Znaczenie Sejmu Czteroletniego (Wielkiego) dla kultury i literatury polskiego oświecenia

Wiek XVIII, wiek oświecenia był dla Polski czasem trudnym, ale i ważnym. Na ten okres właśnie przypadły 3 rozbiory, ale tez próby ratowania chylącej się ku upadkowi Rzeczpospolitej. Jedną z takich prób był Sejm Czteroletni (1788-1792), w czasie obrad którego stronnictwo patriotyczne (królewskie) usiłowało wprowadzić w życie reformy prawne i gospodarcze, mające wzmocnić osłabiony ingerencją obcych państw kraj. Efektem obrad Sejmu, pomimo przeciwdziałania ze strony konserwatywnego stronnictwa magnackiego było uchwalenie pierwszej w Europie ustawy narodowej, czyli Konstytucji 3 Maja (1791). Efektów jej nie zdążono wykorzystać politycznie, nie ochroniła ona Polski przed drugim, a później (1795) trzecim rozbiorem, ale jest ona świetlaną kartą polskiej myśli patriotycznej i humanistycznej. Konstytucja propagowała prawa i obowiązki obywateli, określała podział władzy, a co więcej, została uchwalona samodzielnie przez Polaków ? była próbą wyzwolenia się narodu z zależności od obcych mocarstw.
Działalność Sejmu Czteroletniego stała się tym, co przyspieszyło w dużej mierze rozwój kultury i literatury tego okresu. Szczególna rola ?Sceny zmagań politycznych? przypadła wówczas Teatrowi Narodowemu, prowadzonemu od 1783 roku przez Wojciecha Bogusławskiego. Na jego scenie bowiem wystawiono sztuki oceniające i ośmieszające konserwatywnych Sarmatów ? członków stronnictwa magnackiego. Teatr stał się narzędziem walki w czasie Sejmu Czteroletniego o uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Propagował on konkretne reformy polityczno ? społeczne i oświatowe, a ze względu na szeroki odbiór wśród publiczności rozpowszechniał też wzorce osobowe oświeconego Sarmaty, patrioty widzącego konieczność reform i gotowego poświęcić dla dobra kraju część swoich przywilejów.
Taki właśnie wydźwięk miała komeda Juliana Ursyna Niemcewicza ?Powrót Posła?. Była ona grana w ?gorącym okresie? na kilka miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji. Niemcewicz ukazał w niej dwa przeciwstawne obozy szlacheckie. Do pierwszego z nich należy Podkomorzy ? rozsądny i nowoczesny patriota oraz jego syn, poseł na Sejm ? Walery. Widzieli oni potrzebę wprowadzenia zamiast wolnej elekcji, tronu dziedzicznego, zniesienia ?liberum veto?, nadania praw politycznych mieszczanom, zapewnienia wolności osobistej chłopom, wprowadzenia czynszu zamiast pańszczyzny. Natomiast autor ośmiesza starostę Gadulskiego ? typowego, ograniczonego umysłowo Sarmatę, który tęskni za czasami Sasów, broni liberum veto, jest zainteresowany tylko wartościami materialnymi i nie obchodzą go losy kraju.
Jako rzecz szkodliwą pokazał też Niemcewicz ?cudzoziemskie? czyli francuskie wychowanie, demoralizujące ludzi i niszczące patriotyzm. Przykładem może być Starościna Gadulska ? typowa dama, zainteresowana tylko czytaniem romansów czy Szarmancki ? ?lew salonowy? i bezwzględny uwodziciel. To podstawy wskazujące na brak patriotyzmu i zepsucie moralne, również szkodliwe jak będący źródłem ciemnoty sarmatyzm.
Duże znaczenie miało też wystawienie ?Krakowiaków i Górali? Wojciecha Bogusławskiego. Za sceny przemówił lud, posługując się także gwarą, autor pokazał niesprawiedliwość społeczną wobec warstwy chłopskiej, a jednocześnie przekazał, że właśnie siła ludu, pobudzona do działania, może pomóc w walce z zaborcą, tylko bowiem w ludzie jest obecna potęga uczuciowego patriotyzmu.
Obrady Sejmu Wielkiego i problemy z którymi wtedy się zmagano, przyczyniły się też do rozwoju publicystyki tej epoki. Stanisław Staszic domagał się: izby poselskiej, w której byli by szlachcice i mieszczanie, stworzenia wyszkolonej zawodowo stutysięcznej armii oraz wprowadzenia ulg dla chłopów. Doceniał też szkolnictwa i wychowania patriotycznego ? ?Takie będą Rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie?. O doprowadzenie do rozbiorów Polski oskarżał magnatów z ich brakiem szacunku dla prawa.
Drugim publicystą aktywnie zaangażowanym w sprawy sejmowych reform był Hugo Kołłątaj. Założył on tzw. Kuźnicę Kołłątajowską, która atakowała Sarmatów i tworzyła postępową opinię publiczną. W utworach takich jak ?Anonima listów kilka? oraz ?Prawo polityczne narodu polskiego? stworzył całość projektu reform ustrojowych. Chciał dwuizbowego sejmu z przedstawicielami szlachciców i chłopów, sprawowania rządów przez ministerstwa, wolności osobistej dla chłopstwa oraz zmiany pańszczyzny na czynsz, ustalany między chłopem a dziedzicem.
W ?Kuźnicy Kołłątajowskiej? działał też Franciszek Salezy Jezierski, który zdecydowanie atakował obóz konserwatywny. W ?Katechmiźmie o tajemnicach rządu polskiego? twierdził, że w Polsce ?kto nie jest szlachcicem, nie może być człowiekiem?. Dostrzegał też potrzebę zmiany losu chłopa, który w Polsce nie miał żadnych praw i nie był traktowany jak człowiek.
Oprócz rozwoju publicystyki i myśli politycznej, a także rozkwitu teatru, Sejm Czteroletni przyczynił się także do rozwoju prasy. J. U. Niemcewicz wydawał ?gazetę Narodową i obcą? ? czasopismo polityczne, które propagowało reformy i atakowało ich przeciwników. Widoczne jest więc, iż działalność Sejmu Wielkiego nie tylko doprowadziła do uchwalenia Konstytucji 3 Maja, ale też w dużym stopniu wpłynęła na rozwój kultury i literatury doby oświecenia w Polsce.