Historia kolęd

Kolęda (od łacińskiej nazwy pierwszego dnia każdego miesiąca "calendae") to pieśń bożonarodzeniowa (nawiązująca do Bożego Narodzenia), utrzymana w konwencji ściśle religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, potem komponowana również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy nie jest wykorzystywana w nabożeństwach religijnych ze względu na swój świecki charakter. W liturgii Kościoła Katolickiego kolędy wykonuje się od Mszy o północy w Święto Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do święta Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego).

Legendarnie, autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu i była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce. Najstarsza polska kolęda to "Bądź zdrów, Królu Anielski" z 1424 r. Najsłynniejszą kolędą jest Cicha noc, którą przetłumaczono na ponad 300 języków i dialektów. Powstała w roku 1818 w małym austriackim miasteczku w Alpach. Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła ks. Józef Mohr oraz jego organista Franz

Geneza kolęd

Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich calendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku, dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w Rzymie odwiedzano się, składano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia.

Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy, początkowo wyłącznie łacińskie, obejmują zróżnicowane rodzaje śpiewów: introitus, antyfony, responsoria, tropy, sekwencje, hymny i pieśni. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich.

Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Pierwszą wzmianką o śpiewie w dniu narodzin Jezusa pośrednio zawiera właśnie Ewangelia św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr.

Według tradycji autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu

Kolędy polskie

Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczyna się od słów "Zdrów bądź, Królu Anielski". Pierwotnie na początku XV wieku tłumaczono na język polski kolędy ze śpiewników braci czeskich. Wzrost popularności gatunku nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Powstała wówczas jedna z najważniejszych polskich kolęd "W żłobie leży" przypisywana Piotrowi Skardze - do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV. Inną ważną kolędę "Bóg się rodzi", do melodii w rytmie poloneza, napisał Franciszek Karpiński. Twórcami kolęd byli także między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Andrzej Morsztyn, a w XIX w Feliks Nowowiejski i Zygmunt Noskowski. Kolędę Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin zacytował w środkowej części Scherza h-moll op.20. Ze współczesnych kolędy komponował Witold Lutosławski. Polska jest ewenementem na skalę światową pod względem liczby zachowanych kolęd, w naszym dorobku kulturalnym wraz z pastorałkami jest ich ponad 500: Wszystkie pieśni na Boże Narodzenie artykuł na Wikibooks.

Niektóre popularne kolędy polskie (alfabetycznie):
Ach, ubogi żłobie
Anioł pasterzom mówił
Bóg się rodzi
Bracia, patrzcie jeno
Chrystus się narodził
Do szopy hej pasterze
Dzieciątko się narodziło
Dzisiaj w Betlejem
Gdy się Chrystus rodzi
Gdy śliczna Panna
Gore gwiazda
Hej bracia czy śpicie
Hej, w dzień narodzenia
Jam jest dudka
Jezus malusieńki
Lulajże, Jezuniu
Mędrcy świata
Mizerna cicha, stajenka licha
Nie było miejsca dla Ciebie
Nowy Rok bieży
O gwiazdo betlejemska
Pasterze mili
Pójdźmy wszyscy do stajenki
Przybieżeli do Betlejem
Tryumfy
W żłobie leży
Wesołą nowinę
Witaj gwiazdko złota
Wśród nocnej ciszy
Zaśnij, Dziecino
Z narodzenia Pana
W twardym żłobie leży Pan

Kolędy niemieckie

Niemcy, zarówno katolickie jak i protestanckie, posiadają długą i bogatą tradycję kolędowania. Reformacja wpłynęła tam pozytywnie na rozwój kolęd. Autorem tekstów wykorzystanych w wielu z nich (np w Vom Himmel hoch) był Marcin Luter.
In dulci jubilo (XIV - XV w.)
Vom Himmel hoch (XVI w.)
Personent hodie
Es ist ein Ros entsprungen
Tochter Zion, Freue Dich (słowa XIXw. muzyka XVIII w.)
Stille Nacht, heilige Nacht-Cicha noc (XIX w.)
O Tannenbaum (słowa XIX w.)
Ihr Hirten erwacht
Ihr Kinderlein kommet
Alle Jahre wieder (XIX w)
Kommet Ihr Hirten (XIX w)
Kling Glckchen
Freude ber Freude
Morgen kommt der Weihnachtsmann
Ser die Glocken nie klingen (XIXw.)

Kolędy angielskie
Inaczej niż w Niemczech, w Anglii ilość komponowanych kolęd spadła gdy rozpoczęła się reformacja. Dopiero metodyzm XVIII wieku i związana z nim odnowa religijna odwróciła tą tendencję. Epoka wiktoriańska również wzbogaciła zasób kolęd angielskich.
Coventry Carol
Raduj się świecie
Adeste Fideles - lub w wersji ang.: O come all ye faithful (XVIII w.)
Ding Dong Merrily on High
Hark! The Herald Angels Sing (słowa - 1739 r, melodia - 1840 r.)
God Rest Ye Merry, Gentlemen (XIX w.)
Hail Smiling Morn
Here We Come A-Wassailing
The Holly and the Ivy
Huron Carol
I Come With Love
I Heard the Bells on Christmas Day
I Saw Three Ships
I Wonder as I Wander
Jingle Bells

Kolędy austriackie
Cicha noc
Kolędy skandynawskie
Gaudete Christus est natus

Kolędy francuskie
Les anges dans nos campagnes (XVI w.)
Il est n le divin enfant (XIX w.)
La Marche des rois
Entre le bœuf et l'ne gris
Minuit chrtien
Nol nouvelet
Venez divin Messie
Peuple fidèle (tłumaczenie z: Adeste Fideles)
Dans une table obscure
C'est le jour de la Nol
Bergers l'enfant sommeille
Nol de la paix ( divin enfanon)
Quelle Est Cette Odeur Agrable?
Petit Papa Nol (nowoczesna)

Kolędy włoskie
Questa notte c'è una stella
Se la gente usasse il cuore
Dorme Betlemme fra le mura antiche
Tu scendi dalle stelle (z 1754 roku)
Non abbiate paura
Bianco Natale
Buon Natale in allegria
Astro del Ciel
Kolędy amerykańskie
Here Comes Santa Clause
Jingle Bells
White Christmas
Let it snow