Średniowiecze - pełna notatka na temat epoki.

Początek średniowiecza przypada na 476 rok, w którym upadło Cesarstwo Zachodniorzymskie. Niektórzy historycy koniec średniowiecza wiążą z wynalezieniem druku przez Jana Gutenberga oraz upadek cesarstwa Wschodnio rzymskiego (Bizancjum) inni zaś wskazują na odkrycia geograficzna Kolumba (1492), Magellana (1519-1522), jeszcze inni wskazują na rok 1517, czyli wystąpienie Lutra.

Początek polskiego średniowiecza przypada na 966 rok, czyli chrzest Polski. Koniec jest trudny do ustalenia. Pojawia się rok 1543, czyli data śmieci Kopernika.

W średniowieczu wyróżniamy dwa okresy:
- pierwszy - wczesny (od V do X)
- drugi - dojrzały (XII - XIII)

Filozofia św. Augustyna:
- aby być szczęśliwym, znaleźć sens istnienia należy skierować się ku Bogu, rezygnując ze wszystkiego czym kusi nas świat
- celem życia człowieka jest zbawienie i życie wieczne
- czas spędzony na ziemi to tylko krótki epizod
- trzeba się wyrzec tego co przemijające, a otrzyma się nagrodę po śmierci
- ziemia to miejsce grzechu i cierpienia, niebo to kraina szczęścia, łagodności, doskonałej harmonii
- drogą do Boga jest głęboka wiara, a spotkanie z nim następuje w wyniku wewnętrznego oświecenia, czyli iluminacji, którą zawdzięczamy działaniu łaski Bożej
- człowiek znajduje się na drabinie bytów między aniołami i zwierzętami co powoduje wewnętrzne rozdarcie, nieustający konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła

Filozofia św. Tomasza z Akwinu:
- człowiek dociera do Boga wysiłkiem swojego rozumu, analizując przyczyny stworzenia siebie i świata, zastanawiając się nad celem, do którego zmierza
- człowiek powinien skupiać się na poznaniu siebie- tak uważał św. Augustyn, a św. Tomasz zwraca uwagę na poznanie świata i rozumną nad nim refleksję
- wiara nie jest podporządkowana rozumowi, nauce; gdy wnioski płynące z poznania racjonalnego kłócą się z zasadami wiary, z prawdami objawionymi muszą im ustąpić
- człowiek jest jednością duszy i ciała
- ciało, zmysły są niezbędne w procesie poznawania świata, powinny jednak służyć celom duchowym, pomagać w zbliżaniu się do Boga
- życie doczesne nie ma większej wartości, jest tylko środkiem prowadzącym do pozaziemskiego celu

Sztuka średniowiecza
1. Styl romański:
- Bazyliki wpierw jednonawowe, później trójnawowe
- Kościoły, których kształt daje kształt krzyża

Zabytki:
- Pozostałości katedry w poznaniu
- Rotunda w Gnieźnie
- Rotunda na Wawelu

Rzeźba:
1. Architektoniczna:
- Wykończenie w portalach, była to rzeźba o charakterze dydaktycznym, np. przedstawiająca motywy nieba, czy sądu ostatecznego

2. W brązie:
- Świeczniki, dzbany

Malarstwo:
Najstarsze jest malarstwo ścienne - polichromia, malarstwo na deskach


2. Styl gotycki
- Wysokie
- Strzeliste
- Smukłe
- Chęć bycia blisko Boga
- Zakończone wieżami
- Ostre łuki
- Kolorowe witraże

Zabytki:
- Kościół Marii Magdaleny
- Kościół św. Doroty
- Katedra
- Ratusz
- Kościół Mariacki

Rzeźba:
- Kamienna
- Od końca XIV w. Rzeźby drewniane
- Rzeźba architektoniczna: ołtarz Wita Stwosza

Malarstwo:
- Książkowe tzw. Iluminacja, ozdobione marginesy
- Ścienne
- Witrażowe
- Deskowe - postacie płaskie, charakterystyczne kolory (złote tło, purpura, niebieski, granat)

Św. Aleksy

Postawa ascezy wypływa z wiary w Boga. Asceza wynika bezpośrednio z filozofii wieków średnich . Celem ludzkiego życia jest bóg, a drogą do niego jest głęboka wiara. Trzeba zrezygnować z tego co daje nam życie ziemskie i oddać się służbie Bogu. Przykładem ascezy jest św. Aleksy, który także poświęca swoje życie wierze w Boga.

Aleksy - Asceta
- Wyrzeka się dobrobytu
- Wybiera tułaczkę, życie żebraka
- Rezygnuje z miłości, z życia rodzinnego, ze szczęścia posiadania dzieci, wybiera życie samotne w czystości
- Nie zależy mu na rozgłosie i sławie, nie chce być uznanym za świętego za życia
- Znosi upokorzenia na większą chwałę Bogu, z pokorą przyjmuje wszystko co zsyła mu los, nawet to, że nie zostaje rozpoznany przez ojca, to jak jest traktowany, a swoje cierpienia ofiarowuje Bogu
- Życie ziemskie nie ma dla niego większej wartości, żyje po to, by zasłużyć na życie wieczne.

Aleksy tak jak każdy asceta nie boi się śmierci, przygotowuje się do niej, czaka na nią, bo jest ona dla niego przejściem do lepszego życia. Nie musi obawiać się kary jaka czeka grzeszników. Aleksy umiera śmiercią chwalebną, dlatego biją dzwony. To wszystko jest nagrodą za życie jakie prowadził.

"Legenda o św. Aleksym" miała uczyć i wychowywać. Miała charakter dydaktyczno-moralizatorski.

"Żywot św. Aleksego" pochodzi z XI w., francuski poemat, polska wersja różniąca się od francuskiej ułożona przez anonimowego autora w XV w. Jest to żywot świętych powstający i popularny w średniowieczu. Największa wersja jego żywota (pierwotna) ?O świętym Księciu? z Syrii w V-VI w n.e.

Fabuła składa się z 3 wątków:
- Dzieje Aleksego
- Historia rodziców
- Żywoty żony Aleksego

"Pieśń o Rolandzie" jako przykład epiki rycerskiej. "Pieśń o Rolandzie" jest eposem rycerskim, najstarszym utworem w gatunku, CHANSON DE GESTE, a były to starożytne eposy rycerskie. Najstarsze z nich opowiadały o wydarzeniach, które miały miejsce za panowania Karola Wielkiego i jego syna.

"Pieśń o Rolandzie" nawiązuje do wyprawy Karola Wielkiego na Pireneje, gdzie walczyły jego wojska. Karol odniósł zwycięstwo, ale w drodze powrotnej straż jego armii została zaatakowana przez Saracenów. W bitwie tej zginął Roland, siostrzeniec króla.

Utwory należące do epiki rycerskiej prezentowały drugi wzorzec osobowy średniowiecza, a był nim rycerz doskonały. Przedstawiały także wzór władcy. W utworach tych występuje wszechwiedzący, obiektywny narrator, zachowujący stały dystans wobec świata przedstawionego. Jednak z jego relacji wyłania się jednoznaczna hierarchia wartości, zgodnie, z którą cała racja jest po stronie chrześcijan.

W utworach należących do epiki rycerskiej realizm łączy się z idealizacją.

Realizm utworu:
1. Fabuła oparta na autentycznych wydarzeniach
2. Postacie historyczne (Karol Wielki, Roland)
3. Realizm opisów przedmiotów, głównie uzbrojenia i stroju
4. Realistyczne odtworzenie obyczajów np. kult broni

Idealizacja
Dotyczy przede wszystkim wyolbrzymienia cech bohaterów (urody, siły, sprawności fizycznej, męstwa, waleczności).

Roland jako wzór rycerza średniowiecznego

Kiedy Roland dowiaduje się, że Francuzi mogą zostać zaatakowani przez Saracenów przyjmuje to zupełnie spokojnie, ponieważ będzie to dla niego możliwość wykazania się męstwem, odwagą oraz poświęceniem i oddaniem dla króla.

Autor opisuje jak dzielnie walczy Roland, a kiedy zostaje śmiertelnie ranny idzie na pobliskie wzgórze i kładzie się twarzą w stronę Hiszpanii. W ten sposób pokazuje, że nie uciekał przed Saracenami. Robi rozrachunek swojego życia, przeprasza boga za grzechy, próbuje zniszczyć swój miecz (Durendal) aby nie dostał się on w ręce wroga. Kiedy nie udaje mu się go zniszczyć chowa go pod siebie. Prawą rękawicę wyciąga w stronę nieba ? zwraca Bogu jako lennik to, co kiedyś od niego otrzymał, życie. Modli się również za swoich towarzyszy. Schodzą aniołowie i zabierają duszę hrabiego do raju. Umiera śmiercią chwalebna, na polu bitwy.

Roland jest ideałem średniowiecznego rycerza:
- Wysokie urodzenie (siostrzeniec króla)
- Zalety fizyczne:
1. uroda
2. niezwykła siła i sprawność w posługiwaniu się bronią
- Zalety duchowe (charakter)
1. waleczność
2. odwaga
3. oddanie królowi
4. patriotyzm
5. honor, uczciwość nie dopuszczają zdrady jako metody działania
6. przestrzegał kodeksu rycerskiego (etosu rycerskiego)
7. wielkoduszny, spieszący z pomocą
8. serdeczny wobec przyjaciół, ale bezlitosny dla wrogów
9. bardzo cenił sławę rycerską, którą zdobywał w walce
10. BÓG HONOR OJCZYZNA

STAROŻYTNY WZORZEC RYCERSKI ŚREDNIOWIECZNY WZORZEC RYCERSKI
Wysoki ród
Jest gwarancją przychylności bogów Gwarancja szczególnych zalet ducha
Obaj wyróżniają się urodą
Piękno ciała wartością samą w sobie Piękno ciała widzialnym znakiem piękna duszy
Obaj wyróżniają się sprawnością fizyczną, nadludzką siła i perfekcją w posługiwaniu się bronią, walecznością i odwagą
Obaj cenią honor, sławę rycerską
Motywacja walki: sława, łupy Motywacja walki: Bóg, honor, ojczyzna, władca
Dla samego siebie, często działa na własny rachunek Ponosi odpowiedzialność za honor swojego seniora rodu, ojczyzny
Celem głównym jest zwycięstwo osiągane nawet na drodze podstępu Zachowuje zasady czystej gry, odrzuca podstęp i zdradę, uznając je za haniebne
Podlega przeznaczeniu, przed którym nie uchroni go etos rycerski Zależy od własnych swobodnych decyzji
Jego dzieje są dramatem losu Jego dzieje są dramatem woli (wybiera dobro lub zło i ponosi tego konsekwencje)

Święty Franciszek jako wzór radosnego życia w pokorze, ubóstwie i miłości bliźniego.

1. Biografia

Urodził się w 1182r w Asyżu. Jego ojcem był Piotr Bernardone, handlarz sukna. Podczas panowania Perudżii nad Asyżem dostał się do niewoli na rok, zachorował.

Odbył podróż do Rzymu w przebraniu żebraka. Spotkał trędowatego ? najpierw odwrócił się od niego, potem po chwili refleksji oddał mu to, co miał i pocałował w rękę.

Jego postawa nie spodobała się jego ojcu, który poskarżył się na niego do biskupa, odbył się nawet sąd nad nim. Franciszek stanął przed biskupem i powiedział, że zwraca ojcu wszystko i zrywa kontakty z nim.

Odbudował kaplicę św. Damiana, wokół niego zaczęli zbierać się uczniowie (młodzieńcy z bogatych rodzin). Wkrótce obok kaplicy zostaje założony zakon żeński. Franciszek kazał pracować swoim towarzyszom, zarabiać na życie pracą rąk. W 1224r. Na górze Alwerno dostaje stygmatów.

W 1221 doszło do spięć między papieżem a Franciszkiem. Rzym domagał się od niego aby ten ułożył regułę zakonu.

Trzy elementy postawy św. Franciszka to:
- Ubóstwo
- Radość
- Miłość

1.Ubóstwo:
- Mógł żyć w dostatku jednak żyje bardzo skromnie. Pracuje by przeżyć. Św. Franciszek wybiera ubóstwo, ponieważ tak nakazuje mu wiara. Była to droga wiodąca do doskonałości.
- Franciszek traktuje ubóstwo jako cnotę, to nie jest dla niego przekleństwo: ?Przeto módlmy się do Boga by pozwolił nam sercem całym miłować tak szlachetny skarb ubóstwa świętego? "Jest to Boska cnota mocą której depce się wszystkie rzeczy ziemskie i doczesne, mocą której zrzuca się wszelką troskę z duszy"
- Ubóstwo daje mu wolność, ponieważ przestajemy być niewolnikami rzeczy

2. Miłość
DO LUDZI:
- Pomoc trędowatemu: uzdrowienie go poprzez dotyk
- Pomoc zbójcom
- Żadnego człowieka nie potępiał
- W każdym człowieku widział coś dobrego
- Największa miłość do ludzi okazywana była przez św. Franciszka poprzez kazania, mówieniu o tym jak należy żyć
- Miłość Franciszka jest miłością czynną, jest to walka z grzechem poprzez nauczanie, jest to przebaczenie, jest to pomoc chorym, jest to wiara w drugiego człowieka
- Zło zwalczał dobrocią, łagodnością, miłością

DO CAŁEGO ŚWIATA:
- Wilk z Gubbio
- Oswojenie dzikich turkawek
- Gdy umierał zleciały całe stada ptaków
- "Pochwała Stworzenia"

1. apostrofa
- zwrot do Boga
- oddanie czci Bogu
- wizerunek Boga wszechpotężnego, wszechmogącego stworzyciela. Wyrazem jego istnienia jest dzieło, które stworzył. Bóg zostaje utożsamiony ze światem. Podziwiając świat podziwiamy jego stwórcę.

2. część II
- pisze o słońcu
- słońce = brat
- Bóg reguluje dzień i noc, św. Franciszek uważa, że słońce jest wizerunkiem potęgi, wspaniałości Boga.

3. część III
- Wychwalanie Boga poprzez księżyc, gwiazdy, które nazywa bratem i siostrą, podkreśla ich cechy, że są jasne i piękne
- Chwali wiatr, powietrze, różne pory roku
- Człowiek korzysta z darów natury

4. część IV
- Chwalenie żywiołów
- Woda jest pożyteczna, cenna, czysta
- Ogień jest silny, mocny

5. część V
- chwalenie ziemi (matki) za to, że żywi nas, dzięki darom (owocom, kwiatom, ziołom) żyjemy

6. część VI
- mowa o ludziach, którzy przebaczają
- ludzie, którzy potrafią znosić cierpienie, ludzie, którzy szerzą na świecie pokój będą nagrodzeni

7. część VII
- prawdziwa śmierć to śmierć duszy, przeraża go ona, dla niego naturalna jest śmierć ciała

8. część VIII
- zwrot do ludzi
- namowa do służeniu Bogu

3. Radość

Radość płynie z samego faktu istnienia, z miłości. Św. Franciszkowi sprawia radość pomaganie ludziom, nawracanie ich, obcowanie z przyrodą, uzdrawianie ludzi na duszy i ciele, głoszenie Słowa Bożego. Każdy człowiek jest stworzony do szczęścia. W rozdziale 8 św. Franciszek wędrując z bratem Leonem tłumaczy mu, że radość doskonała polega na znoszeniu obelg i cierpieniu.

Św. Franciszek nie jest średniowiecznym ascetą. Łączy go ze św. Aleksym ubóstwo, ale wszystko inne różni :miłość św. Franciszka jest miłością czynną, służy duszy człowieka i ciału, Franciszek pracował nie żebrał, tryskał miłością i radością w przeciwieństwie do św. Aleksego.

"Kwiatki św. Franciszka" jako utwór hagiograficzny.

Zbiór opowieści o życiu św. Franciszka pierwotnie został napisany w języku łacińskim, a następnie w drugiej połowie XIV wieku anonimowy autor dokonał przekładu na język włoski. Niepełny przekład utworu na język polski ukazał się w 1892 roku, a w całości został przetłumaczony przez Leopolda Staffa w 1910 roku. ?Kwiatki....? nie są klasyczną hagiografią. Utwór zachowuje trójdzielną kompozycję charakterystyczną dla utworów hagiograficznych :prolog (Pochwała stworzenia), opowieści z życia bohatera (obrazy świętości Franciszka), opiewanie pośmiertnych cudów (rozważania o stygmatach). W utworze treści nie zostały ułożone chronologicznie, nie jest to pełna biografia Franciszka od jego przyjścia na świat do śmierci, utwór opowiada tylko o okresie świętości bohatera, nie poznajemy jego dzieciństwa i lat młodzieńczych. Wiele przedstawionych w utworze wydarzeń miało miejsce już po śmierci Franciszka i dotyczy przeżyć i nauk jego uczniów.

Narrator jest anonimowy, prawdopodobnie jest to jeden z uczniów Franciszka o czym świadczy fakt, że dokładnie przytacza jego wypowiedzi a nawet cytuje kazania.

W 1 rozdziale Franciszek zostaje porównany do Chrystusa.
FRANCISZEK CHRYSTUS
12 uczniów 12 apostołów
Jeden z uczniów zdradził i popełnił samobójstwo Jeden z apostołów, Judasz, zdradził, popełnił samobójstwo
Uczniowie wielkiej świętości Apostołowie święci, pokorni, napełnieni Duchem św.
Wędrował i nauczał Wędrował i nauczał
Dostał stygmatów Został umęczony, ukrzyżowany

"Dzieje Tristana i Izoldy" jako romans rycerski

Powstał na terenach północnej Francji, należy do cyklu utworów bretońskich, które powstawały po obu stronach kanału La Manche, a tworzone były przez plemiona celtyckie w IV i V wieku. Początkowo przekazywany był ustnie, w XII i XIII w został spisany w kilku wersjach w języku starofrancuskim i starogermańskim wierszem lub prozą. W II połowie XIX wieku francuski romanista Joseph Bedier przetłumaczył utwór na współczesny utwór francuski i nadał mu formę opowieści proza. Korzystał przy tym z różnych wersji średniowiecznego poematu, podzielił utwór na rozdziały, a każdy z nich opatrzył mottem zaczerpniętym z oryginalnego tekstu. Na język polski utwór został przełożony w 1917, autorem był Tadeusz Żeleński ? Boy.

Akcja toczy się w północnej Francji, w okresie wczesnego średniowiecza (Irlandia, Kornwalia, las moreński, Bretania, Fryzja, Hiszpania, Armenia)

Tristan jako wzór średniowiecznego rycerza.

Tristan jest oddany królowi i krajowi. Jest sprawny fizycznie, wysoko urodzony, ponosi odpowiedzialność za swoje czyny, wyróżnia się urodą, pomimo wielkiej miłości do Izoldy potrafi wyrzec się uczucia dla dobra królestwa i jego ukochanej.

Streszczenie:
1. Tristan służy u króla Marka
2. Marek, król Kornwalii, wychowuje go
3. Nauczył go sztuki walki, nauczył nienawidzić kłamstwa, władać bronią, wychował go moralnie: wspomaganie słabszych, dotrzymywanie słowa, uczył się ogłady towarzyskiej, polować
4. Kornwalia musiała płacić Irlandii wysoki haracz, nikt nie chciał przyjąć wyzwania Morhołta, Tristan wygrał, dowiódł poświęcenia dla ojczyzny i dla króla
5. Izolda pomogła Tristanowi wyleczyć rany od Morhołta nie wiedząc, że on zabił jej wuja
6. Król Marek postanowił ożenić się z właścicielką złotego włosa, Tristan postanawia ja znaleźć
7. Żeby zdobyć Izoldę trzeba było zabić smoka, Tristan zostaje zatruty przez jad z języka smoka
8. Izolda zabiera go do pałacu, odkrywa, że Tristan zabił jej wuja i oznajmia jej, że nie walczył dla siebie tylko w imieniu króla Marka
9. Wypicie napoju miłosnego
10. Tristan czuje, że zdradza króla Marka

Tristan jest przykładem rycerza, którego pokonała miłość. Okazała się od niego silniejsza. Używał różnych podstępów by się spotkać z Izoldą. Podarował jej milusia. Kiedy umierał wysłał swojego przyjaciela po Izoldę. Tristan umiera razem z Izoldą. Ich miłość jest silniejsza od śmierci.

Król marek jest wyrozumiały, wielkoduszny. Wzór władcy średniowiecza. Zdaje sobie sprawę, że ich miłość jest bardzo silna.

Izolda:
- Porywcza
- Działa pod wpływem emocji
- Czasem postępuje okrutnie
- Gwałtowna
- Podstępna
- Sprytna
- Przebiegła
- Opanowana
- Wszystko robi z miłości

Pustelnik Ogryn próbuje ich nawrócić. Jego argumenty do nich nie trafiają. Proszą go o pomoc w pojednaniu z królem Markiem. Nie przyjmują do wiadomości tego, że ich uczucie trzeba zwalczyć.

Miłość może decydować o losach człowieka. To wielkie i nieposkromione uczucie.

Dla tego typu powieści charakterystyczne jest:

- Jest dowodem obyczajowości średniowiecza (hierarchia, relacje między seniorami a wasalami, pokazane jest wychowanie rycerza, razem z królem śpią jego najlepsi rycerze, zabobonność społeczeństwa)

- Elementy baśniowe:
1. napój miłosny
2. walka ze smokiem, olbrzymem
3. cudowny piesek
4. odradzający się krzak na grobach
5. przyniesienie włosa przez jaskółkę

Początki polskiej historiografii.

1. Kronika Galla Anonima
- Czas: początek XII wieku
- Autor: nieznany, przypuszczalnie mnich benedyktyński, sam nazywa siebie ?wygnańcem i pielgrzymem?, do Polski przybył prawdopodobnie z Węgier, był Francuzem, osiedlił się w Polsce
- Obejmuje: od legendarnego króla Popiela do Bolesława Krzywoustego, ma, którego dworze przebywał; pisze o ślubie Mieszka z Dąbrówką oraz o przyjęciu przez niego chrztu; charakterystyka dwóch Bolesławów, Chrobrego i Śmiałego przedstawionych jako władcy doskonali, czy rycerze mężni, mądrzy, sprawiedliwi, pobożni; bardzo szczegółowo opisane dzieje Bolesława Krzywoustego
- Gall Anonim był gruntownie wykształcony. Wzorował się na piśmiennictwie historycznym starożytności, którego teoretycy uważali, że "historia bezpośrednio graniczy z poezją", a więc dopuszczali możliwość zmyślenia fikcji (np. prawdopodobne wypowiedzi bohaterów)
- Kronika ma walory literacki takie jak: staranna kompozycja, narracja, stylistyka; urozmaicenie epickiego toku opowieści wierszowanymi wstawkami; wykorzystanie prozy rymowanej (zdanie składa się z równoległych członów rymowanych)

2. Kronika polska Wincentego
- Czas: XII - XIII w.
- Dzieje Polski spisane na polecenia Kazimierza Sprawiedliwego
- Trzy pierwsze księgi w formach dialogu, dotyczącego początków państwa, które autor wywodzi ze starożytności
- Księga 4 przedstawia czasy współczesne autorowi
- Nie jest wiarygodna, łączy prawdę hisoryczna z fikcją (np. legenda o Krakusie, o Wandzie)
- Ze zdarzeń historycznych wyciąga sens moralny, poucza i moralizuje
- Łacina, kwiecista, bogata w metafory
- Poetyckie wstawki

3. Kronika Wielkopolska
- Czas: XII - XIV wiek


4. Kronika sławnego królestwa Polskiego Jana Długosza
- Czas: XV wiek
- Jan Długosz - kanonik krakowski, wychowawca i nauczyciel synów Kazimierza Jagiellończyka
- Zbierał teksty źródłowe, sprawdzał ich wiarygodność
- Unikał subiektywnych ocen i komentarzy
- Kronika Długosza jest pierwszą nowoczesną historią Polski

"Bogurodzica" - najstarszy polski tekst poetycki i zabytek językowy.

1. Powstanie pieśni
- 1 połowa XIII wieku
- pierwszy zapis (najstarszy) początki XV wieku rok 1407

Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam,
Kiryjelezjon.
Twego dziela krzcziciela, Bożyce,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kiryjelezjon.

Bogurodzico, dziewico, przez Boga sławiona Maryjo!
U twego syna Pana matko wybrana, Maryjo!
Pozyskaj nam, ześlij nam (łaskę)
Kiryjelezjon.
Za sprawą twojego Chrzciciela synu Boży
Usłysz głosy, spełnij zamiary
Usłysz modlitwę, którą zanosimy
A racz dać o co prosimy
A na świecie szczęśliwy pobyt
Po żywocie pobyt w raju
Kiryjelezjon

Anonimowy autor zwraca się do Matki Bożej, aby stała się pośrednikiem między ludźmi a jej synem oraz wyjednała ludziom łaski i przychylność Boga.

W II zwrotce autor zwraca się do Syna Bożego za pośrednictwem Jana Chrzciciela i prosi go, aby wysłuchał modlitwy ludzi i spełnił ich pragnienie.

Ludzie proszą o dostatni pobyt na ziemi, a po śmierci o życie wieczne.

W pieśni występuje wiele archaizmów:
1. Archaizmy wyrazowe:
- wyrazy, które wyszły z użycia (Bogurodzica, zwolena ? wybrana, dziela ? dla, Bożyc, jąż ? którą, jegoż- czego)
- wyrazy, które zmieniły swoje znaczenie (zbożny- szczęśliwy, zbożny- szlachetny)

2. Archaizmy gramatyczne

Bogu..rodzica - Matka Boga
Komu? Czemu? Kogo? Czego?
Celownik dopełniacz ? Bogarodzica

Jest to zrost dwóch wyrazów, którego pierwszy człon występuje w celowniku, a dzisiaj używamy formy dopełniacza
Bogurodzica dziewica ? wołacz, który kiedyś miał taką końcówkę jak mianownik. Dzisiaj powiemy Bogurodzico dziewico.
Bóg ? Bożyc : wyrazy patronimiczne, czyli nazwy synów tworzone od nazw ojca : nazwa ojca końcówka ?ic, -icz, -ycz, -yc
Formy trybu rozkazującego
Zyszczy, spuści :mają końcówkę, starsze formy
Usłysz, napełń : nowsze formy, bez końcówki

3. Archaizmy fonetyczne
- wyrazy , które zmieniły swoje brzmienia krzcziciel- Chrzcziciel, sławiena- sławiona

5. Archaizmy składniowe
- Stare konstrukcje składniowe : Bogiem sławiena ? przez Boga sławiona / twego dziela krzcziciela ? dla twego Chrzciciela

?Bogurodzica? dowodzi, że język się zmienia
- Zakres słownictwa
- Budowa wyrazów
- Końcówek fleksyjnych
- Konstrukcja składniowa

?Bogurodzica? jako utwór poetycki
1. kompozycja
- obie zwrotki zaczynają się od apostrofy
- od wołaczy, po których są zdania rozkazujące, wyrażające prośbę
- po każdej zwrotce występuje refren
- każda zwrotka rozpoczyna się od dłuższych wersów
- Kompozycja w pieśni jest przemyślana, uporządkowana

2. rymy
- występują rymy parzyste
- są rymy zewnętrzne i wewnętrzne

3. budowa utworu
- pieśń dzieli się na zwrotki, a każda zwrotka ma wersy
- asylabiczny
- podstawą podziału jest zdanie; jest to wiersz rymowo ? zdaniowy, czyli taki, w którym każdy wers jest zdaniem lub logiczną całością

4. język i styl
- starannie dobrane słownictwo
- środki artystyczne (apostrofy, zdania rozkazujące, zdania wykrzyknikowe, epitety, przenośnia)

?Bogurodzica? jest utworem poetyckim. Jest zabytkiem językowym, ?Bogurodzica? była nie tylko pieśnią religijną, ale pełniła również funkcje polskiego hymnu narodowego. Jan Długosz w swojej kronice pisze, że polskie wojska śpiewały ją przed bitwą pod Grunwaldem. Ciągle uznawana jest za pieśń narodową.

'Żale Matki Bożej pod krzyżem' jako przykład średniowiecznej poezji lamentacyjnej.

- Podmiotem lirycznym jest Matka Boska
- Zwrot do wszystkich ludzi (apostrofa)
- Prosi o wysłuchanie, chce się wyżalić, chce znaleźć współczucie dla znękanej głowy, będzie mówić o tragedii, która ją spotkała w Wielki Piątek
- Maryja liczy na współczucie, przeżywa straszną tragedię, miała jednego syna i go straciła

Epitet `miły` ma nacechowanie dodatnie, a `ciężki` ujemne. Apostrofa do Chrystusa (syna), zwraca się do niego z miłością, mówi, że jest kochany i wybrany przez Boga do spełnienia ważnej misji. Prosi go, aby przekazał jej część swojego cierpienia, chce mu je zabrać. Całe życie go kochała i starała mu się służyć jak tylko potrafiła. Prosi swojego syna, żeby do niej przemówił, aby mogła usłyszeć jego głos, bo ma świadomość, że zaraz umrze. Mówi, że nie ma już syna i nie będzie mieć. Miała tylko jednego, którego ukrzyżowano.

W utworze są zdania w trybie rozkazującym, autor używa różnych środków artystycznych : przenośnie ?krwawa godzina?, epitety? krwawa głowa?. Utwór jest pisany stylem poetyckim, autor stosuje różne środki.

WIZERUNEK MARII

Pojawia się w dwóch wcieleniach: jako współodkupicielka i kobieta. Jako współodkupicielka (w wymiarze monumentalnym, wielkim) pojawia się wtedy, kiedy prosi syna, aby on przekazał jej część swojego cierpienia (wymiar boski).

Pojawia się jako postać ludzka, jako kobieta, która straciła swojego jedynego syna, rozpacza, jest to dla niej wielka tragedia. Jako zwykła matka opłakuje śmierć swojego syna ?Stabat Mater Dolorosa? ? stara Matka Boleściwa.
Motyw wywodzi się z poezji franciszkanina, powstający w sztuce.

WIZERUNEK BOGA

W 'Bogurodzicy" Bóg jest odległy, zwracają się do Niego za pośrednikiem. Bóg z miłości do ludzi skazuje siebie na straszne cierpienie. Miłuje ludzi, dlatego cierpi. Poezja lamentacyjna ? wyjawiająca smutek, żal, lament

Memento mori - motyw śmierci w literaturze i sztuce średniowiecza.

Memento mori - pamiętaj o śmierci. Filozofia średniowiecza głosiła, że śmierć otworzy nam drogę do prawdziwego życia. Śmierć oznacza rozliczenie człowieka z tego jak żył. Śmierć jest pojęciem abstrakcyjnym, artyści średniowiecza zmaterlizowali ją jako kościotrup z kosą (w malarstwie), rozkładające się zwłoki kobiety ( w literaturze).

Dance macabre- taniec śmierci, pojawia się taki obraz w literaturze
Eschatologia - część doktryny religijnej, traktująca o tzw. hecach ostatecznych: końcu świata, sądzie ostatecznym, losach pośmiertnych człowieka

Skarga umierającego

Podmiotem lirycznym jest umierający człowiek.
- Umierający zastanawia się co go czeka, odczuwa wielki smutek, ponieważ nie ma gdzie trafić po śmierci, jaki będzie jego los, co stanie się z duszą co z ciałem, używa metafor
- Mówi, że jego całe bogactwo go opuści, musi je opuścić na wieki i nigdy do tego nie wróci. Mówi ludziom, że nie ma sensu tego zbierać, bo i tak tego ze sobą nie zabierze.
- Umierający mówi, że był chciwy, zachłanny, zbierał pieniądze, żył rozpustnie, łamał przykazania, zaniedbał wiarę, odsunął się od Boga
- Zwraca się do Boga, aby uwolnił go od diabłów. Powołuje się na miłość Chrystusa do ludzi, do męki na krzyżu. Czuje się oblężony przez diabły i prosi by Bóg ich odsunął, by pobłogosławił jego duszę, a ciału dał skonać
- Nazywa siebie synem marnotrawnym, odwołując się do biblijnej przypowieści, liczy na Boże miłosierdzie, żałuje tego, że rozgniewał Boga, ale mówi Mu, że nigdy się go nie wyrzekł
- Kończy swoją wypowiedź zwracając się do przyjaciół, aby mu zapalili świeczkę, jego dusza krwawi, ponieważ jest obciążona grzechami. Ja umieram dzisiaj wy potem (?Co mnie dzisia, to wam potem?)

"Rozmowa Mistrza Polikarpa za Śmiercią"

* Mistrz
- Prosi o wyjaśnienie dlaczego śmierć zabiera ludziom życie
- Chce przekupić śmierć, aby tylko móc przed nią uciec

* Śmierć
- Dla niej to największa radość zabierać ludziom życie
- Gdy zaczyna tańczyć z kosą zabiera ich tysiące
- "Toć jest mojej mocy znamię ? Morzę wszystko ludzkie plemię? ? To jest jej moc, zabiera: głupich i mądrych, chorego i żywego, ubogiego i bogatego, wojewodę i kasztelana, kochanka i hrabiego, króla i książęta, filozofa i astrologa, rzemieślnika i kupca
- Nie tylko zabierze życie, ale także wymierzy karę

* Mistrz
- Pyta czy da się przed nią uciec

* Śmierć
- Nie ma ucieczki
- Wszystkich duchownych też ze sobą zabierze

Nurt świecki z polskiej poezji średniowiecznej

Przykładem tego nurtu są utwory o wzorcach zachowań. Podstawową formą życia towarzyskiego były uczty.

"O zachowaniu się przy stole"
(Tischzucht)

- Wskazówki: wysoko urodzonym nie wypada jeść czyjąś łyżką, należy się tego wystrzegać
- Jeśli nadgryzłeś chleb to nie maczaj go we wspólnej misie
- Nie wrzucaj obgryzionych kości na wspólny talerz
- Nie posapuj, nie mlaskaj, nie smarkaj w obrus
- Nie drap się, nie wycieraj twarzy rękoma
- Nie dłub w nosie, nie skub w uszach
- Myj ręce, jedz przeciwną ręką niż sąsiad, nie wolno jeść obiema rękami

"Wiersz o zachowaniu się przy stole"
Przecław Słota

- Pisze o kulturalnym zachowaniu się, nie wolno rozpychać się, nie tylko się je przy stole, ale również rozmawia
- Panny powinny jeść małe kęsy, często, a mało, żeby się nie przejadać

Pochodzenie języka polskiego

1. Zjawisko podobieństw i różnic językowych
a) podobieństwa w gramatyce i słownictwie np. j. Polski, rosyjski, angielski
- podział wyrazów na części mowy
- podział zdania na części
- pojęcie czasu
- system przypadków

b) podobieństwa językowe jako czynnik pochodzenia danych języków od wspólnego przodka ? prajęzyka

2. Język praindoeuropejski jako prajęzyk polszczyzny, rosyjskiego, angielskiego( był to język, którym posługiwały się ludy żyjące na stepowych obszarach położonych nad dolną Wołgą ok. 3000 lat p.n.e. ludy mówiące tym językiem tworzyły wspólnotę kulturową)

3. Rozpad wspólnoty praindoeuropejskiej na kilkanaście grup etnicznych, zajęcie przez plemiona indoeuropejskie prawie całej Europy i znacznej części Azji (wytworzenie się kultury starożytnej Persji, Grecji, Rzymu)

4. Prasłowianie jako jedna z grup etnicznych, powstała po rozbiciu wspólnoty praindoeuropejskiej
a) III w. p.n.e. ? III w. n.e., tereny między Odrą a Bugiem, Karpatami a Bałtykiem, nad środkowym Dniestrem
b) Wspólnota prasłowiańska i język prasłowiański

5. Rozpad wspólnoty prasłowiańskiej między III a VIII w. n.e.
a) powstanie trzech grup Słowian
- wschodniej
- zachodniej
- południowej
i powstanie 3 grup języków słowiańskich

Języki słowiańskie:
a) polski, czeski, słowacki, górnołużycki, dolnołużycki
b) serbski, słoweński, chorwacki, bułgarski, macedoński
c) rosyjski, ukraiński, białoruski

Z epoki prasłowiańskiej nie zachowały się żadne zabytki piśmiennictwa. 1700 wyrazów w polszczyźnie to wyrazy prasłowiańskie.

6. Początki powstania języka polskiego
a) Scalenie państewek plemiennych i powstanie państwa Polskiego (polanie, ślężanie, wiślanie, mazowszanie X w.)
b) Konieczność wytworzenia się języka ponad plemiennego, ogólnonarodowego.

7. Początki polskiego języka literackiego
a) X - XV w - proces integracji język polskiego

Język literacki

- ma formę pisaną (ortografia)
- ma jednoznacznie określone normy mające ogólnonarodowy zasięg (gramatyka)
- ma zasób środków językowych (słownictwo) wystarczający do przekazania informacji dotyczących wszelkich sfer życia społecznego

a) Łacina jako język literacki do XV wieku (polszczyzna nie spełniała żadnego z kryteriów języka literackiego)
b) Ustalenie się jednolitej normy polskiego języka literackiego w XV wieku
c) Koniec procesu rozwojowego polszczyzny w XVIII wieku

Najstarsze zabytki języka polskiego

1. Nazwy - najwcześniej zapisane wyrazy polskie w dokumentach łacińskich z IX i X wieku, są to nazwy plemion, miejscowości, rzek np. ślężanie, opolanie, Kraków, Odra, Gniezno, Wrocław, Bolesław Chrobry.

Bulla gnieźnieńska - złota bulla języka polskiego z 1136 roku, zawiera rejestr dóbr arcybiskupstwa gnieźniejskiego sporządzony przez papieża Innocentego II na prośbę arcybiskupa gnieźniejskiego Jakuba; zawiera 410 wyrazów polskich, są to nazwy miejscowe i osobowe

Nazwy miejscowe:
- nazwy topograficzne, czyli oparte na obserwacji terenu, utworzone od charakterystycznych cech przyrody danego obszaru np. Dębina ? od dębów, Łęczyca - od Łąk
- nazwy dzierżawcze; nazwy te wskazywały właściciela osady, np. Hermanowo - od Hermana
- nazwy patronimiczne - nazwy, które wskazują na potomków założyciela osady np. Janonice - Janowic - Jan
- nazwy osad służebnych utworzone od określeń związanych z wykonywanym zawodem

Nazwy osobowe:
- dwuczłonowe imiona np. Bogumił, Bogdan
- skrócenia i zdrobnienia imion dwuczłonowych np. Sulek ? Sulisław
- imiona przezwiskowe (przydomki) np. gęba, główka
- imiona obcojęzyczne zapożyczone wraz z przyjęciem chrześcijaństwa np. Piotr, Szymon

2. "Księga Henrykowska" druga połowa XIII wieku, przedstawia początkowe dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem, znajduje się w niej pierwsze polskie zdanie:
"Dać, ać ja pobruczę, a ty poczywaj"

3. "Bogurodzica" - początek XIII wieku

4. "Kazania świętokrzyskie" - początek XIV wieku. Zbiór kazań polskich przeplatanych obficie łaciną

5. "Psałterz Floriański" - koniec XIV wieku, początek XV, zawiera teksty psalmów w języku łacińskim, polskim, niemieckim. Floriański ? nazwa pochodzi od klasztoru św. Floriana w Austrii w Lintz, gdzie początkowo był przechowywany

6. "Kazania gnieźnieńskie" - początek XV wieku, 103 kazania łacińskie i 10 polskich

7. "Biblia Królowej Zofii" - XV wiek, przekład Pisma Świętego sporządzony dla królowej Zofii, żony Władysława Jagiełły

8. XV wiek:
- "O zachowaniu przy stole"
- "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
- "Legenda o św. Aleksym"

Dorobek literacki średniowiecza

1. Krzyż i miecz jako symbole epoki
2. wzory ideowe średniowiecza:
a) wzorce osobowe
- asceta
- rycerz doskonały
- władca doskonały

3. Charakterystyczne cechy sztuki średniowiecznej
a) przewaga sztuki sakralnej
- rzeźby
- architektura
- malarstwo

4. Rodzaje i gatunki literackie średniowiecza

LITERATURA ŚREDNIOWIECZA

LITERATURA RELIGIJNA LITERATURA ŚWIECKA
- żywoty świętych - epika rycerska
- legendy o świętych - liryka miłosna
- pieśni okolicznościowe - pieśni obrzędowe
- pieśni Maryjne - wiersze okolicznościowe
- kazania - roczniki
- psałterze - kroniki
- tłumaczenia Biblii

ideał ascety ideał rycerza

5. 2 główne hasła epoki to:
- "Memento mori" - pamiętaj o śmierci
- "ad maiorem Dei gloriam" - na większą chwałę Bogu

6. Cechy literatury
- użyteczna - służy określonym celom, konkretnie ma charakter dydaktyczny i moralizatorski, ma uczyć i wychowywać
- uniwersalna - ma ten sam charakter, bo wyrasta z chrześcijaństwa

7. Osiągnięcia polskiego średniowiecza
- ukształtowanie się ponad plemiennego języka polskiego i podejmowanie prób zastosowania go w piśmiennictwie
- przyswojenie chrześcijańskiej kultury zachodnioeuropejskiej i zespolenie z nią rodzimych elementów kulturowych
- kształtowanie się polskiej świadomości narodowej
- rozwój szkolnictwa, powstanie szkół klasztornych, katedralnych oraz Akademii Krakowskiej, która w XV wieku należała do najlepszych uczelni europejskich
- powstanie pięknych dzieł architektury, rzeźby, malarstwa

TEOCENTRYZM - postawa, w której należy skierować się ku Bogu, zaufać mu, rezygnując ze wszystkiego czym kusi nas świat. Celem życia jest zbawienie i życie wieczne

BOHATER POZYTYWNY - to postać literacka, która skupia w swym charakterze i czynach główne dążenia i wymagania epoki. Postać, która jest taka jakimi ludzie według autora być powinni

ASCEZA - to ciężki, surowy, wstrzemięźliwy tryb życia zmierzający poprzez wyrzekanie się przyjemności do doskonalenia wewnętrznego (greckie- asketes- ćwiczący się)

HAGIOGRAFIA - pisarstwo świętych, dział piśmiennictwa kościelnego obejmujący żywoty i legendy o świętych

EPIKA RYCERSKA - obejmuje utwory opisujące czyny historycznych i legendarnych bohaterów, rzucone na tło ważnych historycznych wydarzeń

ETOS - ideały charakteryzujące jakąś grupę, społeczność; zespół wartości będący podstawą głównych wzorców zachowania

ROMANS RYCERSKI - utwór narracyjny o rozbudowanej fabule, skomplikowanej akcji, przedstawia dzieje rycerza ułożone chronologicznie od urodzin bohatera do jego śmierci. Występuje w utworze narrator, który relacjonuje wydarzenia nie wnikając w przyczyny zachowań bohaterów. Jego komentarze są nieliczne. Bohaterowie utworu poddani są licznym próbom, z których wychodzą zwycięsko, demonstrując wszystkie pozytywne cechy, a nagrodą dla nich jest zdobycie serca ukochanej. W utworze występują elementy fantastyczne i magiczne zaczerpnięte ze świata wierzeń i podań ludowych.

HISTORIOGRAFIA - dziejopisarstwo; dział piśmiennictwa średniowiecznego obejmujący roczniki, kroniki, spisane chronologicznie / kronika (łacina chronos - czas, spis dziejów (chronologicznie))

APOKRYF - anonimowy tekst związany tematycznie z Biblią, nie należący jednak do ustalonego przez Kościół katolicki kanonu ksiąg Pisma Świętego. Dopełniały one historie biblijne licznymi szczegółami i epizodami nieraz malowniczymi.

LITERATURA PARENETYCZNA - (greckie Pareneza - zachęcanie); propaguje określone wzorce i nakłania czytelników do naśladownictwa. Ma charakter moralizatorski, dydaktyczny i pouczający.