Kreowanie się dziedziny stosunków międzynarodowych w USA

W literaturze naukowej przeważa pogląd, że autonomiczna dyscyplina ?stosunki międzynarodowe? wyrosłą na podglebiu rozwoju nauki o polityce oraz w ścisłym powiązaniu z przemianami międzynarodowymi XX wieku. Dominuje przy tym przeświadczenie, że dyscyplina ta rozwijała się głównie pod wpływem impulsów płynących z bieżących zdarzeń międzynarodowych i dlatego nie ma ona jakoby dłuższych tradycji, jak również nie jest w stanie nawiązywać do klasycznej myśli społecznej wieków poprzednich. Dopiero od końca trzeciej ćwierci XX wieku zaznaczyła się wyraźna tendencja stosowania podejścia historycznego, a w konsekwencji i sięgania w głębszą przeszłość rozwoju myśli o stosunkach międzynarodowych. Dojrzewanie i instytucjonalizacja dyscypliny ?stosunki międzynarodowe? przebiegały odmiennie w szkołach naukowych poszczególnych krajów zarówno co do stosowanych sposobów, jak i tempa. Wyłaniająca się autonomiczna dyscyplina stosunków międzynarodowych w różnych krajach nawiązywała początkowo do myśli starożytnych i średniowiecznych filozofów, prawników i historyków na temat stosunków między narodami. Jej przedstawiciele rozwijali dyskurs wokół utrwalonych w okresie Odrodzenia i Oświecenia pojęć: suwerenność, prawo narodów, wolność mórz, wolność handlu, wieczny pokój czy równowaga sił. Zjawiska polityczne i procesy oraz zasięg i intensywność zaangażowań międzynarodowych poszczególnych państw sprawiły, że instytucjonalizacja akademickiej dyscypliny stosunków międzynarodowych dokonywała się w pierwszym rzędzie m. in. W Stanach Zjednoczonych.
Termin ?stosunki międzynarodowe? został po raz pierwszy użyty przez Jerehmy?ego Benthama w 1789 r. dla określenia stosunków między państwami . Teorie stosunków międzynarodowych dotyczą, więc relacji między suwerennymi państwami, chociaż niektóre z nich uznają także innych ich uczestników takich jak organizacje międzynarodowe, przedsiębiorstwa transnarodowe czy klasy społeczne.
Politolodzy amerykańscy wespół z socjologami już w 1865 r. utworzyli Amerykańskie Stowarzyszenie Nauk Społecznych ( American social Science Association). Instytucjonalizację amerykańskiej nauki o polityce rozpoczęło utworzenie Szkoły Nauki Politycznej na Uniwersytecie Columbia w 1880 r. W sześć lat później Szkoła rozpoczęła wydawanie Political Scence Quarterly. Od 1877 r. działało już Stowarzyszenie Historyczne i Nauki Politycznej Johnsa Hopkinsa, które publikowało zbiory studiów z zakresu historii i nauki o polityce. W 1900 r. zostały zorganizowane wykłady z polityki międzynarodowej na Uniwersytecie Visconsin. Ogólnokrajowego charakteru nabrało dopiero utworzone w 1903 r. Amerykańskie Stowarzyszenie Nauki Politycznej, które od 1906 r. wydaje The American Political Scence Review. W latach 1870- 1890 ukazało się też wiele interesujących prac z pogranicza ?nauki politycznej? oraz prawa konstytucyjnego i filozofii politycznej.
W XX wieku politologię amerykańską charakteryzował systematyczny rozwój. W okresie międzywojennym stała się ona uznaną dyscypliną uniwersytecką. Znacznie też wzrosła liczba politologów ( politologów 1300 w 1920 r. do 2800 w 1940 r i około 15000 w połowie lat 80.) oraz liczba tematów badawczych. Koncentrowały się one głównie wokół kwestii ?Goverment? i ?Public Aministration?. Badanie instytucji politycznych i ustrojów politycznych wiązane było wyraźnie z rozpatrywaniem postaw i działań politycznych, jak również roli polityki w przemianach społecznych. Dużą wagę przywiązywano do analizy procesów funkcjonowania lokalnych instytucji administracyjnych, czego dowodem było publikowanie od 1940. Public administation review oraz poświęcone tej problematyce liczne rozprawy naukowe. Obok powyższych nurtów badawczych politologia amerykańska rozwinęła także dociekanie w dziedzinach filozofii politycznej, historii idei politycznej w tym idei suwerenności, a także historii teorii politycznych. Od 1908 r. podejmowano również studiowanie przejawów funkcjonowania grup nacisków, w latach 20 zainteresowano się zahamowaniami opinii publicznej.
Po II wojnie światowej rozwinęło się w stanach zjednoczonych wielorakie badanie systemu partyjnego i zachowań wyborczych obywateli. Wyrosłe na osiągnięciach szkoły chicagowskiej podejście behawioralne, rozpatrujące współzależność bodźców i reakcji społecznych, odnosiło sukcesy w latach 1950- 1960 w ramach tego podejścia rozwijano tzw. mikroteorie oraz metody badań empirycznych w zakresie różnych zachowań politycznych (ustawodawców, aparatu rządowego, instytucji pozarządowych, partii, elit i opinii). Formułowano też często wnioski i twierdzenia zbyt absolutyzujące, antyhistoryczne i nie liczące się z ewolucją rzeczywistości.
Problematyka międzynarodowa politologii amerykańskiej przed II wojną światową pojawiała się w formie bardzo ogólnej. Prezentowana była w rozwiązaniach o historii suwerenności, o współzależnościach między stosunkami międzynarodowymi a bezpieczeństwem jednostek oraz między techniką propagandy a wojną. Najgłośniejszym autorem prac z tego zakresu stał się Herold de Lasswell. Konsekwencje II wojny światowej sprawiły, że politologia amerykańska wzmogła zainteresowanie zagadnieniami międzynarodowymi. Na tym tle doszło do pełnego usamodzielnienia się nauki o stosunkach międzynarodowych.
Amerykańskie myślenie o stosunkach międzynarodowych rozwijało się odmiennie niż w krajach europejskich z powodu płytszych tradycji kultury i wiedzy humanistycznej, wysokiej kultury techniczno- przemysłowej oraz rosnącej pozycji międzynarodowej USA od lat I wojny światowej. Instytucjonalizację nauki o stosunkach międzynarodowych w tym kraju zapoczątkowało utworzenie w 1921 r. w Nowym Jorku Rady Stosunków Zagranicznych.
Na tle amerykańskiego izolacjonizmu wobec Europy w okresie systemu wersalskiego i skutków załamywania się tego systemu w latach 30, Charles A. Bard i inni historycy podjęli pogłębione analizy i porównania zachowań międzynarodowych Stanów Zjednoczonych w różnych okresach ich dziejów z zachowaniami innych mocarstw. Wskazywali na ich odniesienia do rewolucji i reform politycznych w Europie oraz do konfliktów między państwami europejskimi.
Pod wpływem zmian w sytuacji międzynarodowej od lat 30., a zwłaszcza przybycia do USA wielu emigrantów z Niemiec faszystowskich, wśród badaczy amerykańskich zaczął dominować silny nurt ?realistów?, którzy wywierali wpływ na umysły analityków i decydentów polityki Waszyngtonu okresu II wojny światowej i późniejszej zimnej wojny. Duże znaczenie miały przy tym trzy cechy życia intelektualno- politycznego Stanów Zjednoczonych: wyraźne więzi świata nauki i władzy; sieć fundacji zbliżających ośrodki uniwersyteckie do Waszyngtonu; duża otwartość i elastyczność uniwersytetów amerykańskich, które miały już silne wydziały nauk politycznych. Rozważano w nich róże aspekty studiowania i badania stosunków międzynarodowych.
Dwubiegunowy układ realnych stosunków międzynarodowych spowodował, że od połowy lat 50. tezy realistyczne badaczy zagadnień bezpieczeństwa międzynarodowego, systemów międzynarodowych, gry sił międzynarodowych czy teorii konfliktów były nagłośnione w celach propagandowych na użytek bieżącej polityki. W tej sytuacji z trudem torowały sobie drogę poważniejsze rozważania teoretyczne. Rosnące zaangażowanie międzynarodowe Stanów Zjednoczonych skłaniało uczonych do podejmowania rozważań na tematu normatywnych, instytucjonalnych i funkcjonalnych aspektów aktualnych stosunków międzynarodowych. Zachęcało ich też do formułowania różnych koncepcji teoretycznych, przeważnie słabo osadzonych w historii. W 1960 r. fundacja Rockefelera ogłosiła swoje poparcie dla badań stosunków międzynarodowych w trzech grupach zagadnień: najpilniejszych problemów aktualnych, historii dyplomatycznej i teorii stosunków międzynarodowych. Tylko nieliczni badacze zadeklarowali chęć zajęcia się teorią.
Silne powiązanie nauki amerykańskiej z bieżąca praktyką państwową akcentowała już national security act z 1947 r., który powoływał Krajową Radę Bezpieczeństwa oraz Centralną Agencję Wywiadowczą. Obie te instytucje wojskowo- wywiadowcze wykorzystywały analityków posiadających wiedzę politologiczną i z zakresów stosunków międzynarodowych. Zgłaszały też zapotrzebowania na badania empiryczne. Dzięki tym powiązaniom badacze szybciej korzystali z nowoczesnej telekomunikacji, komputeryzacji i automatyzacji w przygotowywaniu procesów decyzyjnych. Przy użyciu tych nowoczesnych instrumentów organizowali też symulacje, badania zachowań aktorów międzynarodowych. Jednakże rozbieżności między teoretykami a praktykantami ciągle występowały, gdyż pierwsi mają zawsze tendencję dociekania głębszych historycznie zjawisk i procesów międzynarodowych, natomiast drudzy preferują z reguły zajmowanie się aktualnymi aspektami zdarzeń międzynarodowych, przestrzeganiem obowiązujących norm i określaniem doraźnych zagrożeń.
Duże rozproszenie badań empirycznych w amerykańskiej nauce o stosunkach międzynarodowych sprzyjało żywiołowości rozważań metodologicznych i teoretycznych większej w porównaniu z zagadnieniami międzynarodowymi. Rozważania te ewoluowały w dużym stopniu zależnie od biegu rzeczywistych stosunków uczestnictwa w nich Stanów Zjednoczonych, a główne antagonizmy okresu zimnej wojny miały wpływ na rozbieżności poglądów ich analityków. Jednakże w tym kontekście niektórzy uczeni starali się wykorzystywać empiryczne dane dla wyciągania wniosków ogólnych. Niektórzy usiłowali formułować teorię średniego zasięgu. Inni jeszcze czynili krok dalej poza wielkie debaty i starali się łączyć różne koncepcje czy podejścia badawcze, zastępujących tzw. teorie jednoczynnikowe przez wieloczynnikowe, tzn. bardziej złożone i interdyscyplinarne.
Od lat 80. wyraźnym impulsem dla rozważań teoretycznych amerykańskiej szkoły stosunków międzynarodowych stały się dostrzegane procesy globalizacji realnych zjawisk międzynarodowych. Podważały one, bowiem sens dotychczasowych wielkich debat i wysiłków na rzecz lansowania paradygmatów poszczególnych podejść badawczych. Dlatego poszczególni badacze reinterpretowali też pojmowane dyscypliny stosunków międzynarodowych. Ich rozważania wciąż wywierały wpływ na sposób myślenia i dyskusje praktyków.
Podsumowując, więc do rozwoju stosunków międzynarodowych przyczyniły się tradycje myśli politycznej, formy relacji między państwem, a społeczeństwem, relacje między teorią a praktyką polityczną, warunki funkcjonowania nauk społecznych, w tym podział na dyscypliny naukowe oraz społeczna i intelektualna struktura dyscypliny. Elementy te były obecne w Stanach Zjednoczonych, a nie w Europie dlatego dzisiaj debaty międzypragmatyczne ewoluują w rytmie polityki amerykańskiej oraz dyskusji na amerykańskich uczelniach. Na pozycję stosunków międzynarodowych w Stanach Zjednoczonych wpływ miało ich znaczenie dla polityki państwa, możliwości instytucjonalne oraz intelektualne predyspozycje i siła środowiska naukowego. Autorzy amerykańscy w największym stopniu przyczynili się do rozwoju najważniejszych paradygmatów teoretycznych: realizmu(Hans Morgenthau), neorealizmu ( Kenneth Waltz), liberalnego instytucjonalizmu ( Robert KeoHane), teorii systemu światowego ( Immanuel Walerstein) oraz konstruktywizmu (Alexander Wendt). W Stanach Zjednoczonych dyscyplina naukowa ?stosunki międzynarodowe? zorganizowana jest inaczej niż w Europie, Amerykańscy uczeni są w większym stopniu racjonalistami, skoncentrowanymi na państwie i użyteczności teorii dla praktyki politycznej. Badacze amerykańscy stowarzyszeni w International Studies Association mają dostęp do głównych periodyków naukowych, dominuje konsensus, a subdziedziny są relatywnie niezależne.

Źródła:
1. J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000.
2. J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych, Warszawa 2007.