Kwestia Polska w czasie I wojny światowej

KWESTIA POLSKA W CZASIE I WOJNY ŚWIATOWEJ

Pierwsze dziesięciolecie XX w. Przybliżyło możliwość wybuchu wojny w Europie. Polskie stronnictwa polityczne stanęły przed koniecznością wypracowania programów, które odpowiadałyby nowej sytuacji i objęły wszystkie trzy zabory. Państwa zaborcze po raz pierwszy od stu lat były bowiem skłócone i związały się z przeciwstawnymi blokami politycznymi: Rosja przystąpiła do ententy przeciwko Niemcom i Austro ? Węgrom. Polacy musieli się zdecydować, którego z zaborców poprzeć przeciwko drugiemu. Wytworzyły się w tej sprawie różne orientacje.

Orientacja prorosyjska ? antyniemiecka -Stronnictwo Narodowo -Demokratyczne
Koncepcja ta narodziła się w środowisku Ligii Narodowej i endecji, a jej autorem był główny teoretyk stronnictwa ? Roman Dmowski. Uważał on, że największe zagrożenie dla Polaków i polskości stwarzają Niemcy, a zwłaszcza Prusy. Polacy powinni się więc oprzeć na zaborcy najmniej zagrażającym polskości, czyli słowiańskiej Rosji, która była sprzymierzona z ententą. Endecja realizowała program stopniowego osiągania autonomii za pomocą legalnych działań w parlamencie rosyjskim ? Dumie.
Dmowski zakładał zwycięstwo państw ententy w nadchodzącym konflikcie, ale wątpiłby efektem tych wydarzeń było odzyskanie przez Polaków niepodległości. Uważał że możliwe będzie jedynie zjednoczenie wszystkich ziem polskich pod berłem cara, co później doprowadzi do autonomii, a być może skłoni Rosję do przyznania Polsce niepodległości. Program Dmowskiego i endecji zabór pruski chętnie poparł, austriacki przeciwnie, ponieważ panowały tam tradycje lojalistyczne. Polityka prorosyjska oznaczała bowiem wystąpienie przeciw Niemcom a zatem także przeciw ich sojusznikom Austro ? Węgrom.
Od 1909 carat zaczął się wycofywać z ustępstw wymuszonych w trakcie wystąpień i strajków w latach 1905 ? 1907 ( ograniczenie liczby polskich mandatów w Dumie, rozwiązanie polskich organizacji oświatowych i kulturalnych, oderwanie w 1912 r. Od Królestwa Polskiego guberni chełmskiej).
Zdominowana przez Dmowskiego endencja nie zmieniła jednak prorosyjskiej polityki, co spowodowało odejście z jej szeregów związanych z nią organizacji robotniczych i chłopskich ? Narodowego Związku Chłopskiego i Narodowego Związku Robotniczego, które przyłączyły się do programu niepodległościowego. Podobnie zareagowała młodzieżowa organizacja ?Zet?. W 1911 r. endeckie środowiska w Galicji rozpoczęły organizowanie przysposobienia wojskowego: Drużyn Polowych: ?Sokoła? pod dowództwem Józefa Hallera oraz Polskich Drużyn Strzeleckich. Ich celem było przygotowanie sił zbrojnych do walki z Rosją.

Orientacja proaustraicka ? antyrosyjska -niepodległościowa
Ta koncepcja zakładała przymierze z Austro ? Węgrami i wspólną z nimi walkę przeciw Rosji. Liczono na zwycięstwo państw centralnych w wojnie i przyłączenie ziem polskich zaboru rosyjskiego do ziem polskich państw centralnych, z czym wiązał się wzrost czynnika polskiego ( pod panowaniem austriackim).W konsekwencji miało powstać trialistyczne (trójczłonowe) państwo:Austria, Węgry, Polska. Opowiadała się za nią przede wszystkim PPS ? Frakcja Rewolucyjna ( w 1909 r przemianowana na PPS) na czele z Józefem Piłsudskim, przywódcą Organizacji Bojowej PPS. Przewidywał on wybuch w Królestwie Polskim zbrojnego powstania przeciw Rosji i wyzwolenie ziem zaboru rosyjskiego, które stałyby się zaczątkiem przyszłego państwa polskiego. W latach 1905 ? 1907 okazało się, że robotnicy Królestwa Polskiego nie kwapią się do wywołania powstania, Piłsudski wyjechał do Galicji. Tam rozwinął działalność w środowisku radykalnej młodzieży inteligenckiej. W 1908 piłsudczycy założyli Związek Walki Czynnej (ZWC). Jego przywódcami byli Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski. Celem organizacji nadal było wywołanie powstania antyrosyjskiego w Królestwie Polskim. W 1910 piłsudczycy stworzyli legalne paramilitarne organizacje młodzieżowe: ? Strzelec? w Krakowie i ? Związek Strzelecki? we Lwowie. Prowadziły one wojskowe przysposobienie młodzieży, przygotowując w ten sposób kadry dla przyszłej polskiej armii.
W roku 1912 powstała Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KSSN), w której skład weszły: PPS, Polska Partia Socjalno- Demokratyczna z Galicji, PSL, przedstawiciele PPS z zaboru pruskiego oraz Narodowy Związek Robotniczy i Narodowy Związek Chłopski oraz liberalne Stronnictwo Postępowe z Galicji. Po rozłamie w PSL w KSSN pozostała PSL ?Lewica?, natomiast PSL ? Piast? z Bojką i Witosem związał się z endecją. Komendantem przyszłej armii polskiej mianowano Piłsudskiego.

Orientacja proaustriacka ? lojalistyczna
Zwolennikami tej orientacji byli także galicyjscy konserwatyści, ale chcieli oni zachować lojalność wobec państwa austriackiego i dlatego z oporami przyjmowali program niepodległościowy. Ich obawy wzbudzał również samodzielny i ambitny Piłsudski, zwłaszcza, że legitymował się socjalistycznym rodowodem.
W kręgu konserwatystów narodziła się koncepcja trialistyczna, zakładająca przyłączenie Królestwa Polskiego do Galicji i przekształcenie monarchii dualistycznej w trialistyczną. Równouprawnione miały być w tej konstrukcji trzy człony: Austria, Węgry i Polska.

Działania militarne na ziemiach polskich
Przez ziemie polskie przebiegały granice rosyjsko ? austriacka i rosyjsko ? niemiecka, dlatego od pierwszych dni wojny obszary te znalazły się w zasięgu frontu wschodniego. Na północnym odcinku tego frontu, w wyniku klęski Rosjan w sierpniu 1914 r. Pod Tannenbergiem, Niemcy opanowali zachodnią część Królestwa, przy okazji bombardując bez potrzeby Kalisz.
Na południowym odcinku frontu wschodniego Rosjanie radzili sobie lepiej, to tez tereny Galicji Wschodniej początkowo zostały zajęte przez armie rosyjska.
Do końca 1914 r. front kilkakrotnie przechodził przez tereny Galicji i Królestwa Polskiego, powodując ogromne zniszczenia.
Wiosenna ofensywa państw centralnych w 1915 r. na froncie wschodnim doprowadziła do wyparcia Rosjan z Galicji. 30 Lipca wojska austriackie wkroczyły do Lublina, a 5 sierpnia niemieckie do Warszawy. Front, który nieprzerwanie posuwał się na wschód, ustabilizował się ostatecznie jesienią 1915 r. na linii Tarnopol ? Pińsk ? Dyneburg ? Zatoka Ryska.

Polskie stronnictwa wobec wybuchu wojny
Na wybuch wojny najżywiej zareagowali przeciwnicy Rosji, podejmując akcje polityczne i wojskowe. Krakowscy lojaliści zaczęli zabiegać w Wiedniu o przekształcenie monarchii dualistycznej w trialistyczną, natomiast przedstawiciele KSSN z Piłsudskim na czele zaproponowali Austrii pomoc wojskowa w postaci wywołania w Królestwie Polskim powstania przeciw Rosji.
6 sierpnia 1914 r. ?pierwsza kadrowa? kompania strzelecka przekroczyła granicę z Rosją. Piłsudski chcąc uwiarygodnić swe działania i zmobilizować Polaków ? obwieścił utworzenie w Warszawie fikcyjnego Rządu Narodowego. Nie udało mu się jednak poderwać społeczeństwa i ?pierwsza kadrowa? musiała wrócić do Krakowa.
Austriacy stracili zainteresowanie dla idei polskiego wojska i politycy krakowscy, aby uchronić oddziały strzeleckie przed rozwiązaniem, postanowili działać na płaszczyźnie oficjalnej. 16 Sierpnia 1914 r. powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, jako reprezentacja wszystkich ugrupowań zaboru austriackiego (jednocześnie przestała istnieć KSSN). W uzgodnieniu z Wiedniem zapowiedziano formowanie legionów polskich, do których weszłyby Piłsudczykowskie oddziały strzeleckie i zbuntowane przeciw Dmowskiemu endeckie drużyny strzeleckie. Legionom narzucono dowództwo austriackie natomiast Piłsudski objął stanowisko komendanta I Brygady.
Legiony Polskie brały czynny udział w wojnie. I Brygada uczestniczyła w zimowej kampanii 1914/1915 r. Oraz wiosennej kampanii 1915 r. II Brygada, którą dowodził gen. Józef Hallera walczyła w Galicji Wschodniej i na Węgrzech, a III Brygada płk. Stanisława Szeptyckiego ? na Lubelszczyźnie i Wołyniu. Liczebność Legionów rosła, latem 1915 liczyły już 15 tys. Żołnierzy w oddziałach bojowych i 10 tys. na tyłach.
Naczelny Komitet Narodowy opuścili wkrótce galicyjscy endecy, przeciwni idei walki zbrojnej z Rosja u boku Austrii i pod polskimi sztandarami.
W Królestwie Polskim Narodowa Demokracja tworzyła własne instytucje o nastawieniu prorosyjskim. Tuz po odezwie wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza zaczęto zakładać komitety obywatelskie, z Centralnym Komitetem Obywatelskim na czele.
25 Listopada 1914 r. przedstawiciele endecji i partii polityki realnej powołali w Warszawie Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim i Zygmuntem Wielopolskim na czele. Wraz z instytucja polityczna powstał także polski ochotniczy Legion Puławski.
Rosjanie nie podjęli dyskusji z KNP, obawiając się żądania autonomii dla Królestwa.

Polskie ziemie pod okupacją państw centralnych
Po wkroczeniu wojsk państw centralnych do Królestwa Polskiego latem 1915 r. okupanci podzielili strefy wpływów. Utworzono dwa generalne gubernatorstwa ? niemieckiej w Warszawie i austriackie w Lublinie.
Ziemie polskie objęła gospodarka wojenna z wszystkimi jej aspektami ? racjonowaniem towarów pierwszej potrzeby, spekulacją, inflacją, czarnym rynkiem.
Nowa sytuacja militarna i polityczna zmusiła obu zaborców do podjęcia sprawy polskiej, przede wszystkim do ustępstw. Nie było oczywiście mowy o polskich władzach politycznych, ale wszędzie wprowadzono język polski. W miejsce komitetów obywatelskich, powstały rady opiekuńcze, z rada Główna Opiekuńcza na czele.
Ani Austriacy, ani Niemcy nie podjęli jednak sprawy przyszłości Królestwa Polskiego.
Po kryzysie przywódców Legionów, Piłsudski pozostając komendantem I Brygady rozpoczął tworzenie instytucji niezależnych od krakowskiego NKN. W grudniu 1915 r. powołał Centralny Komitet Narodowy, który miał stanowić polityczną reprezentacje dla Królestwa Polskiego. W skład CKN weszły m.in.: PPS, Narodowy Związek Robotniczy oraz PSL ?Wyzwolenie? z Królestwa Polskiego. Jednocześnie rozbudowywał założona jeszcze w październiku 1914 r. tajna ? Polską Organizację Wojskową.
W tym czasie wszystkie trzy brygady legionowe brały udział w walkach z Rosjanami (od jesieni 1915 r. do lata 1916 r.). W lipcu 1916 r. Piłsudski złożył dymisje ze stanowiska komendanta i jesienią 1916 r. przybył do Warszawy, gdzie postanowił włączyć się do działalności politycznej.

Akt 5 listopada
Państwa centralne zaczęły dostrzegać znaczenie samodzielnego państwa polskiego. W 1916 r. Austria i Niemcy postanowiły proklamować ?samodzielne Królestwo Polskie?. Nie wspomniano o zakresie owej samodzielności ani o charakterze związków z obu dworami, obiecywano natomiast przyłączenie do Królestwa Polskiego części tzw. Ziem zabranych, a były to Litwa, Wołyń i Podole. Nie da się ukryć, że podstawowym celem jaki przyświecał zaborcom, była chęć zwerbowania polskich żołnierzy, wobec wyczerpywania się rezerw ludzkich w państwach centralnych. Przyszła armia polska miała podlegać Niemcom.
5 listopada 1916 r. Ogłoszono akt dwóch cesarzy ? Franciszka Józefa I i Wilhelma II . Przyszła Polska, utworzona z ziem zaboru rosyjskiego, miała być monarchią konstytucyjną związaną z obu ?sprzymierzonymi mocarstwami?. Pozostała część aktu stanowiła wezwanie do wstępowania do armii polskiej.
Mimo tych ograniczeń akt 5 listopada miał znaczenie przełomowe, gdyż dzięki niemu Polacy zaistnieli oficjalnie na scenie politycznej. Wkrótce zareagowali nań zachodni alianci oraz Rosja.
25 grudnia 1916 r. car Mikołaj II zadeklarował dla ziem polskich wolność, zjednoczenie i własny ustrój w unii z Rosją.

?Błękitna Armia? generała Hallera
Armia Polska we Francji 1917-1919, Armia Hallera, ?Błękitna Armia?, polska ochotnicza formacja wojskowa, powołana 4 VI 1917 na mocy dekretu prezydenta Francji R. Poincargo. Zorganizowana na zasadzie zaciągu ochotniczego, z pośród Polaków służących w wojsku francuskim, byłych polskich jeńców wojennych z armii austro-węgierskiej i niemieckiej (ok. 35 tys.) oraz polskiego wychodźstwa ze Stanów Zjednoczonych (ok. 22 tys.) i Brazylii (300 osób). Polityczne kierownictwo nad Armią pełnił od 23. II.1918 Komitet Narodowy Polski.
Na mocy układu z 28. IX 1918 uznana za samodzielną, sojuszniczą i jedyną współwalczącą armię polską, w której skład włączono także formacje wojskowe utworzone poza krajem, opowiadające się po stronie koalicji m. in. 4 Dywizję Strzelców Polskich gen. L. Żeligowskiego, 5 Dywizję Syberyjską płk. W. Czumy. Pierwszym dowódcą armii był Francuz gen L. Archinard, następnie od 4. X 1918 gen . Haller (stąd Armia Hallera lub od koloru mundurów ?Błękitna Armia?).
W 1918 oddziały armii mianowicie 1 pułk strzelców od lipca i nieco później od października 1 Dywizja Strzelców Polskich walczyły w Wogezach i Szampanii. Zasadnicza rozbudowa Armii nastąpiła już po zakończeniu działań wojennych I wojny światowej. Liczebność Armii liczyła ok. 70 tys. żołnierzy. W IV-VI 1919 wraz całym wyposażeniem została przetransportowana do Polski i brała udział w walkach polsko-ukraińskich w Galicji Wschodniej i na Wołyniu. We IX 1919 włączona do WP.

Paryska konferencja pokojowa
18 I 1919 r. w Wersalu zebrali się przywódcy 27 państw, które walczyły i zwyciężyły w wojnie, aby ustalić zasady trwałego pokoju i określić losy państw pokonanych. Przez pół roku powstał tekst traktatu wersalskiego (440 art.). W konferencji nie brali udziału przedstawiciele Niemiec ? podpisali tylko traktat. Główną rolę na konferencji odgrywali przywódcy Francji ? Clemenceau, GB ? Lloyd George i USA ? Woodrow Wilson.
Pracami delegacji polskiej na konferencji kierował Roman Dmowski. Pod koniec przybył do Paryża także premier rządu Ignacy Jan Paderewski. Na początku obrad Rada Najwyższa powołała specjalna komisję do spraw polskich, której przewodniczył francuski dyplomata JulesCambon ( Komisja Cambona). Opracowała ona projekt granic państwa polskiego, dosyć zbieżny z postulatami delegacji polskiej. Projekt ten stał się podstawą dyskusji w Radzie Najwyższej, został jednak gwałtownie zaatakowany przez premiera Wielkiej Brytanii Davida Lloyda George'a; Wysunął on własna koncepcję odbudowy państwa polskiego. Przeciwstawiał się nadmiernemu wzmocnieniu Polski kosztem Niemiec.Postulował przekazanie Śląska oraz części Wielkopolski Niemcom. Stanowisko angielskiego polityka było szokiem dla polskiej opinii publicznej. Przekonanej o życzliwym stanowisku państwa ententy wobec sprawy polskiej. Polacy liczyli, bowiem na odbudowę ojczyzny w granicach przedrozbiorowych. Anglicy obawiali się, że państwo polskie może stać się zarzewiem nowych konfliktów w Europie Środkowej.Ze względu na silne związki polsko-francuskie obawiano się także wzmocnienia wpływów francuskich w tym regionie. Ponadto, mimo wojny, pod względem politycznym Niemcy były Anglikom bliższe niż odległa terytorialnie Polska.
Dzięki zręcznej grze dyplomatycznej polskiej delegacji oraz poparciu Francji plany brytyjskiego premiera nie zostały zrealizowane w zupełności. Podpisany 28 czerwca 1919 r. w Wersalu traktat pokojowy z Niemcami wyznaczał nowa granicę polsko-niemiecką. Polsce przyznano Wielkopolskę ( bez Wschowa, Babimostu, Międzyrzecza i Skwierzyny) oraz część Pomorza Gdańskiego z pasem wybrzeża morskiego o długości 70 kilometrów. Gdańsk i okolice ogłoszono Wolnym Miastem pod opieka Ligi Narodów.
O przynależności państwowej Górnego śląska, Powiśla, Warmii i Mazur miały rozstrzygnąć plebiscyty. Polska uzyskała, zatem stosunkowo znaczne terytoria i szansę na przyłączenie kolejnych ziem. Był to sukces, zważywszy na słabą pozycję Polski na arenie międzynarodowej. Postanowienia traktatu wersalskiego wywołały jednak rozgoryczenie w społeczeństwie polskim. Niezadowolenie zwiększał fakt, iż Polsce, podobnie jak innym nowo powstałym państwom Europy Środkowowschodniej, narzucono podpisanie traktatu o ochronie praw mniejszości narodowych czyli ?Mały traktat wersalski?. Umożliwiał on mniejszościom narodowym między innymi zwracanie się do Ligi Narodów ze skarga na rząd polski. Traktatu tego nie podpisały Niemcy.
Na konferencji paryskiej podjęto także decyzje w sprawie polskiej granicy wschodniej. Polska otrzymała mandat, czyli pełnomocnictwo Ligi Narodów, na zarządzanie wschodnia Galicją przez 25 lat. Rada Najwyższa uchwaliła także deklarację dopuszczająca organizowanie polskiej administracji jedynie na zachód od linii Bóg ? Kuźnica ? Puńsk. Została ona później nazwana demarkacyjna linia Curzona. Postanowienia te zostały tylko na papierze. O kształcie wschodniej granicy, odrodzonej Rzeczpospolitej zdecydowała ostatecznie wojna polsko- radziecka.