lat paź zostawał giermkiem (osobistym sługą swego pana). W tym czasie zdobywał umiejętności niezbędne do walki konno . Po 5 latach giermek mógł być pasowany na rycerza przez władcę. Wstępując w szeregi rycerskie musiał przestrzegać pewnych norm : prawdomówności , dotrzymywania słowa, kodeksu honorowego , bronił słabszych , wdów i sierot .
Życie rycerzy skupiało się na zamkach .Na dworach władców wykształciła się swoista kultura dworska : przebywało tam wielu rycerzy i giermków.. odbywały się uczty podczas , których słuchano pieśni i opowieści o czynach sławnych rycerzy walczących w obronie wiary chrześcijańskiej; na dziedzińcach odbywały się turnieje rycerskie.

Rozwój miast zadecydował o powstaniu mieszczaństwa jako odrębnego stanu . Mieszczanie trudnili się głównie rzemiosłem i handlem . W otoczonym murami obronnymi mieście centralne miejsce zajmował rynek , gdzie znajdował się ratusz ( gdzie zasiadał burmistrz z rajcami i odbywały się sądy) oraz ramy kupców z różnymi towarami : z mięsem zwane jatkami i sukiennice.
Ludzie w miastach byli bardziej wykształceni niż żyjący na zamkach rycerze.

Przeważająca kultura ludowa u schyłku średniowiecza była zróżnicowana , gdyż tworzyły ją tradycje i obyczaje ludności wiejskiej poszczególnych krajów
(wywodzących się z czasów przedchrześcijańskich ). W Polsce przykładem tradycji pogańskiej połączonej z kulturą chrześcijańską jest widoczny do dziś , choć już rzadszy , zwyczaj chodzenia kolędników po domach w okresie świat Bożego Narodzenia ; bądź tez stara tradycja obchodzenia jesienią święta zbiorów – dożynki oraz w czasie Wielkanocy lany poniedziałek zwany śmingusem- dyngusem . Standardowy jest również zwyczaj topienia Marzanny , symbolizujący nadejście wiosny . Bogata też była twórczość ludowa widoczna m.in. w budownictwie , tkactwie , garncarstwie , kowalstwie a także stroju ludowym .