Białowieski Park Narodowy, utworzony w 1932 r., jest jednym z 23 parków narodowych na terenie Polski.
Jego historia sięga 1921 roku, kiedy utworzono leśnictwo "Rezerwat", które w 1932 roku zostało przemianowane na "Park Narodowy w Białowieży". W roku 1947 reaktywowano go pod obecną nazwą. Siedzibą dyrekcji parku jest Białowieża. Obejmuje fragmenty pierwotnej Puszczy Białowieskiej zachowane w stanie zbliżonym do naturalnego. Wraz z częścią Puszczy Białowieskiej na terenach Białorusi Park Białowieski został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Puszcza Białowieska to prastary, najlepiej zachowany kompleks leśny na niżu europejskim. Jej bogactwo przyrodnicze i naturalny charakter to efekt wielowiekowej ochrony.
Różnorodność biologiczna Puszczy to niespotykane gdzie indziej bogactwo gatunków roślin, grzybów i zwierząt, często reliktowych.
Flora
W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na niżu europejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. Dzięki wielowiekowej ochronie przetrwały w niej liczne gatunki organizmów, które gdzie indziej już wyginęły. Wiele powszechnie znanych gatunków przybiera w tym masywie leśnym nie spotykane gdzie indziej formy i rozmiary, szczególnie pod tym względem wyróżniają się drzewa. Dobrą ilustracją tego fenomenu przyrodniczego są lipy w Puszczy przypominające pokrojem i rozmiarami dęby czy też znana w całej Europie jako duży krzew wierzba iwa - wyrastająca tu na drzewo o wysokości do 22 m i średnicy do 40 cm.
Ochrona Puszczy Białowieskiej sprzyjała przetrwaniu nie tylko pojedynczych gatunków, ale także ich zespołów, oraz naturalnego układu przestrzennego zbiorowisk roślinnych. W krajobrazie Puszczy zdecydowanie przeważają lasy, zajmując około 96% jej powierzchni. Resztę stanowią pola, łąki, drogi, nieużytki, wody płynące i stojące. W ostatnim dziesięcioleciu powierzchnia terenów nieleśnych bardzo szybko się kurczy, gdyż las w sposób naturalny powraca na opuszczone pola i łąki.
W porównaniu z innymi lasami Polski lasy Puszczy Białowieskiej odznaczają się stosunkowo dobrym stanem zachowania drzewostanów pochodzenia naturalnego. Prawie 40% powierzchni leśnej pokrywają drzewostany w wieku ponad 80 lat. Średni wiek drzewostanów wynosi 73 lata w części zagospodarowanej i 130 lat w Obszarze Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego.
W wielu miejscach Puszczy Białowieskiej wciąż jeszcze zachowała się naturalna mozaika zbiorowisk roślinnych. Najbardziej charakterystyczny i schematyczny jest układ zbiorowisk leśnych w dolinach cieków wodnych. Najłatwiej to zauważyć idąc prostopadle do osi rzeki lub strumienia.
Do najliczniejszych rodzin roślin naczyniowych w Puszczy Białowieskiej należą:
- złożone (Compositae) - 108 gatunków,
- trawy (Graminae) - 85
- turzycowate (Cyperaceae) - 66
- różowate (Rosaceae) - 59
- motylkowate (Papilionaceae) - 54
- goździkowate (Caryophyllaceae) - 43
- trędownikowate (Scrophulariaceae) - 41
- wargowe (Labiateae) - 41
- krzyżowe (Crucifereae) - 40
- jaskrowate (Ranunculaceae) - 35
- baldaszkowate (Umbelifereae) - 32
- storczykowate (Orchidaceae) - 24
- rdestowate (Polygonaceae) - 24
Fauna
Puszcza Białowieska jest środowiskiem życia dla olbrzymiej jak na naszą strefę klimatyczną liczby gatunków zwierząt. Poczynając od bezkręgowców: pierwotniaków, płazińców, obleńców, brzuchorzęsków, mięczaków, dżdżownic, niesporczaków, pająków, roztoczy, wijów, owadów i wielu innych, aż po kręgowce: ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki - dotychczas stwierdzono w Puszczy obecność ponad 12 tysięcy gatunków zwierząt. W całej Polsce jest ich około 35-40 tysięcy. Szacuje się, że puszczańska fauna jest rozpoznana w około 50%, a więc rzeczywista liczba gatunków zamieszkujących ten masyw leśny może liczyć około 25 tysięcy.
Do 31 grudnia 2000 roku w Puszczy Białowieskiej stwierdzono obecność 11559 gatunków zwierząt.
Ochrona Przyrody
Głównymi jednostkami organizacyjnymi zajmującymi ochroną przyrody w Białowieskim Parku Narodowym, w tym realizacją jego zadań statutowych, są:
Obręb Ochronny Orłówka (pow. 5073,21 ha) - z czego: 4784,46 ha podlega ochronie ścisłej, 235,48 ha ochronie czynnej, oraz 53,27 ha ochronie krajobrazowej. Obręb podzielony jest na dwa obwody ochronne: Sierchanowo o powierzchni 2303,24 ha oraz Dziedzinka o powierzchni 2769,97 ha.
Obręb Ochronny Hwoźna (pow. 5169,50 ha - z czego 941,64 ha podlega ochronie ścisłej, 4203,68 ha podlega ochronie czynnej a 24,18 ha ochronie krajobrazowej. Obręb podzielony jest na cztery obwody ochronne: Cupryki o powierzchni 1243,17 ha, Gruszki o powierzchni 1426,52 ha, Masiewo o powierzchni 1379,52 ha.
Ośrodek Hodowli Żubrów o powierzchni 274,56 ha, całość obszaru Ośrodka podlega ochronie krajobrazowej. W jego skład wchodzą trzy rezerwaty hodowlane oraz Rezerwat Pokazowy; pracownicy Ośrodka Hodowli Żubrów zajmują się również restytucyjną hodowlą w żubrów bytujących na obszarze całej polskiej części Puszczy Białowieskiej.
Obszar Ochrony Ścisłej
Obszar Ochrony Ścisłej (OOŚ) jest najstarszą częścią Białowieskiego Parku Narodowego. Jego początki sięgają 1921 roku, kiedy to w rozwidleniu rzek Hwoźnej i Narewki utworzono leśnictwo "Rezerwat".
OOŚ położony jest w centralnej części Puszczy Białowieskiej, w widłach rzek Hwoźnej (od północy) oraz Narewki (od zachodu), poprzez które sąsiaduje z Obrębem Ochronnym Hwoźna obejmującym obszar przyłączony do Parku w 1996 r. Od wschodu OOŚ graniczy z Państwowym Parkiem Narodowym Bieławieżskaja Puszcza na Białorusi. Od południowego-wschodu wzdłuż tzw. Browskiej Drogi OOŚ graniczy z lasami zagospodarowanymi nadleśnictwa Białowieża, zaś od południa z Polaną Białowieską. Zajmuje 5726 ha, co stanowi około 45% powierzchni Białowieskiego Parku Narodowego.
Na terenie OOŚ dominują lasy, jedynie nad Narewką i Hwoźna występują zarośla trzcin oraz zbiorowiska turzyc i roślinności wodnej. Wewnątrz OOŚ spotyka się też podmokłe bezdrzewne płaty roślinności bagiennej. Lasy OOŚ prezentują dużą różnorodność wynikającą z warunków glebowych. Na najuboższych glebach bielicowych powstałych z piasków rosną lasy, w których dominują sosna i świerk - są to tzw. bory.
Główną funkcją OOŚ jest ochrona wszystkich elementów przyrodniczych, a więc: gleb, stosunków wodnych, szaty roślinnej, flory i fauny, a także naturalnego przebiegu procesów przyrodniczych zachodzących w tym skomplikowanym zespole roślin i zwierząt, jakim jest las o charakterze pierwotnym. OOŚ jest udostępniany do badań naukowych pod warunkiem, iż ich prowadzenie nie grozi zakłóceniem naturalnego toku procesów przyrodniczych ani też rzadkim gatunkom roślin lub zwie rząt.
OOŚ Białowieskiego Parku Narodowego nie jest lasem, jak każdy inny, gdyż jego drzewostany powstały bez ingerencji człowieka. Jest to las, który nigdy w swojej historii nie był wycięty i nigdy ręka ludzka nie sadziła w nim drzew. Z gospodarczego punktu widzenia jest to las bardzo "nieporządny": drzewa nie rosną w nim w rzędach, na ziemi leży mnóstwo rozkładającego się drewna. Jednak to właśnie z tego nieporządku bierze swoje źródło jego unikalność, jego wartość, niewyobrażalne bogactwo i różnorodność form życia występujących w jego granicach. Brak w nim wprawdzie wielu elementów, do których przywykliśmy w naszym codziennym otoczeniu.
Charakterystyka Obszaru Ochrony Ścisłej
1. Jest terenem leśnym nieomal nietkniętym ręką ludzką.
2. Jest to teren wystarczająco duży.
3. Odznacza się wielką rozmaitością typów leśnych, a zatem dużą zmiennością w fizjonomii.
4. Granice są z trzech stron bardzo wybitnie zaznaczone.
5. Jest to obszar łatwo dostępny dla uczonych zarówno, jaki i dla wycieczek naukowych.
6. Przez swe położenie jest to obszar Puszczy cichy, gwarantujący należyty spokój zwierzynie.
Na terenie Rezerwatu i na jego obrzeżach stwierdzono łącznie 632 gatunki roślin naczyniowych (wg Sokołowskiego 1981, 1995). Wśród nich jest:
- 437 gatunków rodzimych,
- 6 gatunków zawleczonych, trwale zadomowionych w zbiorowiskach leśnych, torfowiskowych i wodnych,
- 90 gatunków wkraczających do Parku, spotykanych na drogach, ścieżkach i polanach. .
- 19 gatunków wkraczających do Parku, spotykanych zarówno na siedliskach wtórnych, jak i wewnątrz drzewostanów,
- 74 gatunki synantropijne (antropofity i apofity) rozwijające się spontanicznie na obrzeżach Parku,
- 6 gatunków roślin sztucznie wprowadzonych na teren Parku. W naturalnych warunkach ulegają one zanikowi.
Turystyka
Do Białowieskiego Parku Narodowego co roku przyjeżdża ok. 140 000 turystów. Do obszarów ochrony ścisłej mogą wejść turyści jedynie pod opieką uprawnionego przewodnika. Na tym obszarze udostępniony jest szlak o długości 4 km. W Obrębie Ochrony Hwoźna biegną dwa znakowane szlaki piesze i rowerowe o długości 6,5 km i 11,5 km. W dolinie Narewki wybudowano wieżę do obserwacji zwierząt. Dużą popularnością cieszy się ponadto Rezerwat Pokazowy Żubrów i Muzeum Przyrodnicze.
