Symbole ewangelistów

SYMBOLE EWANGELISTÓW

W Apokalipsie św. Jana cztery istoty - anioł (człowiek), lew, byk i orzeł to czterej strażnicy Bożego tronu, a także symbole czterech ewangelistów. Cztery istoty mogą występować jako symbole ewangelistów lub pojawiać się samodzielnie, zastępując ich: człowiek (anioł) za św. Mateusza, lew za św. Marka, byk za św. Łukasza i orzeł za św. Jana. Przedstawienia symboli ewangelistów wywodzą się z opisu czterech strażników Bożego tronu w Apokalipsie: mają oni po sześć skrzydeł, mają skrzydła pokrte oczyma i każdy z nich bez ustanku wychwala Boga. Te cztery istoty odpowiadają cherubinom z wizji Ezechiela - w czterech postaciach (gr. tetramorph) zgromadzonym przy tronie. Prorok Ezechiel opisał ich podczas babilońskiej niewoli Żydów. Wygląd tych istot wzorowany jest na kosmicznych, babilońskich postaciach baśniowych, które według wiary babilońskiej były strażnikami nieba.
Od V w. cztery istoty jako hołdujący strażnicy Bożego tronu przyporządkowywane są tronującemu Chrystusowi, apokaliptycznemu barankowi lub krzyżowi (znak zwycięstwa Chrystusa). W tzw. mauzoleum Gallii Placidii w Rawennie cztery istoty przedstawione zostały symbolicznie, trzymając gwieździstą kopułę z krzyżem; jako niebiańskie stworzenia kosmiczne unoszą one sklepienie niebios i zwracają się równocześnie do Chrystusa jako władcy kosmosu. Ich znaczenie jako istot kosmicznych utrzymuje się także w sztuce średniowiecznej w przedstawieniach Maiestas Domini w postaci towarzyszy gloryfikowanego Chrystusa, baranka i krzyża.
Już w V w. cztery istoty pojawiały się w księgach (zwojach) w formie atrybutów, wskazując w ten sposób na jedność czterech Ewangelii, według interpretacji św. Hieronima (347-420) i św. Grze-gorza Wielkiego (540-604). Wkrótce funkcja ta została powszechnie przyjęta - człowiek: Chrystus, który stał się człowiekiem - Ewangelia św. Mateusza; lew: zmartwychwstanie - Ewangelia św. Marka; byk: śmierć ofiarna Chrystusa - Ewangelia św. Łukasza; orzeł: wniebowstąpienie Chrystusa - Ewangelia św. Jana. Księgi trzymane przez cztery istoty oznaczają nie tylko Ewangelie, ale także Chrystusa jako Logos, słowo Boże i światłość świata (J 1,1 i n.). Orła, będącego prastarym symbolem słońca i światła, mogą niekiedy otaczać promienie. W ten sposób jeszcze wyraźniejsze jest nawiązanie do symboliki światłości Chrystusa, opisanej w Ewangelii św. Jana. Cztery istoty mogą być przedstawiane jako półfigury lub jako całe postacie. Trzy zwierzęce istoty mogą występować z ciałem człowieka i głową zwierzęcą. Zamiast sześciu skrzydeł wymienionych w Apokalipsie mają często tylko dwie pary, a lew i byk przedstawiani są bez skrzydeł. Skrzydła z piórami pawia nawiązują do oczu istot apokaliptycznych. Od końca V w. cztery istoty pojawiają się w przedstawieniach czterech ewangelistów jako symbole czterech Ewangelii; na Zachodzie są one symbolami ewangelistów. W okresie średniowiecza tworzy się bliski związek między ewangelistami a symbolizującymi ich istotami - ewangelista przysłuchuje się uważnie symbolizującej go istocie, która inspiruje go przy pisaniu Ewangelii. Tetramorph, powstały z czterech symboli ewangelistów i wzorowany na cherubinie z wizji proroka Ezechiela, symbolizuje Ewangelię i może występować jako wierzchowiec Ecclesii.
Średniowiecze, lubujące się w schematach porządkowych, często odnosiło cztery symbole ewangelistów do innych grup lub postaci występujących poczwórnie: symbolika liczb, cztery.