Tragizm i wielkość powstań narodowo-wyzwoleńczych w literaturze polskiej.

?Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi,
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi?

A.Mickiewicz ?Dziady? cz. III

Przytoczone słowa Adama Mickiewicza pochodzące z III cz. ?Dziadów? najlepiej obrazują tragizm Polaków, Polski w dobie powstań narodowowyzwoleńczych.
Według Encyklopedii Powszechnej PWN z 1987 roku tragizm jest kategorią estetyczną oznaczającą nierozwiązalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami zewnętrznymi lub między różnymi dążeniami i skłonnościami tej samej jednostki, zakończony klęską. Tragizm wyraziście ujawnia konieczność wyboru między równorzędnymi racjami, powodującego nieuchronne przekreślenie uznawanych wartości.
W czasie trwania epoki romantyzmu Polska walczyła o niepodległość, wolność. Wyrazem walki były przede wszystkim działania konspiracyjne, które dążyły do jednego, z góry określonego celu- rewolucji, powstania. Jednym z wyznaczników romantyzmu był historyzm, czyli szukanie tematów w historii własnego narodu. Nie dziwi, więc, że dzieła pisane przez wybitnych polskich twórców opierają się przede wszystkim na powstaniu listopadowym i styczniowym, dwóch najbardziej znaczących przewrotach narodowych XIX wieku.
W 1832 roku Adam Mickiewicz, przebywając w Dreźnie napisał III część ?Dziadów? zwaną ?Dziadami dreźnieńskimi?. Utwór ten jest szukaniem odpowiedzi na pytanie, które zadawał sobie wówczas każdy Polak: Dlaczego, z jakiej przyczyny upadło powstanie listopadowe? Powstanie, które w narodzie polskim rodziło wielkie nadzieje na przyszłość niepodległej Ojczyzny. Mickiewicz ukazuje martyrologię narodu polskiego. Jego męczeństwo, cierpienie. Chęć wywalczenia niepodległości. Zaznacza przy tym, że Polacy są podzieleni. Nie umieją ze sobą współpracować. Gdybyśmy uznali, że naród polski to jednostka, przytoczone wyżej pojęcie tragizmu idealnie do niej pasuje. Polacy są rozdarci między sobą, inteligencja polska popiera politykę rosyjską, za otwartą walką o wolność są natomiast chłopi. Różnice te najlepiej obrazuje scena VII ?Dziadów dreźnieńskich?. Mickiewicz przedstawia tu dwie grupy ludzi. Jedna z nich siedzi przy stole, jest to polska inteligencja. Rozmawia ona o wyprawionym niedawno balu, sprawa Ojczyzny w ogóle ich nie interesuje. Mówią w języku polskim, jednak nie znają ojczystej literatury czy sztuki. Druga zaś tłoczy się w drzwiach, są to polscy chłopi. Mówią o Polsce, nie jest im obojętny los Ojczyzny. Można rzec, że są ?w gotowości?, czekają na sygnał, by móc wybiec na ulice i zabijać w imię wolności. Są niespokojni, niecierpliwi.
Mickiewicz uważa, że główną przyczyną upadku powstania było rozbicie społeczeństwa polskiego. Mimo iż każdy deklarował, że zależy mu na niepodległości, nieliczni tylko byli gotowi walczyć o nią.
Kolejnym twórcą, który poruszył sprawę powstania listopadowego był Juliusz Słowacki. W 1833 roku, będąc w Szwajcarii poeta stworzył ?Kordiana?. Dramat ten stał się kolejnym głosem w dyskusji po upadku powstania listopadowego, stanowił odpowiedź na ?Dziady? Mickiewicza. ?Kordian? nie został przyjęty entuzjastycznie, zapewne, dlatego, że Słowacki nie bał się ujawnić konkretnych nazwisk ludzi, którzy według niego są odpowiedzialni za klęskę powstania. Tak oto w Przygotowaniu odnajdujemy takie postacie jak: Chłopicki, Adam Jerzy Czartoryski, Skrzynecki, Julian Ursyn Niemcewicz aż w końcu Joachim Lelewel. Zostają oni stworzeni przez szatanów, jest to swego rodzaju ironia romantyczna. Szatan mówi: ?Ten naród się podniesie, zwycięży i zginie?. Słowa te świadczą o tym, jak bardzo sytuacja Polaków jest tragiczna. Nawet, jeśli staną do walki, będą zabijać w imię Ojczyzny, z zemsty w końcu poniosą klęskę, gdyż mord z zemsty w oczach Boga jest grzechem niewybaczalnym. Jest to kolejny dowód tragizmu narodu polskiego w dobie powstań narodowych. Słowacki podaje jeszcze jedną przyczynę upadku powstania, otóż według poety wielkim błędem było wykluczenie z walk chłopów, zostali oni zignorowani przez szlachtę i inteligencję. Słowacki twierdzi, że to chłopi stanowią ?siłę narodu?. Poeta ukazuje także bardzo istotną wadę Polaków, która w pewien sposób również jest odpowiedzialny za klęskę powstania, otóż w scenie I, w której społeczeństwo polskie zbiera się na placu królewskim, by zobaczyć cara, pojawia się postać garbusa, z której rodacy naśmiewają się. Okazuje się, że między czasie car przejechał przez plac. Ta tendencja Polaków do zajmowania się rzeczami mało istotnymi, doprowadziła według autora do klęski.
Stanisław Wyspiański w swoim ?Weselu? ukazuje tragizm narodu polskiego wykorzystując symbolikę postaci. Rycerz symbolizujący honor i patriotyzm. Poeta pragnie być taki jak on. Wie jednak, że nie jest w stanie sprostać zadaniu-prowadzenia ludu do niepodległości. Boi się, że to go przerośnie. Hetman jako symbol zdrady i fałszu. Nie wierzył w to, że Polska znów może być wolna. Upiór jako symbol krwawej zemsty na panach. Jego postać ukazuje niedorzeczność bratania się szlachty z chłopami. W końcu Wernyhora uosobienie odrodzenia Polski. Każda w tych postaci, symbolizujących odmienne rzeczy charakteryzuje dramat społeczeństwa polskiego. Tęsknotę do niepodległości, gotowość do walki za Ojczyznę oraz strach przed klęską. ?Wesele? to kolejny utwór, w którym ukazany jest podział Polaków. Inteligencja jest nie zdolna do walki, pomimo ataku chłopów na szlachtę bawi się razem z nimi. Narzekają na przeszłość, ale nie mają odwagi zrobić nic w kierunku przyszłości. Są niedojrzali politycznie. Mimo obietnic walki, słów zagrzewających do solidarności, nie czynią nic w kierunku ich dotrzymania. Chłopi zaś, choć gotowi do walki, nie mają przywódcy. Nie znają się na polityce, nie wiedzą jak poprowadzić powstanie do zwycięstwa. W odróżnieniu od inteligencji chłopi są ze sobą zżyci, solidarni wobec siebie. Są nieufni wobec szlachty. Społeczeństwo polskie pogrążone jest w półśnie. W ?Weselu Wyspiańskiego po raz kolejny ukazane jest społeczeństwo polskie jako jednostka rozbita wewnętrznie. Jednostka walcząca ze swymi własnymi przekonaniami. Jednostka niezdolna do solidarnej walki o powodzenie powstania, o wolność Ojczyzny.
?Gloria victis? utwór Elizy Orzeszkowej, którego głównym tematem jest epizod powstania styczniowego. Trzej główni bohaterowie: Traugutt, Jagmin i Radowicki, stanowią symbol polskiego patriotyzmu, są oni ?narodowymi herosami? walczącymi o niepodległość swej ojczyzny. Społeczeństwo polskie jest tu ukazane jako odważne, zdecydowane do walki. Chcące za wszelką cenę wygrać z wrogiem. Dużą rolę w utworze odgrywa symbolika związana z Biblią. W jej świetle to, co przegrane z czasem staje się zwycięskie. Tragizm Polaków w ?Glorii victis? nie polega na rozłamie społeczeństwa, jak w innych wspomnianych wcześniej utworach, jest to osobista tragedia każdego powstańca, który z góry skazany na śmierć zadaną mu przez wrogi naród decyduje się bronić ojczyzny, walczyć o jej wolność. Orzeszkowa ukazuje tragizm młodych ludzi, nastoletnich Polaków, pragnących wolności. Dwóch głównych bohaterów: Jagmin i Marcyś Tarłowski giną w walce, która zakończyła się klęską. Aniela, siostra Marcysia, zostaje sama na świecie. Nie zdążyła pożegnać się z bratem oraz ukochanym. Można uznać, że wyrazem tragedii jest list, który Tarłowski dostał od siostry, ale nigdy nie zdążył go przeczytać. Umierał nie wiedząc co siostra chce mu przekazać.
Zrywy narodowowyzwoleńcze najlepiej odzwierciedlają społeczeństwo polskie. Ukazują jego podział, determinację, chęć walki, ale jednocześnie niemoc, bezsilność wobec wroga, ciemiężcy. Mimo klęsk powstań, podziałów klasowych, braku solidarności Polacy okazują się być narodem wielkim. Narodem dążącym do niepodległości swej ojczyzny, narodem walczącym, narodem broniącym swojej ziemi. Powstania narodowe ukazane w dziełach literatury polskiej, przez jej wybitnych twórców, Mickiewicza, Słowackiego, Wyspiańskiego, Orzeszkowej, w różny sposób, w zależności od koncepcji utworu obrazują wielkość Polaków. Chęć solidaryzowania się chłopów- głównej siły polskiego narodu, z innymi klasami społecznymi w imię dobra ojczyzny, dobra ogółu, jest jednym z wielu wymiarów ?wielkości?. Jest to, bowiem poświęcenie swoich przekonań, swoich tradycji, swoich poglądów na rzecz zamkniętych i w większości obojętnych na losy państwa szlachciców. Chłopi są gotowi wyrzec się swoich, od wieków wyznawanych prawd w imię dobra Polski, która kochali ponad wszystko inne. Skazani z góry na niepowodzenie walczyli, stawali przed wrogiem z odwagą i determinacją. Nie bali się śmierci, chcieli spojrzeć jej w oczy jeśli to w jakiś sposób pomogłoby ojczyźnie. Powstania upadły, wielu z nich zginęło jednak z perspektywy czasu nikt nie zaprzeczy jako, że naród polski jest narodem wielkim.
Powstania wywarły na literaturę polską XIX wieku olbrzymi wpływ. ?Dziady?, ?Kordian?, ?Wesele?, ?Gloria victis? to tylko jedne z wielu dzieł, które zawierają w sobie historię i dzieje Polaków, które ukazują jak wiele znaczyła niepodległość, wolność oraz jak wiele Polacy byli dla niej gotowi zrobić.