Henryk Senkiewicz

Urodził się we wsi Wola Okrzejska w ziemi łukowskiej na Podlasiu w zubożałej rodzinie szlacheckiej, pieczętującej się herbem Oszyk, po mieczu wywodzącej się z Tatarów osiadłych na Litwie w XV i XVI wieku.

Rodzicami jego byli Józef Sienkiewicz (1813-1896) i Stefania Sienkiewicz z rodziny Cieciszowskich (1820-1873). Wola Okrzejska należała do babki pisarza Felicjany Cieciszowskiej. Zostaje ochrzczony w sąsiedniej miejscowości Okrzeja, w kościele ufundowanym przez prababkę pisarza. Rodzina z czasem wraca do Grotek, potem przenosi się do Wygnanowa i Potkanny kolo Przytyka, następnie do Grabowców i do Wężyczyna, po czym ostatecznie od roku 1861 przenosi się do Warszawy. W 1858 roku Henryk rozpoczyna naukę w gimnazjum w Warszawie; nie uzyskuje wysokich not, najlepiej idą mu przedmioty humanistyczne. W wyniku trudnej sytuacji materialnej, nie mogąc liczyć na pomoc finansową rodziców, dziewiętnastoletni Sienkiewicz podejmuje się posady guwernera u rodziny Weyherów w Płońsku. Prawdopodobnie, w tym czasie napisał swoją pierwszą niepublikowaną powieść - Ofiara. Pracował tu także nad swoją pierwszą opublikowaną powieścią - Na marne. Jednocześnie zaś kończy zaocznie ostatnie klasy gimnazjum. W 1866 uzyskuje świadectwo dojrzałości. Zgodnie z wolą rodziców zdaje na wydział lekarski Szkoły Głównej Warszawskiej. Z czasem rezygnuje i podejmuje studia prawnicze, by w ostateczności przenieść się na wydział Filologiczno-Historyczny. Zdobywa tam gruntowną znajomość literatury i języka staropolskiego. W 1867 podejmuje pierwszą próbę literacką, pisze wierszowany utwór Sielanka młodości, który zostaje odrzucony przez Tygodnik Ilustrowany. W 1869 debiutuje jako dziennikarz. Przegląd Tygodniowy drukuje jego recenzję sztuki teatralnej a Tygodnik Ilustrowany drukuje rozprawkę historyczno-literacką o Mikołaju Sępie Sarzyńskim. Sienkiewicz pisuje pod pseudonimem Litwos do Gazety Polskiej oraz Niwy. W 1873 roku objął w Gazecie Polskiej roku stały felieton Bez tytułu, a w roku 1875 cykl Chwila obecna. Od 1874 roku prowadził dział literacki w Niwie.

Pomnik Henryka Sienkiewicza w SłupskuPisze powieść Na marne (1871), następnie Humoreski z teki Worszyłły (1872), Stary sługa (1875), Hania (1876), oraz Selim Mirza (1877). Trzy ostatnie utworzy nazywane są małą trylogią. Bywa na popularnych w owym czasie salonach warszawskich: u swej krewnej Jadwigi Łuszczewskiej znanej pod pseudonimem literackim Deotyma oraz u aktorki Heleny Modrzejewskiej.

W 1876 wyjeżdża wraz z Heleną Modrzejewską oraz grupą znajomych do USA. W owym czasie taka podróż nie była czymś powszednim. Pisze o tym w korespondencji do gazety tak: ?Człowiek, który wyjeżdża do Ameryki, jest jeszcze u nas rzadkością. Wyobrażam sobie nawet, że po powrocie, w powiecie łukowskim, z którym łączą mnie liczne stosunki, przynajmniej przez miesiąc będą mnie uważać za rodzaj powiatowego Ferdynanda Korteza.? W Ameryce dłużej zatrzymuje się w Kalifornii. Z tego okresu pochodzą Listy z podróży; drukowane w Gazecie Polskiej zyskały sobie szerokie uznanie czytelników. Pisze też Szkice węglem (1877). Pod wpływem podróży do Stanów Zjednoczonych napisał kilka dalszych utworów: Komedia z pomyłek (1878), Przez stepy (1879), W krainie złota (1880), Za chlebem (1880), Latarnik (1881), Wspomnienia z Maripozy (1882), Sachem (1883).

Wraca do Europy w 1878 roku; zatrzymuje się w Londynie, następnie przez rok przebywa w Paryżu. Pobyt we Francji sprawia że Sienkiewicz poznaje nowy prąd w literaturze ? naturalizm. W 1879 w artykule Z Paryża przedstawił ten nurt literatury w pozytywnych barwach. Stwierdził w nim: ?Dla powieści naturalizm był w zasadzie znakomitym, niezbędnym i może jedynym krokiem naprzód?. Dwa lata później zmienił zdanie na ten temat i wypowiadał się o naturalizmie w tonie krytycznym. Wyrazem przekonań na temat naturalizmu i pisarstwa jako takiego są wydane drukiem odczyty: O naturalizmie w powieści (1881), O powieści historycznej (1889), Listy o Zoli (1893).

Pobyt w Ameryce i korespondencje, które były publikowane w prasie polskiej, zyskały uznanie i wzbudziły zainteresowanie jego osobą. Powodzenie pisarza świetnie odmalował Bolesław Prus w artykule Co p. Sienkiewicz wyrabia z piękniejszą połową Warszawy na łamach Kuriera Warszawskiego z 1880 roku. ?Już po powrocie z Ameryki, prawie każda z dam, przechodząc ulicą, posądzała prawie każdego wyższego i przystojnego mężczyznę o to, że jest Sienkiewiczem. (...) Nareszcie spotykając co krok fryzury la Sienkiewicz, wiedząc, że młodzi panowie jeden po drugim zapuszczają Hiszpanki, starają się mieć posągowe rysy i śniadą cerę, postanowiłem poznać jego samego (...) Z mego kąta widzę, że sala prawie wyłącznie zapełniona jest przez płeć piękną. Kilku mężczyzn, którzy tam byli do robienia grzeczności damom albo pisania sprawozdań, tak już w ciżbie kobiet potracili poczucie własnej indywidualności, że mówili: byłam, czytałam, wypiłyśmy we dwie sześć butelek?"

W 1879 Sienkiewicz wygłasza odczyt we Lwowie pod tytułem Z Nowego Jorku do Kalifornii. W 1880 w Poznaniu odczytuje w hotelu Bazar nowelę Za chlebem, następnie w Warszawie wygłasza dwa odczyty o naturalizmie w literaturze. W 1879 wracając z Lwowa w Szczawnicy daje odczyt o swym pobycie w Ameryce. W Szczawnicy po raz pierwszy widzi swoją przyszłą żonę Marię Szetkiewiczównę. Dowiaduje się, że cała rodzina Szetkiewiczów wybiera się do Wenecji, rusza za nimi i tam poznaje osobiście Marię. 18 sierpnia 1881 roku zawiera związek małżeński z Marią Szetkiewiczówną, ślub odbył się w kościele należącym do Zgromadzenia Panien Kanoniczek przy palcu Teatralnym (dziś wspomniany kościół nie istnieje). Z tego małżeństwa pochodzą dzieci: Henryk Józef i Jadwiga Maria. Małżeństwo nie trwało długo, Maria umiera 18 sierpnia 1885 roku. W 1882 roku wiąże się z dziennikiem Słowo (pismo o tendencjach konserwatywno-szlacheckich), którego początkowo jest nawet redaktorem naczelnym. Pisze utwór dramatyczny Na jedną kartę, wystawiany w teatrach we Lwowie i Warszawie (w latach 1879-1881).

W 1880 pisze utwór historyczny Niewola tatarska, pracuje nad powieścią historyczną Ogniem i mieczem. W liście do redaktora krakowskiej gazety Czas Stanisława Smolki z 1 lutego 1884 pisze tak: ?Co do powieści wielkiej, ta będzie nosiła prawdopodobnie tytuł Wilcze gniazdo. Rzecz dzieje się za Jana Kazimierza, w czasie insurekcji kozackiej.? Wspomniana w liście powieść Wilcze gniazdo zaczęła się ostatecznie ukazywać w odcinkach na łamach Słowa od 2 maja 1883 do 1 marca 1884 roku pod tytułem Ogniem i mieczem. Ogniem i mieczem była jednocześnie drukowana w warszawskiej gazecie Słowo oraz krakowskiej Czas.

Powieść Ogniem i mieczem (podobnie zresztą jak kolejne części Trylogii) przyniosła pisarzowi wielkie uznanie i spotkała się z nadzwyczajnym odbiorem społecznym. Wiele osób korespondencyjnie pytało o dalsze losy ulubionych bohaterów. Miasto Zbaraż w 1879 roku nazwało jedną z ulic imieniem Sienkiewicza. W 1900 roku mieszkańcy Zbaraża nie zgodzili się na oddanie pod budowę placu kościelnego, twierdząc, że leżą tam szczątki Podbipięty. Wystawiono sztukę teatralną opartą na powieści. Jacek Malczewski wystawił w 1884 roku tak zwane żywe obrazy na podstawie Ogniem i mieczem.

Powieść spotkała się też z krytyką. Wytykano, nie bezpodstawnie, przeinaczenia historyczne, wypaczanie niektórych wydarzeń historycznych.

Pisarz rozpoczął prace nad kolejną częścią Trylogii ? Potopem; tytuł miał według autora wskazywać na potop mas ludowych, które wyparły najeźdźcę z ojczyzny. Potop był drukowany w Słowie (od 23 grudnia 1884 do 2 września 1886). W trakcie prac nad powieścią umarła na gruźlicę jego żona, Maria Szetkiewicz, to był trudny okres w życiu pisarza. Powieść szybko podbiła serca czytelników i potwierdziła pozycję pisarza w społeczeństwie. Po śmierci małżonki pisarz udał się na wyprawę do Konstantynopola (przez Bukareszt i Warnę), z której pisał korespondencje. Po powrocie do Warszawy ukazuje się trzecia część Trylogii ? Pan Wołodyjowski. Powieść jest drukowana w Słowie od maja 1887 do maja 1888 roku. Trylogia wyniosła Sienkiewicza na szczyty popularności i uczyniła z niego najpopularniejszego pisarza polskiego. Stefan Żeromski w swych Dziennikach napisał: ?Sam widziałem w Sandomierskiem, jak wszyscy, tacy nawet, którzy nic nie czytują, dobijali się o Potop.? Sienkiewicz dostał jako wyraz uznania 15 tysięcy rubli od nieznanego wielbiciela, który się podpisał jako Michał Wołodyjowski. Sienkiewicz wspomniane pieniądze przeznaczył na fundusz imienia Marii Sienkiewiczowej dla artystów zagrożonych gruźlicą.

W 1888 roku odbywa podróż do Hiszpanii. W 1890 roku włącza się w organizację roku Mickiewiczowskiego. Pod koniec roku 1890 wyruszył w podróż do Afryki. Podróż zaowocowała Listami z Afryki. W 1891 roku ukazało się książkowe wydanie Bez dogmatu. Powieść Bez dogmatu była drukowana wcześniej od 1889 do 1890 na łamach Słowa. W 1892 podpisał umowę na powieść Rodzina Połanieckich, książkowe wydanie ukazało się w 1895 roku. Latem 1894 Sienkiewicz odczytywał w Zakopanem fragmenty Krzyżaków ale prasa już w 1892 doniosła że pisarz przystąpił do prac nad powieścią z czasów krzyżackich. W 1893 pisarz przystąpił do przygotowań nad powieścią Quo vadis. Koniec lat osiemdziesiątych i początek lat dziewięćdziesiątych to dla pisarz okres bardzo wytężonej pracy nad kilkoma powieściami.

W życiu prywatnym pojawia się Maria Romanowska, przybrana córka odeskiego bogacza Wołodkowicza. Sienkiewicz wybrał się do Odessy na zaręczyny. Ślub odbył się 11 listopada 1893 roku, w niedługim czasie jednak panna młoda opuściła męża. Sienkiewicz uzyskał papieskie potwierdzenie niezaistnienia sakramentu małżeństwa.

W lutym 1895 roku Sienkiewicz pisze pierwsze rozdziały Quo vadis, nad którym prace przygotowawcze, zbieranie materiału rozpoczął już w 1893 roku. Powieść zaczęła się ukazywać drukiem w marcu 1895 roku w Gazecie Polskiej (w Warszawie), w Czasie (w Krakowie) oraz Dzienniku Poznańskim (w Wielkopolsce); zakończyła się ukazywać pod koniec lutego 1896 roku. Szybko ukazało się wydanie książkowe Quo vadis. Powieść szybko zyskała uznanie i zrobiła zawrotną karierę w całej Europie. Książka do dziś cieszy się wyjątkową popularnością, została przetłumaczona na wiele języków, nawet na tak egzotyczne jak arabski czy japoński. O popularności Quo vadis w owym czasie świadczy chociażby fakt że imiona bohaterów nadawano koniom startującym w gonitwie Grand Prix de Paris. Wielokrotnie powieść adaptowano i wystawiano na deskach teatrów, ukazała się nawet opera oparta na motywach powieści. W 1913 roku Quo vadis zostało sfilmowane. Potem powieść była ekranizowana jeszcze kilkakrotnie.

W 1900 roku pisarz obchodzi swój jubileusz pracy twórczej, odbywa się on w atmosferze zaangażowania całego społeczeństwa. Pisarz otrzymał od społeczeństwa majątek w Oblęgorku, stworzył tam ochronkę (szkołę) dla dzieci. W tym samym roku Uniwersytet Jagielloński przyznaje mu tytuł doktora honoris causa. Sienkiewicz angażuje się w sprawy społeczne. W 1901 roku napisał odezwę w sprawie dzieci we Wrześni, w 1906 wzywał rodaków z USA do pomocy głodującym w Królestwie Polskim.

W 1904 roku bierze ślub z cioteczną siostrzenicą Marią Babską.

W 1905 roku otrzymuje nagrodę Nobla za całokształt pracy artystycznej. W przemówieniu wygłaszanym z tej okazji Sienkiewicz mówił, że zaszczyt ten jest szczególnie ceny dla syna Polski. ?Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysięcznych dowodów, że żyje?. Dodał też ?Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać?.

Pisze powieść Na polu chwały (1903-1909), która miała być początkiem nowej trylogii. W 1910 ukazuje się w odcinkach w Kurierze Warszawskim jego powieść skierowana dla młodzieży pod tytułem W pustyni i w puszczy.

Po wybuchu wojny Sienkiewicz wyjeżdża do Szwajcarii. Jest obok Ignacego Jana Paderewskiego założycielem Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Zmarł w Vevey 15 listopada 1916, gdzie go pochowano. W 1924 roku, już w wolnej Polsce, prochy pisarza uroczyście złożono w Warszawie w katedrze św. Jana.

Był kawalerem Legii Honorowej i członkiem zagranicznym Serbskiej Akademii Nauk i Umiejętności.