Sztuka bizantyjska

Bizantyjska sztuka, początkowo odmiana sztuki starochrześcijańskiej, potem oficjalna sztuka kościoła prawosławnego, tworzona na terenie cesarstwa bizantyjskiego i w kręgu jego oddziaływania. Wyrosła z tradycji sztuki greckiej i rzymskiej i wchłonęła elementy sztuki hellenistycznego Wschodu, zwłaszcza Aleksandrii, Antiochii, Efezu, a także Persji okresu Sasanidów. Zasadniczym jej rysem jest skłonność do przepychu i bogactwa dekoracji łączona z chrześcijańskim spirytualizmem. W sztukach przedstawiających oscylowała między antycznym, zachodnim zbliżeniem do natury i jej idealizowaniem a wschodnią stylizacją i hieratyzmem.

Rozwój sztuki bizantyjskiej jest nierozerwalnie związany z historią polityczną cesarstwa bizantyjskiego. Od początku kształtowało ją chrześcijaństwo, uznane 381 przez Teodozjusza za religię państwową. Podobnie jak religia i inne sfery życia podporządkowana absolutnej władzy cesarza, sztuka bizantyjska zaspokajała potrzeby władzy świeckiej i odbijała jej dworski ceremoniał. Zapoczątkowana została w IV w., od V w. zaczęła tworzyć właściwe sobie formy, ale własny i samodzielny styl ostatecznie wykształciła dopiero po ikonoklazmie i rozwijała się aż do upadku cesarstwa.

Wyróżnia się w niej trzy fazy: 1. od założenia Konstantynopola (324) do końca ikonoklazmu (843), 2. okres rozkwitu od poł. IX w. do zdobycia Konstantynopola przez krzyżowców (1204), 3. okres od restauracji cesarstwa przez Paleologów (1261) do zdobycia Konstantynopola przez Turków (1453). Sztuka bizantyjska przeszła fazy rozkwitu za panowania cesarza Justyniana I (526-565), dynastii: macedońskiej, Komnenów i Angelosów, tj. w latach 867-1204 i Paleologów (1261-1453).

Jej głównym ośrodkiem był Konstantynopol, a swoim zasięgiem objęła początkowo Grecję i pozostałe kraje półwyspu Bałkańskiego, a następnie ogarnęła Półwysep Apeniński i Sycylię, północną Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś. W Egipcie odmianą sztuki bizantyjskiej była sztuka koptyjska. Sztuka bizantyjska jako spadkobierczyni antycznej tradycji i jej główna przedstawicielka do czasu renesansu włoskiego wywarła silny wpływ na sztukę średniowiecznej Europy. Wybitne jej realizacje powstały we Włoszech. Oddziałała także na sztukę polską. Wywarła wpływ na sztukę islamu, również po upadku Konstantynopola. Po 1453 sztuka bizantyjska uległa skostnieniu powtarzając formy już wykształcone, ale jej tradycje w Rosji i na Bałkanach przetrwały do XX w., a w klasztorach na górze Athos w Grecji uprawiana jest do dziś.

Sztuka bizantyjska najpełniej przejawiła się w architekturze, malarstwie i rzemiośle artystycznym. Bizantyjska architektura sakralna początkowo posługiwała się typem starochrześcijańskiej bazyliki. Drugim, równie powszechnym i stosowanym od początku typem były założenia centrum, oparte na rozmaitych planach i kryte kopułami wspartymi na pendentywach lub trompach. Pełniły one funkcje baptysteriów (Ortodoksów z V w. i Ariańskie z ok. 500, oba w Rawennie), kościołów i kaplic pałacowych. W wyniku syntezy obu tych typów powstała bazylika kopułowa, łącząca cechy rzutu budowli podłużnej z pionową organizacją przestrzenną centrum wnętrza przykrytego kopułą. Najdoskonalszym jej przykładem i zarazem najwybitniejszym osiągnięciem architektury bizantyjskiej jest kościół Hagia Sophia (532-537) w Konstantynopolu, wybudowany przez Anthemiosa z Tralles i Izydora z Miletu. Jednak częstszym typem w architekturze bizantyjskiej była budowla krzyżowo-kopułowa na planie krzyża greckiego wpisanego w czworobok, przykryta 5 kopułami, z których środkowa jest wyższa i wsparta na masywnych filarach. Sanktuarium od części przeznaczonej dla wiernych oddzielano początkowo przegrodą ołtarzową, przekształconą później w ikonostas, pośrodku którego zawsze zawieszano ikonę z przedstawieniem Deesis. Po obu stronach apsydy mieszczącej ołtarz znajdowały się 2 małe pomieszczenia, pełniące funkcje liturgiczne. Materiałem budowlanym była cegła. Budowle sakralne pozbawione były dekoracji zewnętrznej, natomiast wnętrza bogato zdobiono rzeźbą architektoniczną i okładziną marmurową, a w części wyższej mozaikami i freskami. Bogata kolorystycznie dekoracja niweczyła materialność ściany, co w połączeniu z użyciem na szeroką skalę złota wywoływało w wiernych nastrój wzniosłej powagi. W sztukach przedstawiających dominowały mozaiki zdobiące ściany i sklepienia budowli sakralnych i świeckich. Freski wykonywane były rzadziej. Malarstwo monumentalne, początkowo wykonywane w konwencji późnoantycznego iluzjonizmu, ewoluowało w kierunku linearnej stylizacji i kolorystycznego przepychu, naturalność w przedstawianiu postaci ustępowała monumentalności i hieratycznym gestom, a tła krajobrazowe zastępowano symbolicznym blaskiem złota. Tematyka początkowo świecka (sceny rodzajowe i mitologiczne, alegorie i personifikacje) była wypierana przez ustalającą się stopniowo wschodniochrześcijańską ikonografię.

Wiele dzieł bizantyjskiego malarstwa monumentalnego zostało zniszczonych w okresie ikonoklazmu i przez Turków po zdobyciu Konstantynopola. Cenny zespół mozaik zachował się w Salonikach w kościołach: Św. Jerzego , Św. Demetriusza , Św. Sofii. Do najcenniejszych należą mozaiki w kościołach: Św. Katarzyny na Synaju, a w Rawennie w S. Vitale gzdie znajdują się portrety Justyniana i Teodory, S. Apollinare Nuovo - pochód męczenników, i S. Apollinare in Classe.

Ważną gałęzią sztuki bizantyjskiej było malarstwo ikonowe, stylistycznie wywodzące się z hellenistycznego portretu grobowego i portretu cesarskiego. Ikony były malowane techniką enkaustyczną na desce i przedstawiały osoby święte, sceny biblijne i liturgiczno-symboliczne. Początkowo zdobiono je szlachetnymi kamieniami, potem powierzchnię obrazu z wyjątkiem twarzy i dłoni postaci pokrywano złotymi lub srebrnymi blachami. Tła i nimby malowano na złoto. Ikona nie była zwykłym przypomnieniem tego, co niewidzialne i przedstawieniem świętej osoby czy ilustracją sceny, lecz uobecniała je w sobie dzięki zachowaniu podobieństwa do prawzoru, wskutek czego sam obraz zyskiwał cechę świętości. Pośrednicząc między światem ziemskim a nadprzyrodzonym, ikona miała w opinii wiernych dysponować cudowną, opiekuńczą mocą. Rozpowszechnienie się kultu obrazów wywołało przeciwny ruch w postaci przejściowego panowania ikonoklazmu posuniętego aż do niszczenia obrazów. Ostatecznie ikonoklazm potępiono, a kult obrazów został przywrócony i uzyskał teologiczną podbudowę.

Po okresie ikonoklazmu malarstwo było oparte na kanonie ikonograficznym i kolorystycznym, podporządkowanym teologii i liturgii Kościoła wschodniochrześcijańskiego. Zawarte w nim zasady obowiązujące malarzy znane są z opracowanego w XVIII w. na podstawie starych przekazów podręcznika zwanego Hermeneią, zawierającego przepisy techniki malarskiej, formuły ikonograficzne i zasady rozmieszczania określonych przedstawień we wnętrzu świątyni. Najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. (np. z klasztoru Św. Katarzyny na Synaju). Malarstwo ikonowe szczególnie silnie rozwinęło się w późnym średniowieczu na Rusi, gdzie powstało wiele szkół malarskich, z których najbardziej znane były w Nowogrodzie Wielkim i Moskwie. Słynnymi ikonami są np. Matka Boska Włodzimierska czy Święta Trójca A. Rublowa.

W sztuce bizantyjskiej istniało również malarstwo książkowe o tematyce religijnej i świeckiej. Rzeźba bizantyjska była związana przede wszystkim z architekturą i miała głównie ornamentalny charakter. W dekoracji głowic i impostów kolumn, przegród ołtarzowych, cyboriów i antependiów posługiwała się motywami roślinnymi, zoomorficznymi i geometrycznymi. Szczególnie cenny jest tron biskupa Maksymiana, pokryty płaskorzeźbami o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu. Sztuka bizantyjska odrzucała stosowanie rzeźbiarskich posągów dla celów kultu religijnego, ale podejmowała temat rzeźbiarskiego portretu władcy

Wybitne dzieła stworzyło bizantyjskie rzemiosło artystyczne. Wyróżniają się tu rzeźbione w kości słoniowej prostokątne płytki, składane w dyptyki i tryptyki, w średniowieczu używane wtórnie jako oprawy książek. Na wysokim poziomie stało złotnictwo, które posługiwało się techniką emalii komórkowej. W warsztatach Konstantynopola, Syrii, Cypru i w rejonie Morza Czarnego wyrabiano naczynia świeckie i liturgiczne, kadzielnice, krzyże i relikwiarze. Na wysokim poziomie stało także tkactwo.