Australia

Australia

Kraj

Ustrój: federacyjna monarchia parlamentarna w ramach Wspólnoty Narodów
Stolica: Canberra
Język: angielski
Waluta: dolar australijski
Religia: chrześcijanie 75%; wierzenia aborygenów
Organizacje: ANZUS, Plan Kolombo; OECD; ONZ

PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY AUSTRALII
Stan lub terytorium Pow. w tys. km2 Ludność w tys. (1990) Stolica
Australia Południowa 984,0 1447,9 Adelaide
Australia Zachodnia 2525,5 1649,9 Perth
Australijskie Terytorium Stołeczne 2,4 288,7 Canberra
Nowa Południowa Walia 801,6 5862,2 Sydney
Terytorium Północne 1346,2 158,4 Darwin
Queensland 1727,2 2938,5 Brisbane
Tasmania 67,8 458,6 Hobart
Wiktoria 227,6 4406,6 Melbourne

AUSTRALIA POŁUDNIOWA- (South Australia), stan w pd. Części Związku Austral., nad Wielką Zat. Australijską. Główne miasta: Whyalla, Mount Gambier, Port Augusta, Port Pirie, Port Lincoln; ponad 95% ludności skupia się w pd.-wsch. części (na pd. od 320S), prawie 70% ludności mieszka na obszarze metropolitalnym Adelaide. 3/4 pow. stanowią obszary pustynne i półpustynne; w części pn.-wsch. liczne słone jeziora okresowe, największe: Eyre, Torrens, Gairdner, Frome i suche koryta rzek (tzw. creeks), wypełniające się wodą tylko po sporadycznych opadach; na pn.-zach. Wznoszą się góry Musgrave w pd.-wsch. części- G. Flindersa i Mount Lofty; gł. rzeką w granicach A.P. jest dolny bieg Murray. Klimat w większej części A.P. zwrotnikowy kontynentalny suchy i wybitnie suchy, tylko na krańcach pd. podzwrotnikowy mor.; w rejonie jez. Eyre notuje się najniższe roczne sumy opadów w Australii (ok. 100 mm).
A. P. jest stanem przem.- roln.; wydobycie rud żelaza i miedzi; poza obszarem metropolitalnym Adelaide ważnymi ośr. przemysłu są: Whyalla, i Port Pirie (hutnictwo żelaza i metali niezależnych). Ziemie uprawne zajmują ok. 3% pow. stanu; gł. uprawy: pszenica, jęczmień, owies, rzepak, w dorzeczu Murray uprawa drzew owocowych i oliwek, w dolinie Barossa- winorośli (A.P. dostarcza 1/2 krajowej produkcji win); w części pn.-wsch. na obszarach występowania wód artezyjskich ekstensywny wypas owiec i bydła; pozyskiwanie drewna (plantacje sosny Pinus radiata na pd.- wsch.). Przez terytorium A.P. przechodzą transaustral. linie kol. oraz drogi oraz drogi samochodowe; porty mor.: Port Adelaide, Port Lincoln, Port Stanvac, Port Pirie, Whyalla. Najważniejsze artykuły wywozu: zboże, wełna, owoce, wina, mięso, rudy metali.

Australia Zachodnia- (Western Australia), największy stan Związku Austral.. Główne miasta: Kargoolie, Bunbury, Geraldton, Albany; ludność skupia się na pd.- zach.; 80% ludności mieszka w miastach (ponad 70% na obszarze metropolitalnym Perth). 90% pow. stanu stanowi Wyż. Zachodnia, w jej części zach. wznoszą się góry Hamersley, wys. do 1244 m (Meharry- najwyższy szczyt A.Z.); wnętrze zajmują rozległe pustynie: Wielka Piaszczysta Gibsona i Wielka Wiktorii; wzdłuż wybrzeży wąskie niziny; liczne słone jeziora okresowe; gł. rz.: Odr, Łabędzia, Murchison, Gascoyne, Ashburton, Fitzroy. Klimat na większej części zwrotnikowy kontynent., suchy, w części pd.- zach. podzwrotnikowy mor., na pn. podrównikowy (na krańcach pn.- wsch. wilgotny); suma roczna opadów na części środk. 200- 300 mm, na pn. i pd.- zach. 1000- 1200 mm; średnia temperatura miesięczna w styczniu na prawie całym obszarze ponad 250C (maks. Powyżej 500 C) , tylko na pd. wybrzeżach ok. 200C; w lipcu w pd. części ok. 120C na pn., na pn. powyżej 200C. W wilgotniejszych przybrzeżnych obszarach, zwł. na pd.- zach. rosną twardo listne lasy i zarośla eukaliptusowe.
A.Z. jest stanem gór.- rol.; największym bogactwem naturalnym są rudy żelaza (z regionu Pilbara pochodzi ok. 90% produkcji krajowej) i złoto; wydobywa się także rudy niklu (Kambalda), boksyty (w górach Darling), rudy tytanu (Eneabba), węgiel, diamenty (Argyle) i sól; 1967 rozpoczęto eksploatację ropy naft na wyspie Barrow, 1984- gazu ziemnego ze złóż podmor. przy pn.- zach. wybrzeżu; większość zakładów przem. Znajduje się na obszarze metropolitalnym Perth; dużym ośr. przem. Ciężkiego jest Kwinana. Ziemie uprawne zajmują 2,7% pow. stanu; gł. uprawy: pszenica (zbiory 3- 5 mln t rocznie), ponadto jęczmień, owies, łubin; na obszarach sztucznie nawadnianych w regionie Manijimup-Bridgetown sady, w dolinie Rzeki Łabędziej winnice; hodowla owiec (30 mln sztuk), bydła (gł. typu mięsnego) i trzody chlewnej; połów skorupiaków mor. (zwł. homarów) i ryb, na niewielką skalę pereł. Ważną rolę w transporcie odgrywa komunikacja lotn.(20 portów lotn., ponad 1000 lądowisk); gł. porty mor.: Fremantle, Port Hedland, Dampier, Port Waltcott, Bunbury. Najważniejsze artykuły eksportu: rudy żelaza, złoto, wełna pszenica.

AUSTRALIJSKIE TERYTORIUM STOŁECZNE- (Australian Capital Territory), dawniej Yass- Canberra, terytorium federalne Australii, w Alpach Australijskich; od 1989 posiada autonomię (samorząd). Wydzielone w 1911 z terytorium stanu Nowa Pd. Walia na stolicę Związku Austral.; w skład A.T.S. wchodzi także terytorium Jervis Bay (enklawa na pd. wybrzeżu Nowej Pd. Walii), początkowo przeznaczone na budowę portu federalnego, 1915- 30 i od 1958 użytkowane przez wyższą szkołę marynarki wojennej. 40% pow. zajmuje Canberra; pozostała część to tereny w większości chronione, utworzone dla zachowania naturalnych ekosystemów i krajobrazów, a także do celów rekreacyjnych i nauk. (Park Nar. Namadgi, rezerwaty Tidbinbilla i Jervis Bay).

Nowa Południowa Walia- (New South Wales), stan w pd.- wsch. części Australii, nad O. Spokojnym; stol. Sydney. Główne miasta: Newcastle, Wollongong, Broken Hill, Wagga Wagga; ludność miejska 87,5% (1986), z tego 62,8% (1990) mieszka na obszarze metropolitalnym Sydney. Linia brzegowa dł. 1900 km; wybrzeże przeważnie piaszczyste lagunowe, wzdłuż zat. Port Jackson riasowe, miejscami wysoki klif; 2/3 pow. stanu zajmuje aluwialna równina w dorzeczu Murray- Darling; we wsch. części wznoszą się najwyższe pasma Wielkich Gór Wododziałowych: Alpy Austral. Z Górą Kościuszki (2228 m), G. Błękitne, Liverpool i New England, opadające stromo ku wąskiej nizinie nadbrzeżnej; gł. rz.: Murray (graniczna ze stanem Wiktoria) z dopływami Murrumbidgee i Darling oraz Hawkesbury i Hunter uchodzące do oceanu. Klimat zwrotnikowy, na wsch. dość wilgotny (roczne opady 1000- 2000 mm), w zach. części- suchy (roczne opady poniżej 180 mm na pd.- zach.). Lasy sawannowe z eukaliptusami i akacjami, na pn.- zach. suche zarośla (scrub); na wybrzeżu i wsch. stokach gór wiecznie zielone lasy; powyżej 2000 m łąki górskie; tereny chronione stanową 4,2% pow. stanu, największy Park Nar. Kościuszki (646,9 tys. ha); jeziora Willandra Billabong i lasy na pn. wybrzeżu oraz wyspa Lord Howe wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.
N.P.W. jest najlepiej gospodarczo rozwiniętym stanem w Australii (dostarcza 1/3 krajowej produkcji przem.). Wydobycie węgla kam.(80 mln t- 1990/91), rud ołowiu i cynku (Broken Hill), miedzi i cyny, ponadto srebra, szafirów i złota; z piasków miner. na wybrzeżu wydobywa się rutyl i cyrkon. Zainstalowana moc elektrowni wynosi 10 200 MW (1992), 6 dużych elektrowni cieplnych (Bayswater i Eraring po 2640 MW), elektrownie wodne w G. Śnieżnych; produkcja energii elektr. 51,7 mld kW h (1989/ 90); gł. gałęzie przem.: spoż., metal. I maszyn., chem. (zwł. petrochem.), papierniczy, poligraf., drzewny, środków transportu, lekki, hutnictwo żelaza i aluminium; większość zakładów przem. Skupia się na obszarze Sydney. Rozwinięta hodowla owiec (59,8 mln sztuk- 1991), bydła (5,7 mln), trzody chlewnej i drobiu; grunty orne i sady zajmują 5% pow. stanu; gł. region rol. (sztucznie nawadniany) Riverina; ok. 1/2 areału znajduje się pod uprawą pszenicy (zbiory 2,1 mln t- 1990/ 91); ponadto uprawia się owies, kukurydzę, ryż, lucernę, ziemniaki; z roślin przem. Najważniejsze są bawełna i słonecznik oraz trzcina cukrowa; w dolinach Murray, Murrumbidgee i Hunter winnice i sady; połowy tuńczyka. Długość linii kol. 10 tys. km (1990), dróg kołowych 205 tys. km (1992), w o ulepszonej nawierzchni 70 tys. km; ważną rolę w transporcie odgrywa komunikacja lotn.; Sydney jest największym portem lotn. W Australii, przewozy 3,5 mln pasażerów na liniach międzynar. i 7 mln na krajowych; łączny przeładunek w portach 84,6 mln t (1989/ 90), w tym wywóz 53,5 mln t; największe porty mor.: Sydney (z Botany Bay), Port Kebla i Newcastle. W 1992 N.P.W. odwiedziło 1,1 mln turystów. Eksport węgla, koksu i brykietów, wełny, aluminium; import komputerów, samochodów, aparatury elektrycznej.
Terytorium Północne- (Northern Territory), terytorium autonomiczne Związku Austral.. Główne miasta: Alice Springs, Katherine, Tennant Creek; gęstość zaludnienia 0,1 osób na km2; ludność miejska 72% (1986), z tego w Darwin 47% (1989); większość ludności rdzennej mieszka w rezerwatach (o łącznej pow. 276 tys. km2- 1984). Linia brzegowa (dł. 6200 km z przyległymi wyspami) silnie rozwinięta; 4/5 pow. leży w strefie zwrotnikowej; pn. część równinna (wys. 200- 300 m ); w pd. części (fragment Wyż. Zachodniej) wznoszą się G. MacDonella (wys. do 1510 m) oraz góry wyspowe Ayers Rock i Olga; wzdłuż wybrzeża ciągnie się pas zabagnionych nizin. Rzeki okresowe gł. Victoria, Daly (uchodzą do morza Timor), Roper (do zat. Karpentaria); gł. źródłem wody są studnie artezyjskie. Klimat zwrotnikowy, w pn. części podrównikowy (na wybrzeżu odmiana monsunowa); średnia temp. w lipcu od 12- 150C na pd. do 250C na pn., w styczniu 25- 280C w wyższych partiach G. MacDonella, 290C na wybrzeżu i 320C w środk. części; roczne opady 120 mm w pd. wsch. (Pustynia Simpsona), na wybrzeżu do 1500 mm. Panują półpustynie porośnięte twardo listnymi trawami lub niskimi zaroślami akacji (mulga), przechodzące na pd.- wsch. i pd.- zach. w pustynie z b. skąpą roślinnością trawiastą; w pn. części występują sawanny i widne lasy eukaliptusowe, na płaskich bagnistych brzegach mor.- lasy mangrowe (namorzyny); 74 tereny chronione (o łącznej pow. 2, 35 mln ha); parki nar. Kakadu (1,8 mln ha) i Uluru (132,6 mln ha) wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.
Wydobycie boksytów (na płw. Gove), rud manganu (na wyspie Groote Eylandt), uranu i miedzi, złota, srebra, ropy naft. (rurociąg Meerenie- Alice Springs) i gazu ziemnego (gazociągi Palm Valley- Alice Springs i od złóż Amadeus do Darwin); nad rzeką MacArthur występują jedne z największych złoża rud ołowiu i cynku; ekstensywny wypas bydła (1,7 mln sztuk- 1989) na wielkich farmach (Wave Hill ma pow. 12,4 tys. km2), owiec, koni; od 1952 na niewielką skalę (w okolicach Darwin, Katherine i Alice Springs) uprawa ryżu, orzeszków ziemnych, bawełny, tytoniu, warzyw i owoców; połowy krewetek, ryb, perłopławów. Komunikacja gł. lotn.; Darwin jest międzynar. portem lotn., również gł. portem mor. na pn. wybrzeżu Australii; dł. linii kol. wynosi ok. 800 km (od 1980 Alice Springs połączone z transaustral. linią torami o normalnej szerokości); dł. dróg kołowych ok. 20 tys. km, gł. szosa: Darwin- Alice Springs (do Australii Pd.) oraz odgałęzienia Katherine- Hall’s Creek (do Australii Zach.) i Tennant Creek- Mount Isa (do stanu Queensland). W 1991 - 92 T.P. odwiedziło 850 tys. turystów (gł. parki nar.). Wywóz rud metali, złota, mięsa, skóry krokodyli.
Queensland- stan w pn.- wsch. części Australii. Gł. miasta: Townsville, Gold Coast, Ipswich, Towwomba, Rockhampton, Cairns; ludność miejska 78,9% (1986), z tego 45% mieszka na obszarze metropolitalnym Brisbane. Linia brzegowa dł. 7,4 tys. km; na pn. głęboko wcięta w ląd zat. Karpentaria, od wsch. ogranicza płw. Jork; wzdłuż wsch. wybrzeża ciągnie się Wielka Rafa Koralowa (na dł. ponad 2000 km); we wsch. części wznoszą się Wielkie G. Wododziałowe (wys. do 1611 m- szczyt Mount Bartle Frere), opadające stromo ku wąskiej niz. nadbrzeżnej; zach. część przeważnie równinna; w granicach Q. Znajduje się ok. 2/3 pow. Wielkiego Basenu Artezyjskiego; gł. rz.: Burdekin, Fitzroy (zlewisko M. Koralowego), Gilbert, Flinders, Leichhardt (uchodzą do zatoki Karpentaria), Diamantina, Thomson (płyną okresowo do jez. Eyre) oraz pr. Dopływ Darling (Warrego, Condamine- Ballone, Dumaresq- Macintyre). Większa część Q. leży w strefie klimatu zwrotnikowego (na wsch. wybrzeżu klimat wilgotny, we wnętrzu- kontynent. suchy); pn. część (płw. Jork) ma klimat podrównikowy wilgotny; najwyższe opady (ponad 4400 mm) na pn.- wsch. wybrzeżu, najniższe (poniżej 125 mm) w pd.- zach. części stanu; w sezonie wilgotnym (od stycznia do marca) na wsch. wybrzeżu występują huragany (cyklony tropik.). Na wsch. rosną wilgotne, wiecznie zielone lasy; na pn. wybrzeżu namorzyny (mangrowe); wnętrze zajmuje ubożejąca ku pd.- zach. roślinność kserofityczna (świetliste lasy eukaliptusowe, sawanny oraz półpustynie i pustynie piaszczyste i słone). Na obszarze Wielkiego Basenu Artezyjskiego hodowla bydła (10,5 mln sztuk- 1992) i owiec (15,3 mln); grunty orne i sady zajmują zaledwie 2% pow. (z tego ok. 260 tys. ha jest sztucznie nawadniane); gł. uprawy: trzcina cukrowa (zbiory 19 mln t- 1991/ 92), zboże (pszenica, sorgo, jęczmień, kukurydza), orzeszki ziemne, soja, tytoń, bawełna; rozwinięte sadownictwo (ananasy, banany, mango, papaja, brzoskwinie, morele). Wydobycie boksytów (płw. Jork), węgla kam. (zagłębie Bowen), srebra, rud, ołowiu, miedzi i cynku (Mount Isa), złota (29,1 t- 1991/ 92), gazu ziem. i ropy naft. (złoża Cooper Creek- Eromanga); przemysł spoż. (zwł. cukr. I mięsny), środków transportu, hutnictwo metali nieżel. (miedź, ołów, aluminium), chem., drzewno- papierniczy, lekki (włók.). Transport lotn. (3 międzynar. porty lotn.: Brisbane, Townsville, Coolangatta), ponad 150 portów lokalnych i lotnisk; w zach. części med. służba lotn.; łączny przeładunek w portach 102 mln t (1988/ 89), w tym przewozy kabotażowe- 26 mln t; największe porty: Brisbane, Gladstone, Hay Point, Weipa; dł. linii kol. 10 tys. km (1991), dróg kołowych 174,4 tys. km (1992); rurociąg naft. Moonie- Brisbane (Lytton), gazociąg Roma- Brisbane. Ważną rolę odgrywa turystyka (Wielka Rafa Koralowa, piaszczyste plaże, parki nar.). Eksport aluminium, węgla, cukry, mięsa wełny.
Tasmania- najmniejszy stan Australii; obejmuje wyspę T. u pd.- wsch. wybrzeży kontynentu, grupy wysp w Cieśn. Bassa (King, Flindersa, Bruny) oraz wyspę Macquarie w pd. części O. Indyjskiego. Gł. miasta: Launceston, Devonport, Burnie; w miastach mieszka 72,3% ludności (1991), z tego na obszarze metropolitalnym Hobart- 41% (1993); w górn. Regionie na zach. wybrzeżu skupia się zaledwie 2% ludności T., pd.- zach. część T. jest niezamieszkana.
Wyspa T. górzysta pod względem geol. stanowi przedłużenie gór wschodnioaustral.,