Dzieje ogrodu na wawelu

Dzieje ogrodów królewskich na Wawelu w świetle źródeł historycznych

Integralną częścią renesansowej rezydencji Jagiellonów stały się ogrody urządzone przed jej wschodnią fasadą. Umożliwiały one bezpośredni kontakt z naturą, tak ceniony w epoce odrodzenia. Założone tarasowo na całym stoku wschodnim składały się z kilku obszarów powiązanych wzajemnie ze sobą i tworzących jedną całość. Były to: taras górny przy samej fasadzie między wieżami Jordanką i Duńską, tzw. Ogródek drugi na południe od Jordanki .Taras dolny na poziomie niższym oraz winnica na stoku południowo ? wschodnim.
Podstawą wiedzy o ogrodach wawelskich sprzed ponad 400 lat są źródła pisane: rachunki królewskie z w. XVI, dotyczące prac wykonanych w ogrodzie, inwentarze zamku (w. XVII ? XIX), ostatnio zaś wiele informacji uzyskano dzięki rozległym i wnikliwym badaniom archeologicznym. Z wymienionych materiałów dowiadujemy się o położeniu ogrodów, ich połączeniu z zamkiem i uprawianej w nich roślinności.
Pierwsze wzmianki o ogrodach pojawiają się w źródłach ok. r. 1540. Zakładano je więc po wzniesieniu wschodniego skrzydła zamku (1519 ? 1533) i po pożarze w r. 1536, w ramach akcji zagospodarowywania stoków. Na ogrody prowadziło wyjście z sieni przy schodach Poselskich. Wiodło ono na mały ganek przykryty daszkiem wspartym na dwu kolumnach, stąd bieg schodów przylegający do fasady i również zadaszony prowadził na górny taras ogrodowy, oddzielony od reszty stoków wysokim murem oporowym, wzniesionym na pozostałościach gotyckiego przedmurza. Było to miejsce kameralnego wypoczynku i uprawy, ale też pewnych funkcji gospodarczych. Taras ten był bowiem połączony z tzw. sienią studzienną (na poziomie pośrednim między piwnicami i parterem), gdzie pobierano wodę ze studni zamkowej. Ogródek założony w r. 1541 na tym terenie nosi w źródłach nazwę: hortus sub turri Jordanka (ogród pod wieżą Jordanką) lub hortus ante fontem (przed studnią). W czasie badań archeologicznych prowadzonych na tarasie górnym w latach 2000 ? 2001 odsłonięto układ ścieżek ceglanych, dzielących teren na grządki, tzw. kwatery o wymiarach 1,10 x 2,20. Jak wiadomo ze źródeł były one otoczone drewnianą obudową. Na rabatach tych uprawiano przede wszystkim zioła jak marzanka wonna, rozmaryn, bazylia i majeranek. W ogrodzie tym stały drewniane ławki oraz altana.
Z tarasu górnego droga wiodła wzdłuż muru miejskiego, łączącego Jordankę z bramą Grodzką, w dół na taras dolny, zwany później ,,sadem?. Był to obszar większy, sięgający początkowo, być może, aż do cieku wodnego u stóp wzgórza zw. Rudawką, a od połowy w. XVI do muru obronnego na stoku wschodnim. Program użytkowy tego terenu był jeszcze bogatszy i bardziej urozmaicony. Znajdował się tu wymieniany wielokrotnie w źródłach ,,ogród przed łaźnią króla?. Najprawdopodobniej właśnie w tym rejonie właśnie stała słynna łaźnia króla, do której chodził Zygmunt I, a czasie choroby u schyłku życia był noszony ,,przez ogrody?, które stanowiły jednocześnie oprawę drogi do królewskiej łaźni. Trasa ta prowadząca od wyjścia z zamku przy schodach Poselskich gankami, schodami i krytymi chodnikami, została wykonana przez muratora i kamieniarza włoskiego. W tej architekturze ogrodowej połączył on wpływy włoskiej sztuki ogrodowej z tradycjami polskiego budownictwa. Teren ,,przed łaźnią? w pobliżu Kurzej Stopki z uprawą w postaci ziół i drzew owocowych oraz wyposażeniem, na które składały się ławki, klatki dla ptaków, a przede wszystkim dwukondygnacyjna altana nosząca nazwę Raj, był idealnym miejscem wypoczynku. Wszystkie elementy architektury ogrodowej były kolorowo malowane i bogato zdobione. Altana zwana też tentorium lub chłodnikiem była najprawdopodobniej budowlą centralną, z dachem namiotowym zakończonym iglicą.. Ogród ten pełen barw, zapachów i śpiewu ptaków był więc źródłem wszelkich ,,rajskich rozkoszy?, jakie dawał kontakt z naturą.
W wieku XVII nastąpił niestety zmierzch ogrodów królewskich na Wawelu. Na stokach rozpoczęto budowę umocnień ziemnych. Do dewastacji ogrodów przyczynił się też znacznie najazd szwedzki. Przekształcenie Wawelu w cytadelę wojskową w II połowie w. XIX podczas okupacji austriackiej spowodowało ostateczną likwidację ogrodów. Funkcja ogrodu na stokach wschodnich powróciła jeszcze tylko na krótko w czasie istnienia Wolnego Miasta Krakowa (1815 ? 1846 między dwoma okresami okupacji austriackiej). Urządzono wtedy w ramach ,,upiększania zamku? mały ogródek z podziałem geometrycznym na tarasie dolnym oraz platformę widokową na tarasie górnym.
W czasie odnawiania zamku w 1905 ? 1939 zamierzano również urządzić teren ogrodów przed fasadą wschodnią. Ze względu na inne pilne zadania konserwatorskie ograniczono się tylko do prac projektowych. Adolf Szyszko ? Bohusz (kierownik odnowienia zamku w l.1916 ? 1939) chciał przekształcić stok wschodni w monumentalne osiowe założenie ogrodowe o formach charakterystycznych dla włoskiej sztuki ogrodowej w epoce renesansu. W czasie okupacji niemieckiej urządzony górny taras ogrodowy dla uatrakcyjnienia siedziby generalnego gubernatora Hansa Franka, ulokowanej w północno ? wschodniej części pałacu. Taras połączono z pałacem dwoma symetrycznymi biegami schodów w myśl koncepcji A. Szyszko ? Bohusza.
W roku 1999 przystąpiono do szeroko zakrojonej rewaloryzacji terenu ogrodów. Wyniki prac badawczych pozwoliły na odtworzenie w miarę możliwości dawnego ogrodu na górnym tarasie przy wschodniej fasadzie zamku. W ślad za tym nastąpi urządzanie dolnego tarasu ogrodów.
Ogrody wawelskie stanowią swoiste połączenie form renesansowych (tarasy, schody, kryte chodniki, altany) i cech charakterystycznych dla okresu średniowiecza jak swoboda układu złożonego z luźno powiązanych fragmentów terenu, prosty podział na kwatery i przewaga użytkowości nad dekoracyjnością. Są więc dziełem znamiennych dla polskiej sztuki ogrodowej wczesnego renesansu.
Pełna rekonstrukcja dawnych ogrodów nie jest możliwa ze względu na nieodwracalne zmiany zaistniałe na stokach w w. XVIII i XIX. Mimo to urządzenie tego terenu jako całości z wydobyciem najbardziej charakterystycznych cech ogrodów z w. XVI przyczyni się do dopełnienia renesansowej rezydencji królewskiej i ukazania jej wszelkich walorów.
W 2001 r. Dział Archeologii Zamku Królewskiego na Wawelu dokonał niezwykłego i doniosłego odkrycia, ostatecznie potwierdzając istnienie ogrodów na Wawelu. Na tarasie pod wschodnią elewacją pałacu odnaleziono regularny ruszt ścieżek o ceglanej nawierzchni, wyznaczający ziemne kwatery. Rezydencja okresu Odrodzenia bez ogrodu byłaby niepełna i niedoskonała - w tamtym czasie ogród uważany był za nieodzowne jej dopełnienie. Dla Wawelu, królewskiej rezydencji, to stwierdzenie ma wymiar szczególny. Tym bardziej więc warto było podjąć próbę ukazania jak wyglądały ogrody Odrodzenia, z którego wartościami tak chętnie się identyfikujemy.
Taki był temat postawionego zadania dla górnego tarasu ogrodów wawelskich. Zachowane ścieżki pozwoliły określić charakter i układ części tego ogrodu ? był to ogród rabatowy. Rozmiary rabat, wzmianki źródłowe i analiza ogrodów z epoki wskazują na to, że mogły to być tzw. rabaty podwyższone (czyli w obudowie drewnianej ? rodzaj skrzyń bez dna, wywodzący się z ław darniowych). Jednakże zakres informacji źródłowych nie pozwolił na rekonstrukcję ogrodu. Dla rozpoznania kompozycji ogrodów wawelskich z interesującego nas okresu (1. połowy XVI w.) brak jakichkolwiek materiałów ikonograficznych i kartograficznych, co w przypadku prób odtworzenia ogrodu jest szczególną uciążliwością. Należało zatem sięgnąć do materiałów porównawczych dotyczących wczesnorenesansowych ogrodów rabatowych w Polsce i Europie.

Praca odbyła się w dwu etapach. Pierwszym było studium (K. Żółciak, A. Zachariasz, J. Żółciak, konsultacja naukowa M. Szafrańska, zakończone w grudniu 2004). Analizowano materiały z odkryć archeologicznych, opracowania studialne oraz ikonografię i bibliografię z zakresu historii ogrodów XV-XVI wieku, poszukując przykładów i analogii w zakresie urządzania ogrodu z pogranicza epok. Sformułowano kilka podstawowych założeń, m. in:

? górny taras ogrodów będzie pierwszym realizowanym składnikiem zespołu ogrodów (istnienie zespołu potwierdzają archiwalia i prowadzone cały czas badania archeologiczne) w tej części wzgórza
? przyjęto, iż cały teren tarasu powinien zostać przeznaczony na ogród, o cechach zgodnych z ideą ogrodu renesansowego,
? odkryty układ nawierzchni ceglanej i kwater ziemnych winien być zrekonstruowany (co zostało wykonane, a granicę zarysu odkrytych ścieżek zaznaczono ciemniejszą linią).
? części ogrodu nie będące rekonstrukcją winny odróżniać się od rabat ?historycznych?, pozostając w zgodzie z epoką.

Opracowane zostały liczne warianty rozplanowania ogrodu na górnym tarasie, spośród których Komisja Konserwatorska Zamku Królewskiego na Wawelu dokonała ostatecznego wyboru. Wybrany wariant opracowano szczegółowo. Ściśle na jego podstawie powstał wielobranżowy projekt budowlano-wykonawczy odtworzenia ogrodu na górnym tarasie rozwiązujący problemy techniczne. Realizacja ogrodu trwała od maja do sierpnia bieżącego roku.

Układ ścieżek i rabat w odkrytej części ogrodu nie ma jednoznaczych cech stylowych. Zbliżone były stosowane również w średniowieczu, lecz ozdobny ogród gotycki różnił się od renesansowego.
W tym pierwszym widziano piękne odbicie raju, ten drugi służył poznaniu świata. Widoczne jest to w stosowaniu roślin i sposobie ich aranżacji. W rabatach ogrodu renesansowego chętnie eksponowano pojedyncze rośliny ? ówczesne okazy, tak, by je można było obserwować. Z punktu widzenia współczesnej estetyki, ogród taki uznalibyśmy za bardzo skromny. W podwyższonych rabatach mogło znajdować się zaledwie kilka egzemplarzy roślin, a przestrzeń pomiędzy nimi wypełniała ziemia, czasem barwiona na różne kolory. Częstym elementem była ?łąka kwietna?, wraz z altaną. To nie współczesny trawnik, lecz ? mimo zgeometryzowanych granic i czasem małych rozmiarów - możliwie najprawdziwsza łąka, z kwiatami i licznymi gatunkami roślin.

Te generalne zasady i cechy zostały oddane w ogrodzie wawelskim. Taras podzielono na poszczególne fragmenty. Wchodzimy do części, dla której brak było przesłanek do rekonstrukcji. Zgodnie z założeniami przyjęto rozwiązanie całkowicie hipotetyczne, różne od odnalezionego układu rabat, jednakże z nim niesprzeczne. Są tu partery ornamentowe, donice z roślinami i ławki kamienne. Przed sienią studzienną znajduje się placyk, za którym przechodzimy do części, podkreślonej i wydzielonej drewnianymi barierkami. Tu znajdują się podwyższone rabaty skrzyniowe z kolekcją roślin i odwzorowany historyczny układ nawierzchni ceglanej w zakresie odkrytym przez Dział Archeologii. Na krańcu ogrodu znajduje się łąka kwietna z treliażem i ławeczką. Ze względu na dużą nieregularność i zmienną szerokość tarasu nie zastosowano tu jednej osi dla całej kompozycji tej małej i trudnej przestrzeni.
Cegła, użyta na posadzkę, została wyprodukowana wg rozmiarów odnalezionych cegieł ogrodu, tradycyjnym sposobem (stąd ślady palców na części cegieł), z uwzględnieniem jednak współczesnych wymagań wytrzymałościowych. Drewniane skrzynie, płotki i treliaż wykonano w oparciu o ikonografię historyczną ogrodów, z zastosowaniem ówczesnego sposobu obróbki i łączenia materiałów (np. dyble i kołki w płotkach oraz skrzyniach, wiązanie łykiem części treliaża).
Na podstawie bibliografii historii ogrodów posadzone zostały rośliny, charakterystyczne dla XV i XVI w. W parterach ornamentowych rosną: bukszpan, kocimiętka, lawenda, gomfrena. W rabatach skrzyniowych rośliny kwiatowo-ziołowe: barwinek, bazylia, bylica, goździki, hyzop, kocimiętka, konwalia, kosaciec, lawenda, lilia biała, liliowce, macierzanki, marzanka, majeranek, malwa, miodunka, nagietek, orliki, pierwiosnki, poziomki, rozmaryn, ruta, złocień ? margerytka. Wokół łąki kwietnej ? bluszcz, malwy, naparstnice, winorośl i róże francuskie.